O‘zbekiston Respublikasining barcha fuqarolari jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar, qonun va sud oldida tengdir. Korxonalar, muassasalar va tashkilotlar ham qonun va sud oldida tengdir.
Sud hujjatlarining majburiyligi
Sud hujjatlari barcha davlat organlari, jamoat birlashmalari, korxonalar, muassasalar va tashkilotlar, mansabdor shaxslar, fuqarolar uchun majburiydir hamda O‘zbekiston Respublikasining butun hududida ijro etilishi shart.
Sud hokimiyatining mustaqilligi
Sudyalar mustaqildirlar, faqat qonunga bo‘ysunadilar. Sudyalarning odil sudlovni amalga oshirish borasidagi faoliyatiga biron-bir tarzda aralashishga yo‘l qo‘yilmaydi va bunday aralashuv qonunga muvofiq javobgarlikka sabab bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasida sud hokimiyati qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlardan, siyosiy partiyalardan, boshqa jamoat birlashmalaridan mustaqil holda ish yuritadi.
Elektron pochta manzil:
qrs@sud.uz
Fuqarolar qabulxonasi:
(55) 102-40-42
Manzil:
Қарақалпақстан Республикасы, Нөкис қаласы, 230100, И.Каримов көшеси, 112
Interaktiv xizmatlar
Statistik ma’lumotlar
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Sudining respublika sudlari faoliyatiga doir statistik ma’lumotlar bazasi
MY.SUD.UZ - sud xizmatlaridan foydalanishning innovasion, ishonchli va qulay yo‘li
Murojaat
Sudga to‘g‘ridan - to‘g‘ri elektron shaklda murojaat yo‘llash.
Elektron to‘lov tizimi
Barcha sudlarda fuqarolar tomonidan amalga oshiriladigan barcha to‘lovlarni to‘lashning yagona elektron tizimi.
Videokonferens aloqa
Masofadan turib sud majlisida ishtrok etish
Majlislar jadvali
Sud majlislari jadvali bilan tanishish – sudlarda ishlarni sud majlisida ko‘rib chiqishga tayinlangan sanasi va vaqti haqida onlayn tarzda xabardor bo‘lib borish imkonini beradi.
Davlat boji kalkulyatori
Bu xizmat turi sudlarga murojaat qilishda to‘lanishi lozim bo‘lgan davlat boji miqdorini aniqlashda yaqindan yordam beradi.
Murojaat namunalari
Fuqarolar sudlarga murojaat qilishda hujjatlarning tayyor namunalaridan mutlaqo bepul foydalanish imkoniyati
MY.SUD.UZ
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining interaktiv xizmatlari portali
2025 yil 9 iyunda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasining Yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganligi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga sudlar faoliyatining hamda fuqarolar huquq va erkinliklarining kafolatlarini kuchaytirishga qaratilgan o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g’risida”gi O‘RQ‑1067‑sonli Qonuni — mamlakatning yangi Konstitutsiyasida belgilangan demokratik tamoyillarni huquqiy amaliyotga tatbiq etuvchi asosiy normativ hujjatlardan biri hisoblanadi. Ushbu Qonunning asosiy maqsadi — inson huquqlari, erkinliklari va sud adolati kafolatlarini mustahkamlash, shu bilan birga sud tizimining mustaqilligini ta’minlashdir.
Qonunda inson huquqlarini himoya qilishga qaratilgan bir qator muhim o‘zgartishlar kiritildi. Xususan:
Sukut saqlash huquqi — gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchi shaxslarga har qanday bosimsiz holda o‘zini himoya qilish imkoni berildi. Ulardan sukut saqlash yoki o‘zini oqlash bo‘yicha faqat advokat ishtirokida so‘rov olinishi belgilandi.
O‘zi va yaqin qarindoshlariga qarshi ko‘rsatma bermaslik huquqi — insonning shaxsiy daxlsizligi va oilaviy qadriyatlari himoyasi yanada mustahkamlandi.
Bu o‘zgartishlar xalqaro huquq normalariga mos holda inson shaxsini himoya qilish mexanizmlarini kuchaytiradi.
Mazkur qonunning muhim jihatlaridan yana biri — sudyalarning huquqiy himoyasini va mustaqilligini kafolatlashga qaratilgan choralardir. Jumladan:
Sudya faqat qonunga asosan qaror qabul qiladi va faoliyati uchun shaxsan javobgar emas;
Sudyani lavozimidan vaqtincha chetlashtirish yoki boshqa ishga o‘tkazish faqat huquqiy asosda amalga oshiriladi.
