O‘QUVCHILARGA DAVLAT HOKIMIYATINING TUZILISHI HAQIDA TUSHUNCHA BERILDI

O‘QUVCHILARGA DAVLAT HOKIMIYATINING TUZILISHI HAQIDA TUSHUNCHA BERILDI

Fuqarolik ishlari bo‘yicha Beruniy tumanlararo sudining sudyasi N.Toirov Ellikqal’a tumanidagi 2-sonli umumta’lim maktabida bo‘lib, o‘quvchilarga «O‘zbekiston Respublikasida davlat hokimiyatining tuzilishi» mavzusida ochiq dars o‘tdi.

Unda sudya o‘quvchilarga davlat hokimiyatining tuzilishi haqida  tushuncha berdi. Bu orqali yoshlar mamlakatda davlat boshqaruvi haqida to‘liq ma’lumot olish bilan huquqiy bilimlarini mustahkamlash imkoniyatiga ega bo‘ldi.

Shuningdek, sud hokimiyati, uning tuzilmasi va vazifalari ham interfaol usullar orqali batafsil tushuntirildi.

BOLALARNI BO‘RONLARDAN EMAS, O‘ZIMIZDAN ASRAYLIK!  

Bola-nozik jon, Yaratganning in’omi. Uyosh nihol bo‘lib, qanday parvarish qilinsa, shunday meva beradi. Shuning uchun farzand tarbiyasi, unga ilm-ma’rifat berish, kasb-hunarga o‘rgatish azaldan eng muhim vazifa hisoblanadi. Odob-axloq, kattalarga hurmat, oilaga, kindik qoni to‘kilgan yurtga sadoqat fazilatlarini kamol toptirish, bola tarbiyasida eng muhim vazifadir!

Farzandlar qanday inson bo‘lib voyaga yetishi birinchi navbatda oilaga bog‘liq. Har bir inson o‘z oilasi oldida mas’uldir. Bu mas’uliyatni his qilish orqali  biz Vatan oldidagi farzandlik burchimizni bajargan bo‘lamiz.

Bola tarbiyasi – butun jamiyatning asosiy ishi, ayni paytda har bir fuqaroning burchi. Bola oilada to‘g‘ri tarbiya olsa, maktabda namunali o‘quvchiga aylanadi. Albatta, bunda o‘z-o‘zidan huquqiy ong, huquqiy madaniyat ham shakllanib boradi. Farzandlari oqil, yoshlari bilimli va vatanparvar bo‘lib ulg‘aygan davlat kuchli davlatdir. Nega deganda, bugungi shiddat bilan rivojlanayotgan davrda millat va xalq taqdirini nafaqat moddiy, balki ma’naviy boylik hal qiladi.

Zamon talablaridan kelib chiqib, «Bolalarni zo‘ravonlikning barcha shakllaridan himoya qilish to‘g‘risida»gi qonun imzolandi. Qonun 5 bob va 51 moddadan iborat bo‘lib, qonun bilan bolaga nisbatan zo‘ravonlik tushunchasi hamda jismoniy, jinsiy va ruhiy zo‘ravonliklardan tashqari uning yangi turlari – g‘amxo‘rlik ko‘rsatmaslik, ekspluatatsiya, bulling va shunga o‘xshash zo‘ravonliklar qayd etilgan.

Shuningdek, davlat bolalarni zo‘ravonlikning barcha shakllaridan himoya qilish uchun tegishli huquqiy, ma’muriy, ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa choralarni ko‘rishi, zo‘ravonlikdan jabrlanganlarni reabilitatsiya qilish va ularning huquqlarini tiklash hamda ularning ijtimoiy shakllanishi uchun tegishli bo‘lgan  chora-tadbirlarni ko‘rishi belgilangan.

Shu bilan bir qatorda, tegishli organlarning bolalarni zo‘ravonlikdan himoya qilishga oid  vakolatlari, hamkorlikda ishlash mexanizmi va mas’uliyatli vazifasi ham nazarda tutilgan.

Muhimi, qonun bilan nafaqat zo‘ravonlikdan jabr ko‘rgan bolalarni himoya qilish, balki zo‘ravonlik xavfi ostida bo‘lgan bolalarni aniqlash va ularga nisbatan zo‘ravonlik tahdidlarini bartaraf etish tizimi yo‘lga qo‘yilmoqda.

21 oktyabr kuni Prezident tomonidan imzolangan 978-sonli Qonun bilan O‘zbekistonda bolalarga nisbatan uning yaqin kishilari tomonidan oilaviy zo‘ravonlik ko‘rsatilganligi uchun javobgarlik belgilangan edi. Mazkur Qonun bilan Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 59-2-moddasi va Jinoyat kodeksining 126-1-moddasi bolaga nisbatan oilaviy (maishiy) zo‘ravonlik sodir etganlik uchun javobgarlik belgilash normasi bilan to‘ldirildi.

