SUD TERGOVI TUSHUNCHASI VA UNING HUQUQIY AHAMIYATI

Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurish sari odimlab borilayotgan bir davrda odil sudlovni ta’minlash, ayniqsa jinoyat sud ishlarini yuritishda alohida o‘rin tutadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining yangi tahrirda qabul qilinishi mamlakatda sodir bo‘layotgan ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlarni to‘la va aniq mohiyatini ifoda etgan holda hokimiyatlarning bo‘linish printsipini o‘zida aks ettirib, davlat hokimiyati tizimida sud hokimiyatining haqiqiy ahamiyatini, uning sudlar faoliyatidagi maqsad va vazifalarini hamda jamiyat, davlat va shaxslar huquq va qonuniy manfaatlari himoyasi bo‘yicha ustuvor vazifalarini yaqqol ko‘rsatib berdi.

Aytib o‘tadigan bo‘lsak, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 130-moddasida sud hokimiyati qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatdan, siyosiy partiyalardan, fuqarolik jamiyatining boshqa institutlaridan mustaqil holda ish yuritishi, shuningdek 136-moddasida sudyalarning mustaqilligi va ularning faqat Konstitutsiya va qonunga bo‘ysunishlari, sudyalarning odil sudlovni amalga oshirish borasidagi faoliyatiga har qanday tarzda aralashishga yo‘l qo‘yilmasligi belgilab qo‘yildi.

Shuningdek Konstitutsiyamizning 28-moddasida belgilab qo‘yilganidek, jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan har bir shaxsning ishi sudda qonuniy tartibda oshkora ko‘rib chiqilib, uning aybi aniqlanmaguncha u aybdor hisoblanmaydi, bundan tashqari Jinoyat-protsessual kodeksining 23-moddasidagi Aybsizlik prezumptsiyasi printsipiga ko‘ra har qanday gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchi uning jinoyat sodir etishda aybdorligi qonunda nazarda tutilgan tartibda isbotlangunga va qonuniy kuchga kirgan sud hukmi bilan aniqlangunga qadar aybsiz hisoblanishi belgilab qo‘yilgan. Shuning uchun ham sodir etilgan jinoyat uchun aybdorlikni aniqlash, u bilan bog’liq bo‘lgan jinoiy-huquqiy oqibatlar odil sudlovni amalga oshirish bilan bog’liqdir.

Jinoyat ishlari bo‘yicha odil sudlov faqat sud muhokamasi orqali amalga oshiriladi. Aynan sud muhokamasi jarayoni sudlarga ish holatlarini jinoyat protsessual faoliyatining qat’iy belgilangan qoidalari va unga taalluqli bo‘lgan tamoyillar asosida mustaqil, har taraflama, to‘la va xolisona o‘rganib chiqish imkonini beradi. Shuning uchun ham sud muhokamasi jinoyat ishlari bo‘yicha odil sudlovni amalga oshirish imkonini beruvchi yagona yo‘l hisoblanadi.

Ko‘pchilik yaxshi biladi, ilgari qariyb 80-90 foiz jinoyat ishlari qayta tergovga, qo‘shimcha tergovga yuborilar edi. Endilikda esa bu tartib ya’ni, sudlar tomonidan jinoyat ishlarini qo‘shimcha tergovga qaytarish tartibi qonunchiligimizda bekor qilindi. Bu esa sud va tergov organlarining haqiqatni aniqlash, shuningdek, qonuniy, asosli va adolatli qarorlar qabul qilish borasidagi mas’uliyatini yanada oshirdi desak mubalog’a bulmaymiz.

Jinoyat shini sudda ko‘rish uchun tayinlash bosqichida sud muhokamasida ko‘rib chiqish uchun mazkur protsessual asoslarning qonuniyligi, asoslanganligi va etarliligi tekshiriladi.

Shuning uchun sud muhokamasi jinoyat ish yurituvining shunday bir muhim bosqichi hisoblanadiki, unda jinoyat protsessual munosabatlarni o‘z ichiga olgan barcha jinoyat protsessi bosqichlariga oid me’yor va institutlarining yagona vazifaga undovchi tamoyillari hamda qonuniy yo‘nalishlari mantiqiy bog’lanadi. Albatta, sud ish yurituvining har bir bosqichi o‘ziga xos vazifalarni amalga oshiradi hamda ularning har biri o‘z vazifalari, usullari va bajarilishi lozim bo‘lgan vazifalar doirasi va tuzilishiga egadir.

Biroq, ularning hech biri jinoyat ishining asosiy vazifasi – jinoyat alomatlari borligi, ayblilik (aybsizlik), qonun asosida unga javobgarlik belgilash yoki belgilamaslik masalalarini hal eta olmaydi. Shuning uchun sud muhokamasi bosqichida (to‘g’rirog’i-sud tergovida) qonunchilik tomonidan odil sudlovni amalga oshirishda muayyan vazifalar yuklanib, jinoyat protsessida shaxsning huquqlari, davlat va jamiyatning normal ishlashi kafolatlari belgilab berilganki, ular odil sudlov orqali shaxs, davlat va jamiyatni progressiv rivojlanishini ta’minlaydi.

Shuning uchun sud muhokamasi jinoyat ishidagi holat va faktlarning alohida holda tekshirib chiqilishi va uning asosida qaror qabul qilinishidan iborat bo‘ladi. Dastlabki tergov va surishtiruvdan farqli o‘laroq, sud muhokamasi o‘zgacha sharoitda – og’zaki, oshkora, bevosita va uzviy tartibda ish materiallarining mazmun-mohiyati bilan to‘la tanishgan tomonlarning munozaraviy fikr-mulohazalari hamda iltimosnomalari bilan faol ishtiroki doirasida o‘tkaziladi.

Bugungi kunda sudlar tomonidan jinoyat ishlarini ko‘rib chiqishda har tomonlamalik, to‘la va xolisonalikni ta’minlash, qonuniy asoslangan va adolatli sud qarorlarini faqat har taraflama, to‘la va xolisona ish holatlarini tekshirib, jinoyat ishlari bo‘yicha sud ishlarini yuritishda demokratizm tamoyillarga qat’iy asoslangan holda jinoyat sodir etgan shaxsni fosh etish, aybsiz shaxslarni oqlash hamda holat bo‘yicha javobgarlikni engillashtiruvchi yoxud og’irlashtiruvchi holatlarni hisobga olgan holda qaror qabul qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Sud tomonidan sud muhokamasi davomida dalillarni qonun bilan belgilangan bevosita va sinchkovlik bilan tekshirish, shu jumladan, tergovning to‘la va har taraflama o‘tkazilganligi, unda yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklarni aniqlab, bartaraf etish, tergov organi tomonidan taqdim etilgan hujjatlar, ayblov fikri, himoya fikri va xulosalari hamda sud majlisida olingan dalillarga yondashishi lozim bo‘ladi.