Bu sudyalarga ishonch muhitini yaratib, adolatli va xolis qarorlar qabul qilishga xizmat qiladi.
Shuningdek, qonun bilan sud muhokamalarida qonuniylik, shaffoflik va tenglik printsiplari yanada mustahkamlandi. Barcha shaxslar uchun huquqiy himoya kafolatlandi va ular sudda o‘z huquqlarini to‘liq amalga oshirishi uchun qonunchilik asos yaratildi.
O‘RQ‑1067‑sonli Qonun faqat huquqiy normalarni belgilabgina qolmay, balki: konstitutsiyaviy islohotlarni hayotga tatbiq etdi, fuqarolarning huquqiy ongi va davlatga ishonchini mustahkamladi, sud-huquq sohasida islohotlarni institutsional jihatdan qo‘llab-quvvatladi.
Qonunning qabul qilinishi sudlar faoliyatining oshkoraligini ta’minlab, inson huquqlari sohasida xalqaro standartlarga mos tizim yaratishga turtki berdi.
O‘zbekiston Respublikasining O‘RQ‑1067‑sonli Qonuni — inson huquqlarini himoya qilish, sud mustaqilligi va adolatli muhokamaning kafolatlarini kuchaytirish yo‘lidagi muhim huquqiy yutuq hisoblanadi. Ushbu Qonun — yangi Konstitutsiyaning amaliy ifodasi sifatida huquqiy demokratiyani mustahkamlashga xizmat qiladi. Bugungi islohotlar jarayonida ushbu qonun fuqarolik jamiyati rivoji uchun poydevor bo‘ladi.
Ra’no XANPOLATOVA,
fuqarolik ishlari bo’yicha Nukustumanlararo sudining sudyasi
Jinoyat ishlari bo’yicha Beruniy tumani sudi tomonidan yolg’on ma’lumotlar asosida xonadonlarni aldash yo‘li bilan sotish bilan bog’liq jinoiy ish yuzasidan ochiq sud majlisi o‘tkazildi.
Ma’lum bo‘lishicha, X.K. va B.E. ismli fuqarolar Davlat kadastrlar palatasi Beruniy tumani filialidagi mas’ul xodim bilan jinoiy til biriktirib, hali qurilishi tugallanmagan ko‘p qavatli uylardagi xonadonlarning hajmini sun’iy ravishda kattaroq qilib ko‘rsatishgan. Ushbu yolg’on ma’lumotlar kadastr hujjatlariga kiritilib, xonadonlar haqiqiy qiymatidan ancha yuqori narxlarda fuqarolarga
sotilgan.
Sudda ayblanuvchilarga nisbatan O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining tegishli moddalari asosida ayblov e’lon qilinib, qonuniy jazo tayinlandi.
Shuningdek, sud tomonidan bunday huquqbuzarliklar kelgusida takrorlanmasligi uchun Davlat kadastrlar palatasi Beruniy tumani filiali nomiga xususiy ajrim chiqarildi.
Ushbu xususiy ajrimning Davlat kadastrlar palatasi Beruniy tumani filialida muhokama qilinganida jinoyat ishlari bo’yicha Beruniy tumani sudi raisi R.Kamalova ham ishtirok etdi.
Xususiy ajrim — bu sud tomonidan belgilangan, muayyan tashkilot yoki shaxsga nisbatan qonunbuzarliklarni bartaraf etish, huquqiy tartibni tiklash hamda huquqbuzarliklarning kelajakda oldini olish uchun qabul qilinadigan rasmiy hujjatdir.
Sud majlisida mazkur holat alohida muhokama qilinib, Beruniy tumani filialining faoliyatidagi kamchiliklar batafsil o‘rganildi. Sud jarayonida huquqbuzarliklarning sabab va oqibatlari aniqlanib, ularni bartaraf etish uchun zarur chora-tadbirlar belgilandi. Shu jumladan, filial xodimlari uchun maxsus treninglar o‘tkazish, ish jarayonlarini takomillashtirish va nazorat mexanizmlarini kuchaytirish masalalari ko‘rib chiqildi.