Dunyoda har yili bolalarning yarmidan ko‘pi, ya’ni 1 milliarddan ortiq bola zo‘ravonlikka uchraydi. Bu haqda 8 noyabr kuni Kolumbiya poytaxti Bogota shahrida Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti bolalarga nisbatan zo‘ravonlikning oldini olishga bag‘ishlangan birinchi global vazirlar konferensiyasida ma’lum qilindi.

Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti, BMT va Bolalar jamg‘armasi (YUNISEF) tashkil etgan ikki kunlik konferensiyada 130 mamlakatdan hukumat vakillari, shuningdek, 90 vazir ishtirok etdi. BMTning 2024 yilgi hisobotiga ko‘ra, dunyoda 15 yoshgacha bo‘lgan 2,04 milliard bola bor. Voyaga yetmaganlar umumiy aholining taxminan 25 foizini tashkil etadi.

JSST ma’lumotlariga ko‘ra, har yili dunyoning yarmidan ko‘pi (1 milliarddan ortiq) bolalar zo‘ravonlikka uchraydi. Konferensiya yakunida 100 dan ortiq davlat bolalarga nisbatan zo‘ravonlikning oldini olish bo‘yicha majburiyatlar olgan, 9 ta davlat esa jismoniy jazoga barham berishni va’da qilgan.

Asosiy statistik ma’lumotlar:

-har yili 2 yoshdan 17 yoshgacha bo‘lgan bolalarning yarmidan ko‘pi zo‘ravonlikning turli shakllariga duchor bo‘ladi. Bu 1 milliarddan ortiq bolani tashkil etadi;

-har uch boladan ikkitasi doimiy ravishda oilada jazoga tortilgan;

-har beshinchi qiz va o‘g‘il bola jinsiy zo‘ravonlikka uchraydi;

-25 foizdan 50 foizgacha bolalar tazyiq qurboni bo‘ladi;

-o‘g‘il bolalar o‘rtasida zo‘ravonlik, ko‘pincha o‘q otar yoki boshqa sovuq qurol ishlatilgan holda va bu o‘limning asosiy sababidir.

Konferensiya yakuniga ko‘ra, 2030 yilga qadar bolalarga nisbatan zo‘ravonlik darajasini kamaytirish maqsadida davlatlar uchun maqsad va vazifalar belgilangan hujjat qabul qilindi. Burundi, Gambiya, Qirg‘iziston, Panama, Shri-Lanka, Uganda va Tojikiston hukumatlari har qanday sharoitda bolalarga nisbatan jismoniy jazolashni taqiqlash majburiyatini oldi. Nigeriya hukumati maktablarda jismoniy jazolashni taqiqlashga va’da berdi.

UNICEF o‘z hisobotida bugungi kunda 370 milliondan ortiq qiz va ayol, ya’ni mamlakat bo‘ylab har sakkizinchi qiz yoki ayol 18 yoshga to‘lishidan oldin zo‘ravonlikka uchragani yoki jinsiy tajovuzga uchragani ma’lum qilingan.

Bolalar tazyiq va zo‘ravonlikka uchraganda qanday yo‘l tutish kerak, kimga murojaat qilish kerak degan savollar ko‘pchilikni o‘ylantiradi. Mamlakatimizda bolalarning shikoyat qilish sirliligi, bolalar uchun do‘stona munosabat mexanizmidan foydalanish imkoniyatlarini ta’minlash va ulardan foydalanishga undash masalalari qanday ahvolda, degan savollarga ham, hozirgi kunda ijobiy javob berish qiyin. Masalan, bolalar bog‘chasida bog‘cha tarbiyachisi tomonidan tazyiqqa uchragan yoki kamsitilgan bolani kim himoya qiladi? U o‘z huquqini himoya qilishni bilmasligi aniq. Ota-onalar esa bu holatdan ko‘pincha bexabar qoladi. Sababi bolani bog‘cha tarbiyachisi urganda burni qonagan bo‘lsa, bolaning ota-onasi kelguncha tozalab iz qolmagan bo‘ladi, urgan joyini kim ekspertizaga berib yuradi? Afsuski, shu tarzda bolajonlarga ozor berishlar davom etaveradi.

Shuningdek, Oliy Majlis Qonunchilik palatasi Kengashi va Senat Kengashining joriy yil 21 fevraldagi qo‘shma qarori bilan BMTning Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasi qoidalarini amalga oshirish bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasining Beshinchi davr mavzusi ko‘rib chiqish yakunlari yuzasidan BMTning Bola huquqlari bo‘yicha qo‘mitasi tavsiyalarini amalga oshirish bo‘yicha 2024-2027 yillarga mo‘ljallangan Milliy harakatlar rejasi tasdiqlangan bo‘lib, ushbu rejada 100 ta tavsiya hamda ularni amalga oshirish mexanizmlari va mas’ul organlar hamda ijro muddatlari belgilangan.