Sud tergovi bu – jinoyat ishi bo‘yicha barcha dalillarni aniqlash va ularni tahlil qilish, shu bilan birga, ishning xolis va ob’ektiv ko‘rib chiqilishini ta’minlashga qaratilgan sud protsessining muhim bosqichidir. Sud tergovi natijalari jinoyat sodir etgan shaxsga nisbatan ayblovni tasdiqlash yoki rad etishga ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, sud tergovi qonunchilikka muvofiq tarzda o‘tkazilishi, ya’ni har bir qadam aniq va haqiqiy dalillar asosida amalga oshirilishi kerak.

Jinoyat ishi yuzasidan, jinoyatni sodir etganlikda aybdor bo‘lgan shaxsni aniqlash va ish bo‘yicha dalillarni yig’ishga qaratilgan amaliy ishlarning to‘plami sud tergovi deyiladi. Uning maqsadi jinoyatni aniqlash, aybdor shaxslarni topish, dalillarni tekshirish va ishni sudga taqdim qilishdir.

Sud muhokamasining tayyorgarlik bosqichida mavjud ish holatlari alohida tekshirilmaydi, balki, jinoyat protsessining ushbu bosqichida sud tomonidan ish holatlarini mustaqil, to‘la va har taraflama tekshirilishiga sharoit yaratiladi, protsess ishtirokchilarining qonuniy huquq va manfaatlarini to‘g’ri hal etishga hozirlik ko‘riladi.
Shuning uchun ushbu bosqichda o‘tkaziladigan sud tergovining barcha harakat va qarorlarining to‘laligini ta’minlashga hozirlik ko‘riladi.

Jumladan, Jinoyat-protsessual kodeksining 429-moddasiga ko‘ra, protsess ishtirokchilarining sudga kelgan-kelmaganligi tekshiriladi, 433-moddasiga ko‘ra, protsess ishtirokchilaridan birortasi kelmaganda jinoyat ishini ko‘rish mumkinligi yoki mumkin emasligi haqidagi masala hal qilinadi.

Bundan so‘ng sud Jinoyat-protsessual kodeksining 434-moddasiga asosan sudlanuvchining shaxsini va unga protsessual hujjatlarning nusxalari topshirilgan vaqtini aniqlaydi, sud tarkibini, taraflarni e’lon qilish va rad qilish huquqini tushuntirish sudga nafaqat sud muhokamasi davomida bu masalaga qaytilishini oldini oladi, balki protsess ishtirokchilarining protsessual huquq va manfaatlarini ta’minlash bo‘yicha jinoyat protsessual qonuni talablarini buzilishini va bevosita u bilan bog’liq sud tergovini to‘liq emasligi yoki bir yoqlama o‘tkazilishini oldini oladi.

Sud muhokamasining tayyorlov qismida raislik etuvchi sudlanuvchining shaxsini hamda ushbu shaxsga nisbatan ish yuritishga mone’lik qiluvchi holatlar mavjudligini aniqlamasdan ish boshlay olmasligini ko‘rsatib o‘tish lozim. Shuni ham nazarda tutish kerakki, Jinoyat protsessual kodeksining 438-moddasi mazmunidan kelib chiquvchi sud muhokamasi ishtirokchilarining yangi guvohlar, ekspertlar, mutaxassislarni chaqirish, daliliy ashyo va hujjatlarni talab qilib olish bo‘yicha kiritgan iltimosnomalari bu haqda ariza berilishi bilan bir vaqtda muhokama qilinishi va hal etilishi lozim. Ushbu qoidalar asosida sud muhokamasi ishtirokchilarining doirasi va ish holatlari (jamoat ayblovchisi, jamoat himoyachisiga ishda qatnashishga ruxsat berish, jabrlanuvchi, fuqaroviy da’vogar deb e’tirof etish, ishni to‘xtatish yoki ko‘rishni qoldirish, ishni qo‘shimcha tergovga qaytarish, tugatish va h.k.)da berilgan va kiritilgan iltimosnomalar sud muhokamasining boshlang’ich qismida ham, sud tergovi davomida ham hal etiladi.

Sud muhokamasining tayyorlov qismini ikkinchi darajali bosqich hisoblab, bu bosqichda sud faqat tayyorlash-tashkiliy vazifalarini bajaradi, shuning uchun ba’zi protsessual qoidalardan chetga chiqish mumkin, degan qarash xato bo‘ladi.

Sud tergovi bilan sud muhokamasining bir qismi hisoblangan taraflar muzokarasi ham o‘zaro bog’liq bo‘lib, taraflar o‘z chiqishlarida sud tergovi davomida bevosita tekshirilgan dalilarga tayanish, tahlil etish va baho berish huquqlariga ega. Basharti taraflar muzokaradagi nutqlarida yoki sudlanuvchining oxirigi so‘zida ish uchun muhim ahamiyatga molik yangi holatlar to‘g’risida gapirsalar yoki muqaddam tekshirilmagan, lekin ishga aloqador bo‘lgan dalillarni keltirsalar, sud taraflarning iltimoslariga ko‘ra yoki o‘z tashabbusi bilan sud tergovini yangidan boshlash to‘g’risida ajrim chiqaradi.

Sud tergovi davomida tekshirilgan hujjatlarga asoslangan holda taraflar muzokarada sudlanuvchiga qo‘yilayotgan aybga ijtimoiy huquqiy baho berish, u yoki bu aybni asoslanganligi, sudlanuvchi qilmishiga huquqiy tasnif berish, unga nisbatan qo‘llaniladigan jazo choralari va boshqa hukm chiqarishda sud hal etishi lozim bo‘lgan masalalar bo‘yicha fikr bildirishlari mumkin.

Sudlanuvchining oxirgi so‘zi sud tergovining o‘tkazilishida hal qiluvchi o‘rin tutadi. Binobarin, sudlanuvchi o‘z oxirgi so‘zida ish uchun muhim bo‘lgan yangi holatlarni ma’lum qilish sudga sud tergovini yangidan boshlash uchun ajrim chiqarishiga asos bo‘ladi. Nihoyat, sud tergovining natijalari hukm chiqarish kabi sud muhokamasining asosini belgilaydi. Zero, sud sud tergovi davomida tekshirib chiqilgan dalillar bilan bir tomondan, o‘z hukmini asoslasa, boshqa tomondan sudning ichki ishonchi, sud tergovi va uning natijalarini asoslaydi.

