Bizning xalqimiz bolajon xalq, yurtimizda mustaqillik yillarida ko‘plab sohalarda keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirildi. Bevosita, qonunchilikni takomillashtirishga alohida e’tibor qaratildi.
Xususan, voyaga etmaganlarning huquqlariga doir munosabatlar buning yaqqol namunasidir.
Sobiq ittifoq davlatining yuritgan siyosatiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, o‘sha davrda voyaga etmaganlarning huquqlariga xech kim e’tibor qaratmagan. Ularning huquqlari inobatga olinmagan.
Bugungi kunda esa uning aksini ko‘ramiz. Voyaga etmaganlar uchun ularning ota-onalari, vasiy yoki homiylari g’amxo‘rlik qiladilar.
Bevosita, Yangi tahrirdagi Konstitutsiyamizning 44-moddasida. sud qarori bilan tayinlangan jazoni ijro etish tartibidan yoxud qonunda nazarda tutilgan boshqa hollardan tashqari majburiy mehnat taqiqlanadi.
Bolalar mehnatining bolaning sog’lig’iga, xavfsizligiga, axloqiga, aqliy va jismoniy rivojlanishiga xavf soluvchi, shu jumladan uning ta’lim olishiga to‘sqinlik qiluvchi har qanday shakllari taqiqlanadi.
Konstttutsiyamizning 50-moddasida, har kim ta’lim olish huquqiga ega.
Davlat uzluksiz ta’lim tizimi, uning har xil turlari va shakllari, davlat va nodavlat ta’lim tashkilotlari rivojlanishini ta’minlaydi.
Davlat maktabgacha ta’lim va tarbiyani rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratadi.
Davlat bepul umumiy o‘rta ta’lim va boshlang’ich professional ta’lim olishni kafolatlaydi. Umumiy o‘rta ta’lim majburiydir.
Maktabgacha ta’lim va tarbiya, umumiy o‘rta ta’lim davlat nazoratidadir.
Ta’lim tashkilotlarida alohida ta’lim ehtiyojlariga ega bo‘lgan bolalar uchun inklyuziv ta’lim va tarbiya ta’minlanadi deb belgilangan.
Voyaga etmaganlar – amaldagi qonunchiligimizga ko‘ra, 18 yoshga to‘lmagan fuqarolardir.
Yurtboshimiz ta’biri bilan aytganda, voyaga etmaganlarni tarbiyalash vazifasi – davlat burchi, fuqarolarning esa konstitutsiyaviy majburiyati hisoblanadi.
Konstitutsiyamizda voyaga etmaganlarning bilim olish, mehnat qilish, dam olish, mulkdor bo‘lish kabi huquqlari ta’minlangan.
Bevosita, Fuqarolik kodeksimizda 14 yoshdan 18 yoshgacha bo‘lgan voyaga etmaganlarning muomala layoqati belgilangan.
Xususan, ular ota-onalari, farzandlikka oluvchilari va homiyligi roziligisiz mustaqil ravishda, o‘z ish haqi va boshka daromadlarni tasarruf etish, qonunga muvofiq kredit muassasalariga omonatlar qo‘yish va ularni tasarruf etish, mayda maishiy bitimlarni tuzishlari mumkin.
Voyaga etmaganlar o‘rtasida jinoyatchilikni oldini olishga doir katta tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Voyaga etmaganlarning jinoiy ishlarini yuritishda maxsus qonun me’yorlari orqali ko‘shimcha huquqlar kafolatlangan.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, viloyat, shahar va tuman hokimliklari huzurida voyaga etmaganlar ishlari bo‘yicha komissiyalar tuzilgan.
Davlatimiz tomonidan voyaga etmaganlarning huquqlarini himoya qilishga oid bir qator qonun hujjatlari qabul qilingan. Xususan:
– “Yoshlarga oid davlat siyosatining asoslari to‘g’risida”gi Qonun;
– “Bola huquqlarining kafolatlari to‘g’risida” gi Qonun;
– “Ta’lim to‘g’risida”gi Qonun;
– “Voyaga etmaganlar o‘rtasida nazoratsizlik va huquqbuzarliklarning profilaktikasi to‘g’risida”gi Qonun shular jumlasidan.
Ma’lumki inson dunyoga kelishi bilanoq u bilan birga tabiiy ehtiyojlari ham yuzaga keladi. O‘sish davrida esa ehtiyojlar yanada kengayib, shakllanib boradi va qaysidir bosqichda shaxs mustaqil ravishda o‘z ehtiyojlarini o‘zi qondira boshlaydi. Mazkur jarayon shaxsning huquqlari va asosiy erkinliklari bilan bevosita bog’liq bo‘lib, shaxslar ushbu huquqlardan ulg’ayishning har bir bosqichida muntazam foydalanadi. Insonlar qanday huquqlarga va erkinliklarga ega ekanligi xalqaro darajada aniq qilib belgilangan bo‘lib, Birlashgan Millatlar Tashkilotining “Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi”da o‘z ifodasini topgan.