Ushbu harakatlar rejasining 9-bandiga asosan Bolalarga nisbatan shikoyat qilishning maxfiyligi, bolalar uchun do‘stona munosabat mexanizmidan foydalanish imkoniyatlarini ta’minlash va ulardan foydalanishga undash tavsiya etilgan. Bu haqda bolalarning ularga nisbatan zo‘ravonlik holatlari bo‘yicha shikoyatlarni qabul qilish tizimini yo‘lga qo‘yish, shuningdek, bolalar uchun ishonch telefonlarini tashkil etish, davlat organlari rasmiy veb-saytlarida bolalarga moslashtirilgan sahifalar ochish, ijtimoiy va tarbiyaviy videoroliklar tayyorlash hamda ularni ommaviy axborot vositalarida namoyish etib borish belgilangan.

Negaki, hozirgi texnika davrida barcha bolalarda texnik vositalardan foydalanish ko‘nikmalari shakllanganligini hisobga olib, ularga nisbatan zo‘ravonlik qilingan holatlar yuzasidan bolalar zudlik bilan tegishli organlarga murojaat qilishi nazarda tutilgan.

Hech kimga sir emas, ba’zan internet tarmoqlarida bolalarning jinsiy yoki jismoniy zo‘ravonlikka uchraganligi haqida noxush xabarlar tarqalmoqda, yuqorida ko‘rsatilgan mexanizmlardan keng foydalanilganligi natijasida tegishli organlar zudlik bilan voqea joyiga yetib kelayotganligi va zo‘ravonlikka uchragan bolaning huquqlarini tiklash hamda uni reabilitatsiya qilish, aybdor shaxslarga nisbatan qat’iy choralar ko‘rilishini ta’minlanayotganligini ta’kidlashimiz lozim.

Shu bois, bu haqda ijtimoiy roliklar ishlab chiqilishi va internet tarmoqlarida joylashtirib borilishi, bolalarning huquqiy ongi, huquqiy madaniyatini oshirishga hamda kelgusida uchrashi mumkin bo‘lgan bunday salbiy holatlarda qanday yo‘l tutish kerakligi hamda o‘zini zo‘ravonlikdan qanday himoya qilish kerakligi haqida ko‘nikmalar shakllanishiga xizmat qiladi.

 Ushbu yo‘nalishdagi qonunlar haqida tushunchalar berish maqsadida fuqarolik ishlari bo‘yicha Nukus tumanlararo sudi sudyalari 2025 yil 25 fevral kuni Nukus shahrida bir qator o‘zini o‘zi boshqarish organlari ya’ni «Sharqiy,» «Chimboy choyxona» va «Sarbinoz» mahalla fuqarolar yig‘inlarida mahalla raislari va shu hududda yashovchi fuqarolar bilan uchrashuvlar o‘tkazib, qabul qilingan qonun loyihalari, qonunning asosiy maqsadlari haqida tushunchalar berib, uchrashuv ishtirokchilarining qiziqtirgan savollariga javoblar berib o‘tdi.

Albatta o‘z navbatida tegishli rasmiy idoralarda bolalar uchun «Ishonch telefoni»ni joriy etish, bu bolalar huquqlarini ishonchli himoya qilish va huquqbuzarliklarning oldini olish hamda aybdor shaxslarga nisbatan tegishli chora ko‘rish uchun imkoniyat yaratadi.

TIMUR SEYLXONOV,

Fuqarolik ishlari bo‘yicha Nukus tumanlararo sudining arxiv mudiri

ULUGBEK ASHURNING YOUTUBE VIDEOXOSTINGIDAGI “NEGATIV” KANALIDA E’LON QILINGAN BILDIRISH YUZASIDAN

O‘zbekiston Savdo sanoat palatasi Qoraqalpog’iston Respublikasi boshqarmasi da’vogar ATB “Agrobank” Qorao‘zak filiali manfaatida javobgarlar “Shohjahon Suhrobbek” mas’uliyati cheklangan jamiyati, “Jabbor Sarvar” xususiy korxonasi, “To‘proqqa’la g’ishti” xususiy korxonasi va K.Niyazimbetovga nisbatan kredit qarzini undirish va undiruvni garov mulklarga qaratish haqidagi da’vo arizasi bilan sudga murojaat qilib, javobgardan jami qarzdorlik 960.787 AQSh dollarini muddatidan oldin undirishni, undiruvni garovdagi “To‘proqqa’la g’ishti” va “Jabbor Sarvar” xususiy korxonalari, fuqaro K.Niyazimbetovga tegishli bino va inshootlarga qaratishni so‘ragan.

Shuningdek, javobgar “Shohjahon Suhrobbek” mas’uliyati cheklangan jamiyati da’vogar ATB “Agrobank” Qorao‘zak filialiga nisbatan nizoli bitimni haqiqiy emas deb topish haqidagi qarshi da’vo arizasi bilan sudga murojaat qilib, taraflar o‘rtasida 2020 yil 10 dekabrda tuzilgan 14430-sonli kredit shartnomasiga qo‘shimcha bitimni haqiqiy emas deb topishni hamda da’vogarning da’vo talabining shu qo‘shimcha bitim bo‘yicha qismini rad qilishni so‘ragan.