Sud tergovi, jinoyat ishini faqat qonunga muvofiq va xolisona o‘tkazishni talab qiladi. Sud tergovi natijalari jinoyat ishi bo‘yicha qabul qilinadigan qarorlarga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Agar sud tergovi jarayoni adolatli va xolis o‘tkazilgan bo‘lsa, ish bo‘yicha chiqarilgan qarorlar ham adolatli bo‘ladi. Bunda sudyaning vazifasi – sud tergovi jarayonida olingan dalillar asosida xolis va adolatli qaror qabul qilishdir.

Bawirjan SABUROV,
O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashi huzuridagi Sudyalar oliy maktabi magistratura bosqichi tinglovchisi

YANGI KONSTITUTSIYAVIY ISLOHOTLARNING AMALIY ASOSI SIFATIDA

2025 yil 9 iyunda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasining Yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganligi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga sudlar faoliyatining hamda fuqarolar huquq va erkinliklarining kafolatlarini kuchaytirishga qaratilgan o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi O‘RQ‑1067‑sonli Qonun — mamlakatda demokratik jamiyat qurish, fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini himoya qilish, shuningdek, sud hokimiyati mustaqilligini amalda ta’minlashga qaratilgan asosiy normativ-huquqiy hujjatlardan biridir.

Mazkur qonun bilan qator muhim yo‘nalishlarda, xususan jinoyat-protsessual, sud tizimi, inson huquqlari himoyasi va advokatura faoliyatiga oid qonun hujjatlariga tub o‘zgarishlar kiritildi.

Qonunning asosiy maqsadi — Yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida belgilangan demokratik prinsiplarni huquqiy normalar shaklida hayotga tadbiq etishdir. Qonun quyidagi sohalarda islohotlar olib borishga qaratilgan:

• Sudlar faoliyatining mustaqilligini kuchaytirish;
• Fuqarolarning shaxsiy huquq va erkinliklarini himoya qilish kafolatlarini oshirish;
• Adolatli sud muhokamasi tamoyillarini kuchaytirish;
• Advokatura institutining huquqiy maqomini mustahkamlash.

Bu yo‘nalishlar orqali konstitutsiyaviy qadriyatlar — inson sha’ni, qadr-qimmati, erkinligi va sud adolati amaliy mexanizmlarga aylantirildi.

Qonun bilan O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksiga kiritilgan eng asosiy o‘zgarishlardan biri —sukunat huquqining aniq huquqiy asosga ega bo‘lishidir. Endilikda:

• Har bir gumon qilinuvchi yoki ayblanuvchi sukunat saqlash huquqiga ega, va bu holat unga qarshi dalil sifatida ishlatilmaydi;
• Shaxs o‘zining aybini tan olgan bo‘lsa ham, bu yagona asos sifatida sud hukmini chiqarishga yetarli bo‘lmaydi;
• Advokatning ishtirokisiz berilgan har qanday ko‘rsatmalar qonuniy hisoblanmaydi.

Bu esa O‘zbekistonni xalqaro inson huquqlari standartlariga yaqinlashtirishda muhim qadam bo‘ldi.

Qonunning yana bir muhim jihati — shaxsning o‘zi va yaqin qarindoshlariga qarshi ko‘rsatma bermaslik huquqi aniq belgilab qo‘yilganidir. Bu huquq quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• Gumon qilinuvchi o‘zini oqlashga majbur emas;
• Uning ota-onasi, farzandlari, turmush o‘rtog‘i, aka-ukalari yoki boshqa yaqin qarindoshlari ham ularning roziligisiz guvohlik berishga majbur emaslar;
• Sud organlari ushbu huquqlarning buzilmasligini kafolatlaydi.

Bu o‘zgarish — insonning daxlsizligi va oila institutining huquqiy himoyasi nuqtai nazaridan katta ahamiyatga ega.

Qonun bilan “Sudlar to‘g‘risida”gi qonunga kiritilgan o‘zgartirishlar asosida:

• Sudyalar o‘z faoliyatida faqat qonunga bo‘ysunadi, ularga nisbatan siyosiy yoki ma’muriy bosim o‘tkazish qat’iyan taqiqlanadi;
• Sudyani bir ishni ko‘rishdan chetlashtirish, lavozimidan vaqtincha olib qo‘yish yoki boshqa ishga o‘tkazish faqat qonun asosida bo‘lishi mumkin;
• Sud qarorlarining qonuniyligi, asoslanganligi va adolatliligi — sud hokimiyati nufuzining mezonidir.

Bu sud tizimining mustaqilligini mustahkamlab, sudlarning fuqarolar ishonchini qozonishiga xizmat qiladi.

O‘RQ‑1067‑sonli Qonun — nafaqat sud tizimini, balki butun huquqiy davlatni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Qonunning ijtimoiy va huquqiy ahamiyatini quyidagicha umumlashtirish mumkin:

• Inson huquqlarini xalqaro darajada himoya qilishga yo‘l ochildi;
• Fuqarolar va sud o‘rtasida ishonch mustahkamlandi;
• Konstitutsiyaviy tamoyillar amaliyotga tatbiq etila boshlandi;
• Huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyatining qonuniyligi oshirildi.

Qonun — Konstitutsiyada nazarda tutilgan normalarning «qog‘ozda qolib ketmasligi», balki ularning real hayotda ishlashini ta’minlovchi vosita bo‘ldi.

Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, O‘RQ‑1067‑sonli Qonun — O‘zbekistonda inson huquqlarini himoya qilish, adolatli sud muhokamasini kafolatlash va sud tizimi mustaqilligini amalda ta’minlash borasida muhim burilish nuqtasini anglatadi. Ushbu qonun — yangi Konstitutsiya ruhini qonunchilikka tatbiq etishning yorqin namunasi bo‘lib, huquqiy davlat qurilishida amaliy poydevor vazifasini bajaradi.

Alisher AMETOV,

Qoraqalpog’iston Respublikasi sudining sudyasi 

LATENT JINOYATLAR: MAZMUN, SABABLAR VA OQIBATLAR

Latent so‘zi lotin tilining “latents (latentis)” so‘zidan olingan bo‘lib, “yashirin, ko‘rinmaydigan” degan ma’nolarni anglatib, real yashirin yoki ro‘yxatga olinmagan jinoyatlar tushuniladi. Latent jinoyatlar haqiqatda sodir etilgan jinoyatlarning qismi hisoblanadi.