Deklaratsiyaning 23-moddasiga ko‘ra, insonlar mehnatga oid quyidagi huquqlarga ega ekanligi keltirib o‘tilgan:
1.Har bir inson mehnat qilish, ishni erkin tanlash, adolatli va qulay ish sharoitiga ega bo‘lish va ishsizlikdan himoya qilinish huquqiga ega;
2.Harbir inson hech bir kamsitishsiz teng mehnat uchun teng haq olish huquqiga ega;
3.Har bir ishlovchi kishi o‘zi va oilasi uchun insonga munosib yashashni ta’minlaydigan adolatli va qoniqarli daromad olishga, zarur bo‘lganda ijtimoiy ta’minotning boshqa vositalari bilan to‘ldiriluvchi daromad olish huquqiga ega.
4.Har bir inson kasaba uyushmalari tuzish va o‘z manfaatlarini himoya qilish uchun kasaba uyushmalariga kirish huquqiga ega, ushbu huquqqa boshqalar kabi voyaga etmaganlar ham ega bo‘lib, ular ham o‘z navbatida ma’lum sharoitda va ma’lum vaqtlarda mehnat qilishi mumkin.
Shaxs mehnati orqali ijtimoiylashadi, jamiyatda o‘z o‘rniga ega bo‘ladi, jamiyat a’zolari bilan munosabatga kirishadi va mehnat bozori ishtirokchisiga aylanadi. Bu esa davlatdan mehnatga layoqatli shaxslarni ish bilan ta’minlash, mehnat qilgan har bir shaxsni farovon hayot kechirishi, erkin kasbtanlashi, munosib sharoitlarda ishlashi va kamsitilishlarga yo‘l qo‘yilmasligini oldini olish borasida aniq chora-tadbirlar belgilashni taqozo etadi. Chunki, mehnat orqali shaxs farovon hayotga erishsa davlatda iqtisodiy yuksalish bo‘ladi, taraqqiyotning rivojlanishi yanada tezlashadi.
Xalqaro mehnat tashkilotiga ko‘ra, “Mehnatga layoqatli aholi sonining o‘zgarishi mehnat bozori va iqtisodiyotga sezilarli ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Mehnatga layoqatli aholining o‘sib borayotgani iqtisodiy o‘sish imkoniyatlarini beradi, shu bilan birga ish o‘rinlarini yaratish va mehnat bozoriga yangi ishtirokchilarni integratsiyalashuvi uchun qiyinchiliklar tug’diradi. Aksincha, mehnatga layoqatli aholining qisqarishi iqtisodiy o‘sish, raqobatbardoshlik, aholining qaramligi va boshqalar uchun muammolarni keltirib chiqarishi mumkin.
Mehnatga layoqatli aholi deganda ma’lum yoshdagi mehnat qilishi mumkin bo‘lgan shaxslar tushuniladi.
Mehnat qilish mumkin bo‘lgan shaxslarning yoshi bo‘yicha Xalqaro mehnat tashkiloti tomonidan 1973 yilda “Eng kichik yosh to‘g’risida”gi Konventsiya qabul qilingan bo‘lib, mazkur konventsiyani ratifikatsiya qilgan 176 ta davlatlarning 32 foizida 14 yoshdan, 43 foizida 15 yoshdan va 25 foizida 16 yoshdan boshlab voyaga etmaganlar engil ishlarda, sog’lig’i va axloqiy rivojlanishiga hamda ta’lim olish jarayonini buzmaydigan o‘qishdan bo‘sh vaqtlarda ishlash huquqiga ega.
Mazkur konventsiyaning 3-moddasi 1-bandiga asosan “O‘z xususiyati yoki amalga oshiriladigan sharoitiga ko‘ra o‘smir sog’ligi, xavfsizligi yoki ma’naviyatiga ziyon etkazishi mumkin bo‘lgan har qanday ish turiga yoki yollanma ish turiga qabul qilish uchun eng kichik yosh o‘n sakkiz yoshdan kam bo‘lmasligi kerak”ligi, 3-bandiga asosan ushbu modda 1-bandi qoidalaridan qat’iy nazar,“Milliy qonun hujjatlari yoki vakolatli hokimiyat organi ish beruvchilar va mehnatkashlarning tegishli tashkilotlari bilan, agar bunday tashkilotlar mavjud bo‘lsa, maslahatlashilgandan so‘ng o‘n olti yoshdan kichik bo‘lmagan shaxslarga ishlashga yoki yollanib ishlashga, ularning sog’ligi, xavfsizligi va ma’naviyati to‘la muhofaza etilishi va ular etarlicha maxsus ta’lim hamda faoliyatning tegishli sohasi bo‘yicha kasbiy tayyorgarlik olishlari sharti bilan ruxsat berishlari mumkin”ligi keltirib o‘tilgan.