Fuqarolik ishlari bo‘yicha Qo‘ng’irot tumanlararo sudining 2023 yil 27 oktyabrdagi hal qiluv qarori bilan da’vogarning da’vo talablari qanoatlantirilib, javobgar “Shohjahon Suhrobbek” mas’uliyati cheklangan jamiyatidan da’vogar “Agrobank” ATB foydasiga jami 960.780 AQSh dollari mablaǵlari undirilib, undiruv garovdagi mulklarga qaratilgan.

Javobgar “Shohjahon Suhrobbek” MChJning nizoli qo‘shimcha bitimni haqiqiy emas deb topish haqidagi qarshi da’vosi qanoatlantirmasdan qoldirilgan.

Qoraqalpog’iston Respublikasi sudi apellyatsiya instantsiyasining 2024 yil 9 yanvardagi ajrimi bilan birinchi instantsiya sudining hal qiluv qarori o‘zgarishsiz qoldirilgan.

Shuningdek, O‘zbekiston Savdo-sanoat palatasi Qoraqalpog’iston Respublikasi boshqarmasi da’vogar «SHOXJAXON SUXROBBEK» mas’uliyati cheklangan jamiyatining manfaatini ko‘zlab javobgarlar ATB «Agro bank» va ATB «Agro bank» Qarao‘zak filialiga nisbatan 2020 yil 15 iyunda tuzilgan 14430-sonli kredit shartnomasini haqiqiy emas deb topish to‘g’risidagi da’vo arizasi bilan iqtisodiy sudga murojaat qilgan.

Mazkur ish Chimboy tumanlararo iqtisodiy sudi ko‘rib chiqilib, sudning 2025 yil 24 fevral kungi hal qiluv qarori bilan da’vo arizani qanoatlantirish rad etilgan.

Qoraqalpoǵiston Respublikasi sudining matbuot xizmati

SUDYALAR SAYYOR QABUL O‘TKAZDI

Qo‘ng‘irot tumanlararo iqtisodiy sudining sudyasi D.Davletov, Fuqarolik ishlari bo‘yicha Qo‘ng‘irot tumanlararo sudyasi N.Akimniyazov va Jinoyat ishlari bo‘yicha Qo‘ng‘irot tumani sudining tergov sudyasi B.Aymuratovlar  «Elabad» posyolka fuqarolar yig‘inida hudud aholisi uchun sayyor qabul o‘tkazdi.

Bunda asosiy e’tibor fuqarolarning sud-huquq sohasiga oid murojaatlarini eshitish va ijobiy hal etish orqali, ularning odil sudlovga bo‘lgan ishonchini yanada mustahkamlashga qaratildi.

Qabulda fuqarolar sud qarorlari ijrosi, uy-joyni o‘z nomiga o‘tkazish, aliment undirish, pensiya tayinlash, nikohdan ajratish, soliq, yer kabi turli mazmundagi masalalar bilan murojaat qildi.

Ochiq muloqotlar davomida fuqarolar sudyalardan o‘zlarini qiziqtirgan savollariga huquqiy maslahatlar oldi.

PLENUM QARORLARI MAZMUNI TUSHUNTIRILDI

Davlat kadastrlari palatasi Qoraqalpog‘iston Respublikasi boshqarmasi majlislar zalida Qoraqalpog‘iston Respublikasi ma’muriy sudi sudyasi R.Xudaybergenova tomonidan Kadastr agentligi Qoraqalpog‘iston Respublikasi boshqarmasi mutaxassislari, bo‘lim boshliqlari ishtirokida seminar tashkil etildi.

Seminarda asosan O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi plenumining 2024 yil 16 dekabrdagi «Yer to‘g‘risidagi qonunchilikni buzish bilan bog‘liq jinoyat ishlari bo‘yicha sud amaliyotining ayrim masalalari to‘g‘risida»gi, «Fuqarolik ishlari bo‘yicha sud xarajatlarini undirish amaliyoti to‘g‘risida»gi, «O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi plenumining iqtisodiy va ma’muriy ishlar bo‘yicha sud xarajatlarini undirish to‘g‘risidagi qarorlariga o‘zgartirish kiritish haqida»gi hamda «O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi plenumining ayrim qarorlariga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi qarorlarining mazmuni va ahamiyati tushuntirildi.

AMALIY DARS TASHKIL ETILDI

Nukus tumanlararo ma’muriy sudi raisi R.Jumaboyev Kegeyli tumanidagi 5-sonli maktabda o‘quvchilar bilan uchrashib, amaliy mashg‘ulot o‘tkazdi.