Bizga ayonki, kriminologiya fanida “latent”, ya’ni “yashirin” jinoyatchiliksiz jinoyatchilikning holati umumiy tushunchasining tavsifi to‘liq bo‘lmaydi.

Latent jinoyatlar – bu jamiyatda sodir bo‘ladigan, biroq turli sabablarga ko‘ra huquqni muhofaza qiluvchi organlar tomonidan aniqlanmaydigan yoki qayd etilmaydigan jinoyatlardir. Bunday jinoyatlar nafaqat huquqiy tizimning zaifligini ko‘rsatadi, balki jamiyatdagi ijtimoiy adolatning buzilishiga ham sabab bo‘ladi. Mazkur maqolada latent jinoyatlarning mazmuni, ularning kelib chiqish sabablari va oqibatlari tahlil qilinadi.

Dunyoda latent jinoyatchilikka qarshi kurashning asosiy usullaridan biri sifatida uning kelib chiqish sabablari, shartlari hamda unga turtki bo‘luvchi omillarni aniqlashga e’tibor qaratilmoqda. Bunday yondashuv bir vaqtning o‘zida ham nazariy, ham amaliy ahamiyatga ega ekanligi bilan diqqatga sazovordir.

Latent jinoyatchilik ham boshqa jinoyatlar kabi kriminologiyada umum’etirof etilgan: “Jinoyatchilikning umumiy sabablari o‘ziga xos namoyon bo‘lish xususiyatlariga ega. Ilmiy jihatdan ushbu xususiyatlarni bilish ijtimoiy jarayonlar tabiati va dinamikasi hamda ijtimoiypsixologik omillarning jinoyatchilikka ta’sir etuvchi mexanizmini ochib berish bilan bog’liqdir”.

Jamiyatda u yoki bu hodisaning, jumladan, latent jinoyatchilikning paydo bo‘lish sabablari asosan ijtimoiy, iqtisodiy, etnografik va diniy qarashlar bilan bog’liq. Bunday hududiy mazmunga ega bo‘lgan ko‘rsatkichlar jinoyatchilik geografiyasi va turlariga bevosita ta’sir o‘tkazadi. Shuningdek, ma’lum mintaqada shakllangan turmush tarzi, omma psixologiyasi, urf-odatlar, an’ana, shakllangan dunyoqarashlar ham alohida ahamiyatga ega bo‘ladi.

Latent jinoyatlar umumiy kriminologiya nazariyasida bo‘lgani kabi ob’ektiv va sub’ektiv sabablarga bog’liq jinoyat hisoblanadi. Bunga jinoyat qonunchiligidagi ayrim nomukammalliklarning borligi, jinoyatlarni ro‘yxatga olishning samarasizligi, jinoiy qilmishlarning hisobini yurituvchi organlarning mas’uliyatsizligi, kelib tushgan ma’lumotlarni o‘z vaqtida qayta ishlashning imkoni yo‘qligi va boshqalarni sabab qilib ko‘rsatish mumkin.

Latent jinoyatlar jamiyatning turli sohalarida kuzatiladi va ko‘pincha quyidagi yo‘nalishlarda namoyon bo‘ladi:

Birinchi, oiladagi zo‘ravonlik – jabrlanuvchilarning qo‘rquvi yoki ijtimoiy bosim sababli ular bu kabi holatlarni bildirmaydilar.

Ikkinchi, korruptsiya va iqtisodiy jinoyatlar – moliyaviy manfaatlar va yashirin harakatlar natijasida ko‘plab jinoyatlar sirli qoladi.

Uchinchi, kiberjinoyatlar – internet orqali sodir etiladigan jinoyatlar ko‘pincha texnik jihatdan izlash qiyin bo‘lgani uchun latent hisoblanadi.

Latent jinoyatlarning aniqlanmaganligi qonunchilik tizimiga nisbatan ishonchni kamaytiradi, jinoyatchilikni rivojlantirishga sharoit yaratadi va jamiyatda ijtimoiy muvozanatning buzilishiga olib keladi.

Latent jinoyatlarning asosiy sabablari tariqasida quyidagilarni keltirish mumin.

Birinchidan, jabrlanuvchining qo‘rquvi yoki ishonchsizligi. Jabrlanuvchilar ko‘p hollarda jinoyat haqida xabar berishdan qochadilar, chunki ular qasos olinishidan qo‘rqadilar yoki huquqni muhofaza qiluvchi organlarga ishonmaydilar.

Ikkinchidan, qonunchilik tizimidagi kamchiliklar. Ba’zi davlatlarda huquqiy tizimning samarasizligi yoki rasmiylar o‘rtasidagi korruptsiya jinoyatlarning qayd etilishiga to‘sqinlik qiladi.
Uchinchidan, jamoatchilik xabardorligining pastligi. Aholining huquqiy bilimlarining etarli darajada emasligi yoki jinoyat haqida xabar berish mexanizmlarining mavjud emasligi latent jinoyatlar darajasini oshiradi.

To‘rtinchidan, ilmiy-texnik imkoniyatlarning cheklanganligi. Kiberjinoyatlar yoki xalqaro chegaralarni kesib o‘tuvchi jinoyatlar aniqlash uchun yuqori texnologik imkoniyatlarni talab qiladi. Bu imkoniyatlar etishmovchiligi jinoyatlarning latent bo‘lib qolishiga olib keladi.

Latent jinoyatchilikni yuzaga kelish sabablariga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘lib tahlil qilish mumkin:

1. Jinoyatlar hisobini yurituvchi organlarning idoraviy nomuvofiqligisababli qilmishlarning jinoyatlarni ro‘yxatga olish tizimiga kiritilmasligi. Bu asosan jinoyatlarni markazlashgan ro‘yxatga olish vakolatining Ichki ishlar vazirligi organlaridan prokuratura organlariga o‘tkazilishi va ushbu tizimning yangi joriy etilganligi, ro‘yxatdan o‘tkazishning kompyuterlashtirilgani bilan bog’liq.

2. Hech kimga ayon bo‘lmagan jinoyatlar. Odatda bunga “ehtiyotsizlik oqibatida sodir etilgan, ishlab chiqarish texnologiyalarini buzish bilan bog’liq bo‘lgan jinoyatlar” va boshqalar kiradi. Ba’zan bu guruhga ehtiyotsizlik oqibatida sodir etilgan jinoyatlardan tashqari, kam ahamiyatli, oz miqdorda zarar etkazilgan jinoyatlar ham kiritiladi.