Konventsiyaning 7-moddasi 1-bandida “Milliy qonun hujjatlari o‘n uch yoshdan o‘n besh yoshgacha bo‘lgan shaxslarga engil ishlarda ishlashga yoki yollanib ishlashga ruxsat etishi mumkin, agar bu ularning sog’lig’i va rivojlanishi uchun zararli bo‘lmasa; ularning maktabga qatnashiga, ularning vakolatli hokimiyat organlari tomonidan tasdiqlangan kasbga yo‘naltirish yoki kasbiy tayyorgarlik dasturlarida ishtirok etishlariga, yoki ularning olgan o‘quvlaridan foydalanish layoqatiga zarar etkazmaydigan bo‘lsa”.
O‘zbekistonda mazkur konventsiyalar ratifikatsiya qilingan va to‘laqonli a’zosi sifatida konventsiya qoidalari milliy qonunchilikka implementatsiya qilingan bo‘lib, 18 yoshga to‘lmagan shaxslarni ishlashi bilan bog’liq bo‘lgan huquqiy tartib qoidalar belgilagan.
O‘zbekiston Respublikasining “Bola huquqlar kafolatlari to‘g’risida”gi Qonunining 20-moddasiga asosan “Har bir bola o‘zining yoshi, sog’lig’ining holati va kasbiy tayyorgarligiga muvofiq qonunchilikda belgilangan tartibda mehnat qilish, faoliyat turini va kasbni erkin tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash huquqiga ega.
Ishga qabul qilishga o‘n olti yoshdan boshlab yo‘l qo‘yiladi. Bolalarni mehnatga tayyorlash uchun umumta’lim maktablari, o‘rta maxsus, kasb-hunar o‘quv yurtlarining o‘quvchilarini ularning sog’lig’iga hamda ma’naviy va axloqiy kamol topishiga ziyon etkazmaydigan, ta’lim olish jarayonini buzmaydigan engil ishni o‘qishdan bo‘sh vaqtida bajarishi uchun —ular o‘n besh yoshga to‘lganidan keyin ota-onasidan birining yoki ota-onasining o‘rnini bosuvchi shaxslardan birining yozma roziligi bilan ishga qabul qilishga yo‘l qo‘yiladi.
Davlat o‘n sakkiz yoshga to‘lmagan ishlovchi shaxslarga ishni ta’lim bilan qo‘shib olib borishi uchun zarur sharoitlarni yaratib berish va qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa choralarni ko‘rish orqali bolaning mehnat qilish huquqi ta’minlanishini kafolatlaydi” deb ko‘rsatib o‘tilgan.
Shuningdek, mazkur qoidalar O‘zbekiston Respublikasi mehnat kodeksida ham keltirib o‘tilgan.
Bundan tashqari, mehnat kodeksining 118-moddasi 3-bandida “Madaniy-tomosha tashkilotlarida, televidenie, radio eshittirish tashkilotlarida va boshqa ommaviy axborot vositalarida, shuningdek professional sportchilar bilan ota-onaning har ikkisining (ota-ona o‘rnini bosuvchi shaxsning) roziligi hamda vasiylik va homiylik organining ruxsati bilan, sog’lig’iga va ma’naviy kamol topishiga ziyon etkazmasdan asarlarni yaratish va (yoki) ijro etishda (ko‘rgazmaga qo‘yishda) ishtirok etish uchun o‘n besh yoshga to‘lmagan shaxslar bilan mehnat shartnomasini tuzishga yo‘l qo‘yiladi.
Ko‘rsatilgan yoshga to‘lgan shaxslar qabul qilinishi mumkin bo‘lgan ishlar, kasblar, lavozimlar ro‘yxatlari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan Ijtimoiy-mehnat masalalari bo‘yicha uch tomonlama Respublika komissiyasi bilan kelishilgan holda tasdiqlanadi.
Bunday holda xodimning nomidan mehnat shartnomasini uning ota-onasi (ota-onasining o‘rnini bosuvchi shaxs) imzolaydi.
Vasiylik va homiylik organining ruxsatnomasida har kunlik ishning eng ko‘p yo‘l qo‘yiladigan davomiyligi hamda ish bajarilishi mumkin bo‘lgan boshqa shartlar ko‘rsatiladi” deb keltirib o‘tilgan.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2024 yil boshiga nisbatan 15 yoshgacha bo‘lgan bolalar O‘zbekistonda 9.342.159. nafarni (aholisiga nisbatan 26,5 foizni) tashkil etgan.
Birinchidan, voyaga etmaganlarni 14 yoshdan boshlab ularning sog’lig’iga zarar etkazmaydigan va ta’limini buzmaydigan ishlarga ota-onaning ruxsati bilan chegaralangan sharoitlarda ishlashini joriy etish orqali ularni ijtimoiy hayotga moslashtirish yanada tezlashadi, bo‘sh vaqtlaridan unumli foydalanishga erishiladi;
Ikkinchidan, voyaga etmaganlar o‘rsatida nazoratsizlikni oldi olinadi va ular o‘rtasida huquqbuzarliklarni sodir etish bir muncha qisqaradi;
Uchinchidan, mehnatga layoqatli har bir shaxs farovon hayot kechira boshlaydi, mamlakat iqtisodiyoti va ertangi hayoti esa yanada taraqqiy etadi.
Ra’no KAMALOVA,
Jinoyat ishlari bo‘yicha Beruniy tumani sudi raisi