Maqsad – yoshlarning huquqiy bilimlarini oshirish va huquqbuzarliklarning oldini olish. Unda sud raisi «Ma’muriy huquqbuzarliklar va jazo turlari» mavzusida ma’ruza qildi. Shu bilan birga, 2025 yil 6 fevralda qabul qilingan «Voyaga yetmaganlar o‘rtasida huquqbuzarliklar profilaktikasi tizimi takomillashtirilishi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksiga o‘zgartishlar kiritish haqida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni bilan yaqindan tanishtirdi. Mazkur qonun voyaga yetmaganlar o‘rtasida huquqbuzarliklarning oldini olish va profilaktikasini kuchaytirish, shuningdek, tegishli organlarning vakolatlarini aniq belgilash orqali tizimni takomillashtirishda muhimligi tushuntirildi.

Albatta, yoshlarning huquqiy bilimlarini mustahkamlashda soha vakillari ishtirokida o‘tkazilayotgan amaliy mashg‘ulotlar g‘oyat muhim ahamiyatga ega. Bu, o‘z navbatida, huquqiy tizim va qonunchilikning aniq va ravshan tarzda tushuntirilishini ta’minlaydi, shuningdek, yoshlarni qonunlarga hurmat ruhida tarbiyalashda ham muhim rol o‘ynaydi.

FUQAROLIK ISHLARI BO‘YICHA NUKUS TUMANLARARO SUDIDA SUDYALAR SONI YANA BITTAGA KO‘PAYDI

Ko‘pchilikka ma’lumki, Qoraqalpog‘iston Respublikasida aholi soni, shu bilan birga jismoniy va yuridik shaxslar o‘rtasida nizoli masalalarning ham yildan-yilga ortib borayotganligi sababli ayrim fuqarolik ishlari bo‘yicha sudlarning ish yurituvidagi ishlar soni ham keskin oshishiga asos bo‘lmoqda. Bu o‘z-o‘zidan sudyalar o‘rtasida ish hajmining ortishi bilan birga, ma’lum darajada ishni sifatli ko‘rib, adolatli qaror chiqarishga ham salbiy ta’sir ko‘rsatishi bor gap.

Aniq raqamlarga murojaat qiladigan bo‘lsak, fuqarolik ishlari bo‘yicha Nukus tumanlararo sudida bugungi kunda 5 nafar sudya faoliyat yuritayotgan bo‘lsa-da, 2023 yilda jami 17 454 ta ish (8.818 ta ish, 8.636 ta sud buyrug‘i) ko‘rilgan bo‘lib, bir sudyaning o‘rtacha oylik ish hajmi 291 ta ishni tashkil etgan, 2024 yilda esa jami 26.203 ta ish (9.758 ta ish, 16.445 ta sud buyrug‘i) ko‘rilgan, shundan bir sudyaning o‘rtacha oylik ish hajmi 436,7 ta ishni tashkil etib, bu ko‘rsatkich oldingi yilga nisbatan 8.749 taga yoki 50,1 foizga ko‘paygan.

Ana shular inobatga olinib, Qoraqalpog‘iston Respublikasi sudi tomonidan odil sudlov samaradorligini oshirish va sudlar faoliyatini yanada yaxshilash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudiga va O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashiga fuqarolik ishlari bo‘yicha Amudaryo tuman sudidagi bitta sudya va bitta sudya yordamchisi shtat birliklarini fuqarolik ishlari bo‘yicha Nukus tumanlararo sudiga o‘tkazish to‘g‘risida taqdimnoma kiritilgan edi.

Ushbu tashabbus qo‘llab-quvvatlanib, 2025 yilning 1 martidan boshlab fuqarolik ishlari bo‘yicha Amudaryo tuman sudidagi bir nafar sudya va bir nafar sudya yordamchisi shtat birliklari fuqarolik ishlari bo‘yicha Nukus tumanlararo sudiga o‘tkazildi.

Shu asosda, «Sudlar to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining 69-moddasi hamda «Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesining Reglamenti to‘g‘risida»gi Qoraqalpog‘iston Respublikasi Qonunining 41-moddasiga muvofiq Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesining 2025-yil 26-fevral kungi Prezidiumi qarori bilan Bazarbayeva Zebo Baxadirovna sudyalik vakolati muddati davriga Qoraqalpog‘iston Respublikasi fuqarolik ishlari bo‘yicha Nukus tumanlararo sudining sudyasi lavozimiga tayinlandi.

Qoraqalpog‘iston Respublikasi sudining axborot xizmati

FUQAROLIK ISHLARI BO‘YICHA SUD XARAJATLARI

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 55-moddasiga muvofiq, har kimga o‘z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari va boshqa tashkilotlarning, ular mansabdor shaxslarining qonunga xilof qarorlari, harakatlari va harakatsizligi ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi.

Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar, jumladan, sud-huquq sohasidagi keng ko‘lamli o‘zgarishlar o‘zining ijobiy samarasini berib kelmoqda. Buni xalqimizning sud va boshqa huquqni muhofaza qiluvchi organlarga berayotgan murojaatlari, sudlarda ko‘rilayotgan ishlarning mazmuni va unda ishtirok etayotgan shaxslarning huquqiy madaniyati darajasidan ham ko‘rishimiz mumkin. Ayniqsa, so‘nggi yillarda sudlar ish yurituvidagi ishlar soni yildan-yilga ortib bormoqda.

Odil sudlovni amalga oshirish to‘g‘ridan-to‘g‘ri davlat byudjeti hisobidan ta’minlanadi. Bunda, sudlarga murojaat qilishda undiriladigan davlat boji to‘lovlari boshqa majburiy to‘lovlar qatorida O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjetini shakllantirishning tarkibiy qismini tashkil etadi.

Shuning uchun davlat bojini to‘g‘ri belgilash va o‘z vaqtida undirish muhim ahamiyatga ega. Sudlarga ariza, da’vo arizasi berishda hamda sud hujjatlariga apellatsiya, kassatsiya va taftish shikoyati berishda davlat boji undirish miqdori, shuningdek, davlat boji to‘lashdan ozod etilgan jismoniy va yuridik shaxslar ro‘yxati, shuningdek, davlat bojini kechiktirish, bo‘lib-bo‘lib to‘lash va kamaytirish tartibi O‘zbekiston Respublikasining «Davlat boji to‘g‘risida»gi Qonuni va O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik protsessual kodeksi normalari bilan belgilangan.

Shu kunga qadar amalda bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining «Fuqarolik ishlari bo‘yicha sud xarajatlarini undirish amaliyoti to‘g‘risida»gi qarori 15 yil avval qabul qilingan bo‘lib, bu davr ichida qonunchilikda bir qator o‘zgarishlar yuz berdi. Bu esa, mazkur Plenum qarorini ham qayta ko‘rib chiqqan holda uning yangi tahririni qabul qilish zaruratini yuzaga keltirdi.

Shu sababli, sudlar tomonidan qonun normalarini bir xilda va to‘g‘ri qo‘llanilishini ta’minlash, fuqarolik ishlari bo‘yicha sud xarajatlarini undirish amaliyotida mavjud kamchiliklarni bartaraf etish maqsadida 2024 yil 16 dekabr kuni O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining «Fuqarolik ishlari bo‘yicha sud xarajatlarini undirish amaliyoti to‘g‘risida»gi 37-sonli qarori qabul qilindi.

Plenum qaroriga sudlar tomonidan davlat bojini undirishning o‘ziga xos xususiyatlari, shuningdek, sudlarda turli amaliyot yuzaga kelishiga sabab bo‘lgan holatlarga batafsil tushuntirish berish to‘g‘risidagi yangi bandlar kiritildi.

Xususan, da’vo qiymati chet el valyutasida belgilangan mulkiy nizo bo‘yicha sudga ariza berilganda, davlat bojining miqdori ariza berilgan sanada O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan kurs bo‘yicha milliy valyutada belgilanishi;

«Davlat boji to‘g‘risida»gi Qonun bilan belgilangan davlat boji stavkalarining fuqarolik ishlari bo‘yicha sudlarga taalluqli qismida shartnoma oldi nizolari bo‘yicha to‘lanishi lozim bo‘lgan davlat boji stavkalari belgilanmaganligi hamda Fuqarolik protsessual kodeksining 129-moddasi 2-bandida mol-mulkni talab qilib olish to‘g‘risidagi da’volar bo‘yicha da’voning bahosi talab qilib olinayotgan mol-mulkning bahosiga qarab belgilanishi nazarda tutilganligi sababli, shartnomani haqiqiy emas deb topish yoki bekor qilish to‘g‘risidagi talablar bo‘yicha nizolashayotgan shartnomada ko‘rsatilgan pul qiymati (shartnoma bahosi) da’vo bahosi hisoblanishi va davlat boji mulkiy xususiyatga ega da’vo arizalari uchun qonunda belgilangan stavka bo‘yicha to‘lanishi kerakligi;

«Davlat boji to‘g‘risida»gi Qonun 8-moddasining birinchi qismida ko‘rsatilgan shaxslar sud hujjatlari ustidan apellatsiya, kassatsiya, taftish shikoyati bilan murojaat qilganda davlat bojini to‘lashdan ozod etilganligi;

apellyatsiya, kassatsiya, taftish shikoyatidan voz kechilganligi sababli shikoyat bo‘yicha ish yuritish qisqartirilganda, to‘langan davlat boji qaytarilmasligi, agar shikoyat berishda davlat boji to‘lanmagan bo‘lsa, davlat boji shikoyat bergan shaxsdan undirilishi va boshqa bir qator sud amaliyotida mavjud kamchiliklarni bartaraf etish bo‘yicha tushuntirishlar berilgan.

Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudining 2025 yil 30 yanvarda bo‘lib o‘tgan ochiq sud majlisida «Davlat boji to‘g‘risida»gi Qonunning 8, 9, 10-moddalari, 2-qismidagi Savdo-sanoat palatasiga oid normalariga sharh berish haqidagi masala ko‘rib chiqilgan.