3. Faqat jinoyatchiga ma’lum bo‘lgan jinoyatlar. Ushbu toifadagi jinoyatlarga mast holatdagi shaxsga, voyaga etmaganlarga nisbatan sodir etilgan jinoyatlar, shuningdek, “jabrlanuvchisiz bo‘lgan jinoyatlar” deb nomlangan jinoiy ishlar kiritiladi. Bu, masalan, manfaatdor shaxsning davlat xizmatchisiga o‘z mansab vakolatini bajarganligi yoki bajarmaganligi uchun pora berishi bo‘lishi mumkin.

Latent jinoyatlarning sodir etilishi natijasida quyidagi holatlar kelib chiqadi.

Jumladan, jamiyatda adolatsizlik hissining ortishiga olib keladi. Jabrlanuvchilarning qonun ustuvorligiga ishonchi susayadi, bu esa fuqarolik jamiyatining rivojlanishiga salbiy ta’sir qiladi.
Jinoyatchilikning kuchayishiga turtki bo‘ladi. Latent jinoyatlar jinoyatchilarni jazosiz qolishga ishontirib, yangi jinoyatlar sodir etilishiga imkoniyat yaratadi.

Bundan tashqari, iqtisodiy zararlar etkazilishiga olib keladi. Korruptsiya yoki moliyaviy firibgarlik kabi latent jinoyatlar davlat iqtisodiyotiga jiddiy zarar etkazadi.

Ba’zi xalqaro tadqiqotlarning natijalariga ko‘ra xaqiqatda sodir etilgan jinoyatlarning 50 % ga yaqini latent bo‘lib qolmoqda.

Ayrim davlatlarda ba’zi turdagi qilmishlar (masalan nomusga tegish, xaridorlarni aldash, kam miqdorda talon-toroj qilish va xokazolar) bo‘yicha latentlik darajasi ancha yuqori bo‘lishi mumkin. Xabar berilmagan jinoyatlar asosan quyidagilar bilan bog’liq :
– fuqarolar va jinoyat jabrlanuvchilarining xuquqni muxofaza qiluvchi organlarga ishonchsizligi;
– xuquqni muxofaza qilish organlarining jinoyatni ochish va arizachini ximoya qila olishga ishonchsizlik;
– jinoyatchilarning o‘ch olishidan qo‘rqish;
– tajovuz (masalan nomusga tegish)ni boshqalarga bildirmaslik;
– jinoyatchi bilan kelishuv bitimining tuzilganligi;
– jinoyatdan jabrlanganlikni bilmaslik va xokazolar.

Ro‘yxatga olinmagan jinoyatlar butun dunyoga o‘ziga xos, biroq tarixiy va boshqa sabablarga ular MDX ga kirgan va O‘zbekistonda ancha keng tarqalgan. Xuquqni muxofaza qiluvchi organlar tomonidan yashirilgan jinoyatlar ro‘yxatga olinmagan jinoyatlarning taxminan 30 % ni tashkil etadi. Ayrim turdagi jinoyatlarda bu ko‘rsatkich yanada yuqori.

Yashirishga urinishning sabablari turlicha:

– Ichki ishlar organlari va huquqni muxofaza qiluvchi organlari jinoyatchilikni nazorat qilishga qobiliyatli ekanligini ko‘rsatish;

– ushbu organlarning jinoyatchilikning o‘sishini kamaytira olmayotganligi;

– ochilishi qiyin bo‘lgan jinoyatlardan qochish;

– Xuquqni muxofaza qiluvchi organlar tizimida malakali kadrlar va texnika vositalarining etishmasligi;

– xodimlar kasbiy tayyorgarligining pastligi;

– jinoyat yustitsiyasi tizimida suiste’molchiliklar va korruptsiyaning keng tarqalganligi va xokazolar.

Ruyxatga olingan, ammo surishtiruchi, tergovchi va prkurorlarning aybi bilan aniqlanmagan jinoyatlar xisobga olinganlarning 2 – 5 % ni tashkil etadi. Bu jinoyat ishini qo‘zg’atishni rad etish, jinoyat xodisasi yoki tarkibi bo‘lmaganligi uchun tugatish to‘g’risida qaror chiqarish, sudning oqlov xukmi chiqarishda namyon bo‘ladi.

Hozirgi kunda kriminologiyada yashirin (latent) jinoyatlar deyilganda, jinoyatga daxldor ishlarni qonun asosida ko‘rib chiqishga va tergov harakatlarini yuritishga vakolatli davlat organlariga xabar kelmagan yoki tegishlicha axborot-hisob yuritish ro‘yxatidan o‘tmagan jinoyatlarni tushunish e’tirof etiladi. Ushbu umumiy tushuncha orqali yashirin jinoyatchilikning oddiy, oraliq va sun’iy yashirinlik kabi guruhlari belgilangan. Birinchi gu-ruhga kiruvchi jinoyatlar to‘g’risidagi xabar tegishli davlat organlariga yoki shaxsga ma’lum bo‘lmaganligi bilan izohlanadi. Ikkinchi guruhdagi holatda esa jinoiy xatti-harakatlar oqibatida ro‘y bergan hodisa jinoyat deb idrok etilmaydi va noaniqligicha qoladi. Uchinchi guruhdagi jinoyatlarda esa jinoyatchilik holatlari g’ayriqonuniy tarzda inkor qilinadi va tegishlicha ro‘yxatga olinmaydi.

Sanab o‘tilgan holatlarning har birida o‘ziga xos umumiylik mavjud bo‘lib, u ham bo‘lsa jinoyatchilik yoki unga taalluqli xabarning yo‘qligi, shuningdek, ob’ektiv voqelikdan kelib chiqqan holda sun’iy hamda qasddan yashirish holatlarning mavjudligidir. Aynan shu kabi xabar kelmaydigan yoki yashirin jinoyatlar, yuqorida ta’kidlanganidek, jinoyatchilikning yashirinlik holatini ifodalaydi.
Jinoyatchilikning yashirinlik holati va ayniqsa, uning miqdori (miqyosi) hozirgi kunda kriminologiya nuqtai nazaridan eng dolzarb muammo hisoblanadi va ushbu muammo kam o‘rganilganligi bois jahon olimlarining e’tiborini o‘ziga qaratmoqda. Yashirin jinoyatchilikning miqdorini aniqlash va unga baho berish esa mutaxassislar tomonidan jinoyatchilikka umumiy baho berishda katta ahamiyatga ega ekanligi e’tirof etilgan.