Mazkur xususiy ajrimning chiqarilishi nafaqat Davlat kadastrlari palatasi Beruniy tumani filialining faoliyatini tartibga solish, balki hududda yer kadastri sohasida ishonchni mustahkamlashga ham xizmat qiladi. Shuningdek, bu hujjat orqali fuqarolarning mulk huquqlarining himoyasi kuchaytiriladi va kelgusida o‘xshash qonunbuzarliklar yuzaga kelishining oldi olinadi.
Odam savdosi shunday jinoyatki — u ishonch orqali amalga oshadi. Inson o‘z hayotini yaxshilash umidida ish izlab yo‘lga chiqadi, ammo ayrim hollarda ishonchini suiste’mol qilgan kimsalar tomonidan aldanib, hatto sotilib yuboriladi. Boshqa odamning taqdiri, erkinligi va qadrini o‘z manfaati uchun qurbon qiluvchi bu jinoyat nafaqat huquqiy, balki axloqiy fojiadir. Uning qurbonlari orasida yosh qizlar, bolalar, ishsizlar, ijtimoiy himoyaga muhtoj shaxslar ko‘pchilikni tashkil etadi.
Odam savdosi — bu zamonaviy qullikdir. Jinoyatchilar aldash, majburlash, tahdid qilish, foyda va’da qilish kabi yo‘llar bilan insonlarni ekspluatatsiya qiladi. Bu jinoyatning asosiy ko‘rinishlari:
-Jinsiy ekspluatatsiya;
-Majburiy mehnat;
-Ichki a’zolarni noqonuniy olish;
-Majburiy niqoh;
-Bolalarni asrab olish niqobi ostida foydalanish.
Buning ortida ko‘zga ko‘rinmas, lekin millionlab dollar aylanadigan jinoiy tarmoqlar turibdi. Ular inson hayotini pulga aylantiradi.
O‘zbekiston Respublikasi bu jinoyatga qarshi kurashda qat’iy pozitsiyani egallagan. Mamlakatimizda «Odam savdosiga qarshi kurashish to‘g’risida»gi Qonun qabul qilingan, Jinoyat kodeksining 135-moddasida odam savdosi uchun jinoiy javobgarlik belgilangan, Odam savdosiga qarshi kurashish va jabrlanuvchilarni muhofaza qilish bo‘yicha idoralararo komissiyalar tuzilgan, Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyat va tumanlarda Reabilitatsiya markazlari faoliyat yuritmoqda, sud, prokuratura, IIO, migratsiya va mehnat organlari o‘rtasida tizimli hamkorlik yo‘lga qo‘yilgan.
Shuningdek, odam savdosining oldini olish bo‘yicha 2020–2024 yillarga mo‘ljallangan Milliy harakatlar rejasi qabul qilingan bo‘lib, u profilaktika, ta’lim, xalqaro hamkorlik, jazo muqarrarligi kabi asosiy yo‘nalishlarni qamrab olgan.
Odam savdosining oldini olishda jinoyat sodir bo‘lgach kurashish emas, balki jinoyatning oldini olish – eng samarali vositadir. Buning uchun maktab va OTMlarda o‘quvchilarga odam savdosi haqida ma’lumot berish, aholi o‘rtasida targ’ibot ishlarini kuchaytirish, mehnat migrantlarini huquqiy axborot bilan ta’minlash, ishsizlik, kam ta’minlanganlik kabi omillarga qarshi choralar ko‘rish, internet orqali faoliyat yuritayotgan shubhali takliflarni fosh etish lozim.
Jinoyatchilar ko‘pincha ish topib berish, chet elda o‘qish, oliy daromad va’dasi bilan odamlarni aldashadi. Shu sabab, har bir fuqaro xavf-xatarlar haqida xabardor bo‘lishi shart.
Odam savdosi — inson qadri, erkinligi va huquqiga qarshi sodir etiladigan jinoyatdir. Unga qarshi kurash nafaqat davlat organlari, balki har bir oila, har bir fuqaro uchun ham yuksak mas’uliyat demakdir. Bolalarimiz, ayollarimiz, kelajak avlod bu kabi xatarlarga duchor bo‘lmasligi uchun-ogohlik, bilim, ishonchli ma’lumot va huquqiy muhofaza muhimdir.
Davlatimiz inson huquqlarini ustuvor qadriyat sifatida belgilagan. Shu sabab, odam savdosiga qarshi kurashish — bu faqat jazo choralari emas, balki insonparvarlik, adolat va erkin hayotni ta’minlashdir.