Konstitutsiyaviy sudning qarori bilan «Davlat boji to‘g‘risida»gi qonunning 8, 9, 10-moddalari ikkinchi qismining Savdo-sanoat palatasiga oid normalariga quyidagi mazmunda sharh berildi: «O‘zbekiston Respublikasi Savdo-sanoat palatasi va uning hududiy boshqarmalari – palata a’zolarining manfaatlarini ko‘zlab qilingan da’volar (arizalar) bo‘yicha…» ko‘rsatilgan shaxslarning talablari qisman yoki to‘liq qanoatlantirilmasdan qoldirilgan taqdirda, davlat boji ushbu shaxslardan talablarning qanoatlantirilmasdan qoldirilgan qismiga mutanosib ravishda undiriladi» degan normani, davlat boji ariza qaysi shaxslarning manfaatlarini ko‘zlab berilgan bo‘lsa, o‘sha shaxslardan da’vo talablarining qanoatlantirilmasdan qoldirilgan qismiga mutanosib ravishda undiriladi, deb tushunish lozim.»

Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga «Davlat boji to‘g‘risida»gi qonunni yanada takomillashtirish masalasini ko‘rib chiqish taklif etilgan.

Bundan tashqari, 2025 yil 20 fevral kungi 1032-sonli Qonun bilan «Davlat boji to‘g‘risida»gi Qonunga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritilgan.

Ushbu Qonun bilan «Davlat boji to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga tegishincha issiqlik va elektr energiyasi yetkazib berish bo‘yicha xizmatlar uchun to‘lovlar bo‘yicha qarzdorlikni undirish to‘g‘risidagi da’volar, arizalar va shikoyatlar bilan fuqarolik ishlari bo‘yicha va iqtisodiy sudlarga murojaat qilinganda issiqlik va elektr energiyasi yetkazib beruvchilar davlat bojini to‘lashdan ozod etilishini, shuningdek ularning talablarini qanoatlantirish to‘liq yoki qisman qanoatlantirilmasdan qoldirilgan taqdirda davlat bojini ushbu yetkazib beruvchilardan undirish imkoniyatini nazarda tutuvchi qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kiritilmoqda. Shuningdek, xorijiy tijorat tashkilotlari vakolatxonalarini O‘zbekiston Respublikasi hududida akkreditatsiya qilishda davlat bojini to‘lash har bir yil uchun amalga oshirilishini aniqlashtiruvchi o‘zgartirish kiritilmoqda.

Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi qarori, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudining «Davlat boji to‘g‘risida»gi Qonun normalariga sharh berish haqidagi qarori, shuningdek, ushbu qonunga kiritilgan o‘zgartish va qo‘shimchalar odil sudlovga erishishga xizmat qilish bilan birga sud amaliyotida qonunlarni aniq va to‘g‘ri qo‘llashga xizmat qiladi.

Abdimurat KERIMBAYEV,

Qoraqalpog‘iston Respublikasi sudi raisi o‘rinbosari

KONSTITUTSIYADA FUQAROLARNING MAJBURIYATLARI

Inson va fuqarolarning huquqiy maqomi nafaqat huquq va erkinliklardan iborat bo‘ladi, balki ularga majburiyatlarda ham beriladi.

Yuridik mazmuni jihatidan fuqarolarning majburiyatlari ikki ko‘rinishda bo‘lib, birinchisi shaxsning faol harakatlar qilish majburiyati, ikkinchisi shaxsning passiv harakatlanishi, ya’ni muayyan harakatdan o‘zini tiyish majburiyati.

Yuridik majburiyat – bu bir tomondan, ijtimoiy zaruriyatning qonun bilan belgilangan aniq normasi, ikkinchi tomondan, jamiyat, davlat va shaxs manfaatlarini uyg‘unlashtirishga qaratilgan oqilona va maqsadga muvofiq qat’iy normadir.

Konstitutsiyamizning 20-moddasiga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi va davlat bir-biriga bo‘lgan huquqlari va majburiyatlari bilan o‘zaro bog‘liqdir. Konstitutsiyaga asosan demokratiya O‘zbekiston Respublikasida umuminsoniy prinsiplarga, ya’ni inson eng oliy qadriyat degan g‘oya asosida quriladi. Har bir fuqaro qonun oldida teng va boshqa fuqarolarning millati, tili, dini va e’tiqodini hurmat qilishi, shuningdek o‘z huquq va erkinliklaridan foydalanganida, uning harakatlari boshqa shaxs, davlat va jamiyat manfaatlariga zarar yetkazmasligi lozim. Shuning uchun, shaxs o‘z huquq va erkinliklaridan qonun doirasidan chiqmagan holda foydalanishi lozim. Agarda qonunga xilof xatti-harakat sodir etilsa, u holda, qonun tomonidan jazolanadi. Bu esa konstitutsiyaviy majburiyatlarni bajarmaganlikdan kelib chiqadi.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining XI bobi fuqarolarning majburiyatlariga bag‘ishlangan bo‘lib, bu yerda jami 6 ta moddada fuqarolarning asosiy majburiyatlari belgilangan.