Xulosa o‘rnida shuni aytib o‘tishimiz lozimki, latent jinoyatlarning oldini olish uchun jamiyatda ochiqlik va huquqiy ongni oshirish muhim ahamiyatga ega. Huquqni muhofaza qiluvchi organlarning samaradorligini oshirish, jabrlanuvchilarga huquqiy yordam ko‘rsatish va jamoatchilikni jinoyatlarga qarshi kurashda faol ishtirok etishga jalb qilish orqali latent jinoyatlarni kamaytirish mumkin. Jamiyatning barqaror rivojlanishi uchun qonun ustuvorligini ta’minlash va har bir fuqaroning huquqlarini himoya qilishga alohida e’tibor qaratish zarur.

Azamat SHINIBEKOV,
O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy maktabi tinglovchisi

QONUNGA MUHIM O‘ZGARTISH VA QO‘SHIMCHALAR KIRITILDI

Qoraqalpog’iston Respublikasi sudida prokuratura organlari bilan hamkorlikda amaliy seminar bo‘lib o‘tdi. Unda Qoraqalpog’iston Respublikasi sudining sudyalari hamda prokuraturaning mas’ul xodimlari ishtirok etishdi.

Tadbir davomida “O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga sudlarda ishlarni ko‘rishda prokurorning vakolatlarini ta’minlashga qaratilgan o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g’risida” gi Qonunning mazmun-mohiyati keng muhokama qilindi. Mazkur qonun bilan O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik protsessual kodeksiga davlatning qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish maqsadida prokurorning ishtiroki nazarda tutilgan bir qator muhim o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritildi.

Xususan, prokurorga erga oid huquqiy munosabatlar, davlat mulki, davlatga etkazilgan zararning o‘rnini qoplash va davlat byudjetidan undirish bilan bog’liq ishlarda sudlarda ishtirok etish hamda davlat manfaatlarini himoya qilish uchun sudga ariza kiritish huquqi berildi.

Seminar davomida ushbu qonun ijrosini ta’minlashda sud va prokuratura organlarining o‘zaro hamkorligi, prokuror ishtiroki belgilangan ishlarning sud majlislarida ko‘rib chiqilishi tartibi, ushbu vakolatlarning amaliy qo‘llanilishi kabi masalalar yuzasidan tajriba almashildi.

Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2025 yil 29 apreldagi «Ma’muriy sudlar tomonidan qonuniy kuchga kirgan sud hujjatlarini yangi ochilgan holatlar bo‘yicha qayta ko‘rishni tartibga soluvchi qonun hujjatlarini qo‘llash to‘g’risida»gi 9-sonli hamda O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi va O‘zbekiston Respublikasi Xo‘jalik sudi Plenumining ayrim qarorlariga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g’risida»gi 10-sonli qarorlarining ahamiyati va mazmuni tushuntirildi. Ta’kidlandiki, mazkur Plenum qarorlari sudyalar va huquqshunoslar uchun metodik yo‘riqnoma sifatida xizmat qilish bilan birga,  yangi qarorlarni noto‘g’ri talqin qilishning oldi olinadi, sud amaliyotida adolat va shaffoflik ta’minlanadi.

JINOYATCHILIK VA HUQUQBUZARLIK OQIBATLARINI TUSHUNTIRISH MAQSADIDA SAYYOR SUD MAJLISI TASHKIL ETILDI

Beruniy tumani Yoshlar markazida sudyalarning yoshlar bilan ochiq muloqot shaklidagi uchrashuvi hamda sayyor sud jarayoni tashkil etildi.

Tadbirda jinoyat ishlari bo‘yicha Beruniy tumani sudining tergov sudyasi I.Allaniyazov hamda Nukus tumanlararo ma’muriy sudi sudyasi A.Salievlar ishtirok etdi.

Uchrashuv davomida tergov sudyasi I.Allaniyazov yoshlar o‘rtasida jinoyatchilik va huquqbuzarliklarning oldini olish, bu illatlarning salbiy oqibatlari haqida fikr yuritdi. U jinoyat sodir etish oqibatlari, mavjud qonunchilikdagi tartiblar va yoshlarning huquqiy ongini oshirish bo‘yicha olib borilayotgan ishlar haqida yoshlarga atroflicha tushuncha berdi. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2025-yil 22-yanvardagi PQ-1-sonli qarori asosida mahallalarda xavfsiz muhit yaratish, huquqbuzarliklarning barvaqt oldini olish tizimi samaradorligini oshirish borasida amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar haqida ham ma’lumot berdi.

Nukus tumanlararo ma’muriy sudi sudyasi A.Saliev esa O‘zbekiston Respublikasining 2025-yil 11-martdagi O‘RQ-1047-sonli Qonuni mazmun-mohiyatini ta’kidlar ekan, ushbu qonun asosida sud tizimida yaratilgan qulayliklar, xususan, sud jarayonlarining masofaviy shaklda (onlayn tarzda) o‘tkazilishi imkoniyati haqida ma’lumot berdi. Sudya sud majlisining real vaqt rejimida masofadan turib qanday tashkil etilishi mumkinligini yoshlar ishtirokida amaliy tarzda namoyish qilib berdi. Bu esa yoshlar uchun zamonaviy sud tizimi imkoniyatlarini bevosita kuzatish imkonini yaratdi.

Shuningdek, jinoyat ishlari bo‘yicha Beruniy tumani sudining tergov sudyasi I.Allaniyazov tomonidan jinoyatchilik va huquqbuzarlikning real oqibatlarini yoshlar ongida yanada mustahkamlash maqsadida sayyor sud jarayoni tashkil etildi. Yoshlar ushbu sud majlisida bevosita ishtirok etib, sud jarayonining qanday kechishini, ishtirokchilarning huquq va majburiyatlarini amaliy ravishda kuzatish imkoniga ega bo‘lishdi.

Tadbir davomida sudyalar yoshlar bilan ochiq muloqotda bo‘lib, ularning qiziqtirgan savollariga batafsil javoblar berishdi.

Mazkur uchrashuv yoshlar huquqiy bilimini oshirish va huquqiy madaniyatni shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etdi.

YOSHLAR O‘RTASIDA HUQUQIY MADANIYATNI OSHIRISHGA QARATILGAN UCHRASHUV VA SAYYOR SUD MAJLISI O‘TKAZILDI

Jinoyatchilik va huquqbuzarliklarning oldini olish, yoshlar o‘rtasida huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirish maqsadida joylarda sud organlari tomonidan amaliy ishlar olib borilmoqda. Ana shunday tadbirlardan biri Nukus tumanlararo ma’muriy sudi sudyalari tomonidan Nukus shahridagi Yoshlar markazi binosida tashkil etildi.

Dastlab, Nukus tumanlararo ma’muriy sudi raisi R.Jumaboyev so‘z olib, yoshlar o‘rtasida sodir etilayotgan jinoyatlar va ularning oldini olish bo‘yicha olib borilayotgan ishlarga qisqacha to‘xtalib o‘tdi.