Sayora AYTNIYAZOVA,
fuqarolik ishlari bo‘yicha Nukus tumanlararo sudining sudyasi
Maishiy turmushda sodir etiladigan jinoyatlar – oilaviy va shaxsiy munosabatlar doirasida yuzaga keladigan huquqbuzarliklar bo‘lib, ular jamiyat barqarorligi va shaxs xavfsizligiga jiddiy tahdid soladi. Maishiy jinoyatlar ko‘pincha oilaviy nizolar, ijtimoiy-iqtisodiy qiyinchiliklar, jinoiy madaniyatning ta’siri va qonunchilikni etarlicha bilishmaslik sababli yuzaga keladi. Bunday huquqbuzarliklarning oldini olish uchun huquqiy targ’ibot, ijtimoiy yordam hamda davlat tomonidan qonuniy chora-tadbirlar amalga oshirilishi zarur.
Ushbu maqolada maishiy jinoyatlarning turlari, ularning kelib chiqish sabablari, huquqiy oqibatlari va oldini olish choralari tahlil qilinadi. Shuningdek, O‘zbekiston qonunchiligida bu borada belgilangan jazo choralari va mavjud muammolar muhokama qilinadi.
Maishiy turmush sohasida sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi o‘ziga xos ravishda murakkabdir. Uning murakkabligining belgisi jinoyatlarning vaqt va masofa orasida (ya’ni, ularning turli-tumanligi, rivojlanishining o‘ziga xos tendentsiyasi mavjudligi, keng tarqalganligi, shaxsga qarshi qaratilganligi, sodir etish usuli, joyi va sodir etish vaqti kabilar) sodir etilishidir.
Ushbu ko‘rib chiqilayotgan jinoyatlar kriminologik belgilariga ko‘ra, aynan bir turdagi jinoyatlar toifasiga kiradi (sodir etish joyiga ko‘ra, maishiy xususiyatga ega qasdning mavjudligi kabilar). Shu bilan birga, turlarga bo‘linishi tarkibiga ko‘ra ham maishiy jinoyatlar bir xil emas va o‘z ichiga jinoiy-huquqiy nuqtai nazaridan zarur belgiga ega bo‘lgan (shaxsga qarshi qaratilgan va jamoat tartibini buzuvchi zo‘ravonlik va kuch ishlatilmaydigan kabilar) jinoiy qilmishlar sodir etiladi.
Maishiy turmush doirasidagi jinoyat deganda nikoh, oilaviy, qarindoshlik, do‘stona, tanish-bilishchilik, yaqin yoki qo‘shnichilik munosabatlarida yuzaga keladigan, shaxsga, uning sha’ni va qadr qimmatiga, huquq va erkinliklariga tajovuz qiluvchi aybli ijtimoiy xavfli qilmish (harakat yoki harakatsizlik) dir.
Maishiy turmush sohasida sodir etilayotgan jinoyatchilikning tahlilidan ma’lum bo‘ldiki, ushbu jinoyatlar ko‘pchilik holda ichkilikbozlik bilan yaqindan bog’langandir. Shu bois, mamlakatimizda bu holatga alohida e’tibor qaratilib ichkilikbozlikni yuzaga keltiruvchi bir qator sabab va sharoitlar bartaraf etilmokda. Ayni paytda, bu borada milliy an’analarning ichkilikbozlik bilan bog’liq bo‘lmagan odatlarini qayta tiklash va ma’lum bir marosimlarning fuqarolar yig’inlarining faol ishtiroklari orqali tartibga solinishi amalga oshirilmokda. Ammo, shunga qaramay, ichkilikbozlik maishiy jinoyatchilik ko‘rsatkichlarining oshishiga ta’sir etmoqda. Biz ko‘rib chiqayotgan jinoyatchilikning asosiy manbalaridan yana biri maishiy turmush jarayonida shaxslar o‘rtasidagi nizoli holatlardir.
Maishiy turmush sharoitida yuzaga keladigan nizolar asosan uzoq vaqt davomida etilib, vaqtida tor chegarada bo‘lgan bo‘lsa-da, asta-sekin kuchayib borishi (shaxslar o‘rtasidagi o‘zaro nizolarning vaqti-vaqti bilan kuchayishi) yoki dabdurustdan kuchayishi (yaxshi tomonga o‘zgarmaydigan nizolar) kabilarni o‘z ichiga oladi. Vaqti-vaqti bilan takrorlanib turadigan kriminogen-nizoli vaziyatlar o‘rtacha 33 %ni tashkil etib, yarim yildan uch yilgacha, 63% holatlarda esa uch yildan sakkiz yilgacha va undan ko‘p vaqtda yuzaga keladi.