Bu majburiyatlar o‘z huquqiy tabiatiga ko‘ra asosiy majburiyatlar bo‘lib xizmat qiladi. Qolgan boshqa turli majburiyatlar ana shu asoslardan kelib chiqadi va kelgusida fuqarolarning huquqiy hayotida muhim o‘rin egallaydi.

Barcha fuqarolarning, shuningdek O‘zbekiston Respublikasida har bir shaxsning eng muhim majburiyatlaridan biri Konstitutsiya va qonunlarga rioya qilish, Konstitutsiyada belgilab qo‘yilgan majburiyatlarni bajarishdir. Ushbu Konstitutsiyaviy normaning mazmuniga ko‘ra mamlakatimizda yagona qonunchilik rejimini ta’minlashni maqsad qiladi.

Qonunchilik muhiti – deganda jamiyatda mustahkam tartib va barqarorlik asosi, har bir fuqaro hayotida tinchlik va farovonlik bo‘lishining garovi hisoblanadi.

Konstitutsiya fuqarolar O‘zbekiston xalqining tarixiy, madaniy, ilmiy va tabiiy merosini asrab-avaylashi shart. Darhaqiqat, xalqimiz boy tarixiy, ma’naviy va madaniy meros egasidir.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi fuqarolarning atrof-muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish majburiyatini belgilaydi.

Albatta, fan-texnika taraqqiyoti aks etgan hozirgi asrimizda insoniyatning yashash makoni bo‘lgan tabiiy atrof-muhit alohida muhofazaga muhtoj. Bunday himoya faol davlat organlari va jamoatchilik tuzilmalari tomonidan amalga oshiriladi. Fuqarolarning atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish majburiyati «Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi qonunda ham belgilangan bo‘lib, tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan foydalanish, yer, suv, o‘rmon va atmosfera havosini muhofaza qilish, o‘simlik va hayvonot dunyosi va boshqalar O‘zbekiston Respublikasi qonunlari bilan muhofaza qilinadi.

Fuqarolarning qonunlar bilan belgilangan soliqlar va yig‘imlarni to‘lash majburiyati Konstitutsiyaviy darajada mustahkamlangan. Mamlakatimiz bozor iqtisodiyotiga o‘ta boshlagani munosabati bilan Konstitutsiyada ilk bor soliq to‘lash majburiyati qonunlashtirildi. Fuqarolarning soliq to‘lash majburiyati O‘zbekistonda fuqarolar qonun bilan belgilangan soliqlar va mahalliy yig‘imlarni to‘lashga majburligi va bu haqda davlatimiz tomonidan bir qator qonun hujjatlari chiqarilib, soliq to‘lashdan bosh tortgan shaxslar tegishli ma’muriy va jinoiy javobgarlikka tortiladi.

Konstitutsiyamizning 64-moddasida O‘zbekiston Respublikasini himoya qilish O‘zbekiston Respublikasi har bir fuqarosining burchidir. O‘zbekistonning har bir fuqarosi «Umumiy harbiy majburiyat va harbiy xizmat to‘g‘risida»gi hamda «Qurolli Kuchlar rezervidagi xizmat to‘g‘risida»gi qonunlarga muvofiq harbiy xizmatni o‘taydi. Ushbu qonunlar Vatanni himoya qilish to‘g‘risidagi majburiyatni bajarish tartibi, muddatlari, shart-sharoitlari hamda imtiyozlari masalalarini tartibga soladi.

Muxtasar aytganda, har birimiz Konstitutsiyaviy burchimizni bajarish orqali davlat tomonidan belgilangan huquq va erkinliklarimizdan to‘liq foydalanamiz.

Saodat QAYIPNAZAROVA,

Qoraqalpog‘iston Respublikasi sudining sudyasi

PLENUM QARORI TUSHUNTIRILDI

Qoraqalpog’iston Respublikasi ma’muriy sudining sudyasi G.Baynazarova tomonidan Qoraqalpog’iston Respublikasi Majburiy ijro byurosi Qoraqalpog’iston Respublikasi boshqarmasida seminar o‘tkazildi.

Unda asosan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2025 yil 30 yanvar kungi PQ-33-sonli «Fuqarolar va tadbirkorlik sub’ektlarining huquqlarini sud orqali himoya qilishning zamonaviy mexanizmlarini joriy etish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g’risida»gi qarori, O‘zbekiston Respublikasi ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g’risidagi qonunchilikni takomillashtirish kontseptsiyasi va O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2024 yil 16 dekabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi va O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining ayrim qarorlariga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g’risida”gi qarorining mazmuni va ahamiyati hususida so‘z yuritildi.