Xususan, yoshlar o‘rtasida jinoyatchilikni kamaytirish uchun amalga oshirilayotgan profilaktik tadbirlar, ta’lim-tarbiya ishlari va unda huquqiy targ‘ibot tadbirlarining ahamiyatiga urg’u berdi.

Shundan so‘ng, Nukus tumanlararo ma’muriy sudi sudyalari A.Saliev, Q.Babanazarov hám S.Karamatdinovalar tomonidan sayyor sud majlisi o‘tkazildi. Tadbir doirasida real sud muhokamasi namoyish etilib, unda asosan pensiya tayinlash bilan bog‘liq ma’muriy nizolar ko‘rib chiqildi. Sud jarayonida pensiya ta’minoti bilan bog‘liq masalalar, fuqarolarning huquqlari va ularni himoya qilish tartibi muhokama qilindi.

Sudyalar tomonidan ishtirokchilarga ishning huquqiy asoslari, dalillarni baholash jarayoni hamda qabul qilingan qarorning mazmuni tushuntirildi. Shuningdek, yoshlarga ma’muriy huquqbuzarliklarning oqibati, fuqarolik mas’uliyati va qonun ustuvorligining ahamiyati haqida ham ma’lumotlar berildi.

Yoshlar sud jarayonini kuzatish orqali sudlar faoliyati bilan yaqindan tanishish imkoniyatiga ega bo‘ldilar.

Bunday tadbirlar yoshlar o‘rtasida huquqiy madaniyatni, fuqarolarning huquqiy xabardorligini oshirish va qonuniylikni mustahkamlashda muhim ahamiyat kasb etadi.

QONUNCHILIKDAGI YANGILIKLAR TUSHUNTIRILDI

Qoraqalpog‘iston Respublikasi ma’muriy sudining sudyalari K.Xojamuratov va R.Xudaybergenovalar Nukus shahri hokimligi xodimlari bilan uchrashdi.

Unda qonunchilikdagi so‘nggi yangilik va o‘zgarishlar haqida so‘z bordi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2025 yil 29 apreldagi «Ma’muriy sudlar tomonidan qonuniy kuchga kirgan sud hujjatlarini yangi ochilgan holatlar bo‘yicha qayta ko‘rishni tartibga soluvchi qonun hujjatlarini qo‘llash to‘g‘risida»gi 9-sonli qarori va «O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi va O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining ayrim qarorlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi 10-sonli qarorining, «»Aholiga sud muhokamalarida masofadan ishtirok etish uchun yanada qulay sharoitlar yaratilishi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartirishlar kiritish to‘g‘risida»gi O‘RQ-1047-sonli Qonunining mazmuni va ahamiyati keng tushuntirib berildi.

ODAM SAVDOSIGA QARSHI KURASHISHDA XALQARO HAMKORLIKNING AHAMIYATI

Globallashuv jarayoni insonlar, moliyaviy resurslar va axborot oqimining erkin harakatlanishiga yo‘l ochdi. Biroq bu jarayonning salbiy tomonlaridan biri — transmilliy jinoyatlar, xususan odam savdosidir. Inson erkinligi va qadriga qarshi yo‘naltirilgan ushbu jinoyat turiga qarshi kurash nafaqat milliy, balki xalqaro hamkorlikni ham talab etadi.

Odam savdosi — bu inson huquqlari va erkinliklariga qarshi yo‘naltirilgan transmilliy jinoyat hisoblanadi. XXI asrdagi eng og’riqli muammolardan biri sifatida, u nafaqat iqtisodiy va ijtimoiy, balki ma’naviy oqibatlarga ham olib kelmoqda. Shu bois, bu illatga qarshi kurashish va uning oldini olish bugungi kunda davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylangan.

Odam savdosiga qarshi kurashishda xalqaro huquqiy mexanizmlar asosiy o‘rin tutadi.

BMTning Transmilliy uyushgan jinoyatchilikka qarshi konventsiyasi (2000 yil, Palermo) va uning Odam savdosiga qarshi protokoli — bu hujjat odam savdosining aniq ta’rifi va unga qarshi davlatlarning majburiyatlarini belgilab beradi.

Xalqaro mehnat tashkiloti (ILO) tomonidan qabul qilingan 29 va 105-sonli konventsiyalar — majburiy mehnatga qarshi kurashni tartibga soladi.

YuNISEF, INTERPOL, IOM, UNODC kabi tashkilotlar — xalqaro miqyosda texnik va moliyaviy yordam ko‘rsatuvchi muhim hamkorlar hisoblanadi.

O‘zbekiston Respublikasi so‘nggi yillarda odam savdosiga qarshi kurashish sohasida xalqaro hamkorlikni faol rivojlantirmoqda. Jumladan,O‘zbekiston Palermo protokoliga 2008 yilda qo‘shilgan va undagi majburiyatlarni amalga oshirish bo‘yicha milliy qonunchilikka o‘zgartirishlar kiritilgan.

IOM (Xalqaro migratsiya tashkiloti) bilan hamkorlikda odam savdosidan jabrlangan shaxslarni reabilitatsiya qilish va jamiyatga qayta moslashtirish dasturlari amalga oshirilmoqda.

Qo‘shni davlatlar (Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston va Turkmaniston) bilan chegara orqali odam savdosining oldini olish bo‘yicha ikki tomonlama kelishuvlar tuzilgan.

Odam savdosi — bu biror davlatning ichki muammosi emas, balki butun insoniyatning muammosidir. Shu boisdan, odam savdosining oldini olish faqat huquqiy jazo bilan cheklanmasligi kerak. Bu borada aholining huquqiy ongi va ma’rifati muhim ahamiyatga ega.

Ra’no XANPOLATOVA,

fuqarolik ishlari bo’yicha Nukus tumanlararo sudining sudyasi

BITIRUVCHILAR BILAN UCHRASHUV

Jinoyat ishlari bo‘yicha Qo‘ng‘irot tumani sudining raisi E.Berdiyev, shu sudning tergov sudyasi B.Aymuratov, Qo‘ng‘irot tumanlararo iqtisodiy sudining sudyasi D.Davletov, fuqarolik ishlari bo‘yicha Qo‘ng‘irot tumanlararo sudi sudyasi N.Akimniyazovlar tomonidan Qo‘ng‘irot tumani «Suwenli» OFY hududida joylashgan 12-sonli o‘rta ta’lim maktabida ushbu maktabning bitiruvchi sinf o‘quvchilari bilan uchrashuv o‘tkazildi.

Unda asosiy e’tibor yoshlarning kelgusida o‘qib, bilim olishi uchun davlatimiz tomonidan yaratib berilgan imkoniyatlardan to‘g‘ri foydalanish, jinoyatchilik va huquqbuzarlikning oldini olishga qaratildi. Xususan, hozirgi vaqtda voyaga yetmaganlar o‘rtasida sodir etilayotgan jinoyatlar, uning oldini olish, ma’muriy huquqbuzarliklar, ma’muriy javobgarlikka tortish yoshi, subyektlari haqida ham tushunchalar berildi.

Shuningdek, sudyalar tomonidan ma’muriy jazo va uning turlari haqida ma’ruzalar o‘qildi.

FUQAROLARNING MEHNAT QILISH HUQUQI QONUN HIMOYASIDA

Yangi tahrirdagi Mehnat kodeksi 7 ta bo‘lim, 34 ta bob va 581 ta moddadan iborat. «O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksini tasdiqlash to‘g‘risida»gi Qonun (O‘RQ-798) Prezidentimiz tomonidan 2022 yil 28 oktyabr kuni imzolandi.

Yangi kodeks e’lon qilingan kundan boshlab 6 oy o‘tib, ya’ni 2023 yil 30 apreldan kuchga kirdi va jamiyatimizda mehnat munosabatlari bilan bog‘liq munosabatlarni huquqiy tartibga solishda muhim o‘rin egallab, shu jumladan fuqarolarimizning mehnat qilish huquqlarini himoya qilib kelmoqda.

Masalan, fuqaro A.J.ning mas’ul Boshqarmaga nisbatan buyruqni bekor qilish, ishga tiklash, majburiy bo‘sh yurgan kunlari uchun ish haqi va ma’naviy zarar undirish haqidagi da’vo arizasi fuqarolik ishlari bo‘yicha tumanlararo sudining hal qiluv qarori bilan qisman qanoatlantirilib, A.J.ni o‘z lavozimiga ishga tiklash, majburiy bo‘sh yurgan kunlari uchun ish haqlarini, ma’naviy zarar uchun kompensatsiya pullarini undirish belgilangan. Aniqlangan holatlarga ko‘ra, fuqaro A.J. Boshqarmada ishlab kelib, Boshqarma boshlig‘ining 2024 yil 20 sentyabr kungi 2-sonli buyrug‘i bilan u bilan tuzilgan mehnat shartnomasi mehnat majburiyatlarini bir marta qo‘pol ravishda buzganligi uchun O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 161-moddasi 2-qismi 5-bandiga asosan bekor qilingan.

O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 314-moddasi 1-qismiga ko‘ra, intizomiy jazo intizomiy qilmish aniqlanganidan keyin darhol, lekin aniqlangan kundan e’tiboran bir oydan kechiktirmay qo‘llaniladi, bunda xodim vaqtincha mehnatga qobiliyatsiz bo‘lgan yoki mehnat ta’tilida bo‘lgan davr hisobga olinmaydi. Xizmat tekshiruvi natijalari to‘g‘risidagi dalolatnoma komissiya tomonidan imzolangan kun xizmat tekshiruvi natijalari bo‘yicha aniqlangan intizomiy harakat aniqlangan kun deb hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2023 yil 20 noyabrdagi 26-sonli «Sudlar tomonidan mehnat shartnomasini bekor qilishni tartibga soluvchi qonunchilikni qo‘llash amaliyoti to‘g‘risida»gi Qarori 34-bandi 1 va 5-xatboshilariga muvofiq, Mehnat kodeksining 161-moddasi ikkinchi qismi 4 yoki 5-bandlariga asosan mehnat shartnomasi bekor qilinishining qonuniyligi masalasini muhokama qilishda sudlar ish beruvchi tomonidan intizomiy jazo qo‘llash uchun belgilangan muddatlarga rioya qilinganligini aniqlaydi.

Boshqarmaning yuqori turuvchi organining 2024 yil 2 avgust kungi 1-sonli buyrug‘iga asosan xodim A.J.ning ish samaradorligi ko‘rsatkichi (KPI) iyul oyi yakuni bilan belgilanganidan past bo‘lganligi sababli mehnat shartnomasini bekor qilish intizomiy jazo chorasini qo‘llash ko‘rsatilgan. Ushbu buyruqqa asosan Boshqarma boshlig‘i tomonidan A.J. bilan tuzilgan mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilishga rozilik berishni so‘rab kasaba uyushmasi qo‘mitasiga kiritilgan dastlabki taklifiga rozilik berilmagan. Shundan so‘ng Boshqarma boshlig‘i tomonidan A.J. bilan tuzilgan mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilishga rozilik berishni so‘rab kasaba uyushmasi qo‘mitasiga 2024 yil 27 avgust kuni takroriy taqdimnoma kiritilgan. Mazkur taklif kasaba uyushmasi qo‘mitasining 2024 yil 5 sentyabrdagi yig‘ilishida ko‘rib chiqilib, A.J. bilan tuzilgan mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilishga rozilik berilgan.

Ish beruvchi tomonidan da’vogar A.J.ning 2024 yil iyul oyi yakuni bo‘yicha o‘z faoliyatida yo‘l qo‘ygan xato-kamchiligi Boshqarmaning yuqori turuvchi organining 2024 yil 2 avgust kungi 1-sonli buyrug‘i bilan aniqlangan vaqtdan boshlab Mehnat kodeksida intizomiy jazo qo‘llash uchun belgilangan bir oylik muddat o‘tganidan so‘ng, intizomiy jazo sifatida u bilan tuzilgan mehnat shartnomasi 2024 yil 20 sentyabrda bekor qilingan. Yuqoridagi holatlarda ish beruvchi Boshqarma tomonidan mehnat qonunchiligi buzilishiga yo‘l qo‘yilgan.

O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 174-moddasi 2-qismiga asosan, o‘zi bilan mehnat shartnomasi qonunga xilof ravishda bekor qilingan xodimning unga avvalgi ishi taqdim etilishi hamda o‘ziga yetkazilgan moddiy zararning o‘rnini qoplash va ma’naviy ziyonni kompensatsiya qilish haqidagi talablari qanoatlantirilishi lozim. Yuqoridagi misolda keltirilganidek, salbiy holatlarning oldini olish maqsadida har bir ish beruvchini xodimlarning mehnat huquqi sohasidagi qonunchilikka rioya qilishga chaqiraman.

Erkin UTENIYAZOV,

Qoraqalpog‘iston Respublikasi sudining fuqarolik ishlari bo‘yicha sudyasi