Ushbu tasnif jinoyatlarni o‘rganish jarayonida katta ahamiyat kasb etadi, chunki bu profilaktika sub’ektlarining, ko‘rib chiqilayotgan holatlarning o‘ziga xos jihatlarini e’tiborga olgan holda, maxsus sohaviy profilaktik chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirishiga imkon yaratadi[]. Profilaktika vositalarini kriminogen vaziyatlar mazmuniga moslab yo‘lga qo‘yish profilaktika ishlarining amalga oshishi va maqsad sari aniq yo‘naltirilishini ta’minlaydi.
Maishiy turmushda sodir etiladigan jinoyatlar jinoyatchi va jabrlanuvchilarning birga yashash joyida: alohida xonadonlarda (70%), umumiy xonadonlarda – kommunalkalarda (14%), yotoqxonalarda (6%), ko‘cha-ko‘yda va boshqa jamoat joylarida (10%) sodir etiladi.
Bu jinoyatlarning yana bir belgisi esa ularning asosan oila va qo‘ni-qo‘shnilar o‘rtasida sodir bo‘lishidir. To‘g’ri, bu borada, ya’ni uy-joy masalasining mamlakatimizda o‘rinli hal etilganligi aynan oila va qo‘ni-qo‘shnilar o‘rtasida bo‘ladigan nizolarning sezilarli darajada kamayishiga olib keldi. Har bir oilaga alohida xonadon tarzida qurilgan uylar, ko‘p bolali oilalarni e’tiborga olgan holda, qavatlarda va hovlilarda bolalar uchun maydonchalarning yaratilganligi ko‘p jihatdan qo‘shnilar o‘rtasida turli nizolar kelib chiqishining oldini oladi. Shuningdek, oilalarning alohida yashashiga imkon yaratilishi ularning har biri ustidan ijtimoiy kuzatuv va nazorat olib borishga yo‘l ochadi.
Maishiy turmushda sodir etiladigan jinoyatlarning aksariyatini bitta shaxs sodir etadi, aksincha, guruhiylik xususiyati esa kamroqdir. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, faqat 3% jinoyatlar guruhiy tarzda sodir etiladi. Buning asosiy sababi esa jabrlanuvchi va jinoyatchining yaqin aloqadaligidandir. Guruhiy jinoyatlar asosan maishiy bezorilik hollarida va to‘y, ma’rakalarda yuzaga keladi hamda ayrim vaziyatlarda ro‘y beradi.
Maishiy turmush sohasida sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifini berish dastavval jinoyatchilarning shaxsini o‘rganish bilan uzviy bog’liqdir. Bu kabi tadqiqot maishiy turmush sohasidagi jinoyatlarning yuzaga kelish sababiy bog’lanishlarini bilish va zarur ta’sir choralarini qo‘llashga imkon yaratadi. Maishiy turmush sohasidagi jinoyatlarning 85%ni erkaklar sodir etadi. Ular sodir etadigan jinoyatlar ayollar sodir etadigan jinoyatlardan xavfliligi bilan ajralib turadi.
Kriminologiyada maishiy turmush sohasida ayollar sodir etadigan jinoyatlarni umumiy jinoyatlarni sodir etishda ishtirok etuvchi ayollar miqdoriga nisbatan o‘rganishga alohida e’tibor qaratiladi[]. Umuman olganda, jinoyatlarning sodir etilishida ayollar ishtiroki erkaklarga nisbatan kam. Shunga ko‘ra, umumiy jinoyatlarda ayol jinoyatchilar miqdori 12-15%ni tashkil etadi. Shuningdek, qotillik jinoyatlarida ayollar ishtiroki – 3-4% ni; tan jarohatlarini yotkazuvchi shaxslar ichida – 2-3%ni tashkil etadi. Biroq maishiy jinoyatlar tarkibida odam o‘ldirish jinoyatini sodir etgan ayollar qariyb ikki barobar ko‘pdir. Ayollar va erkaklar jinoyatlari o‘rtasidagi bu kabi farqning mavjudligiga sabab ma’lum bir ijtimoiy omillar majmui ta’sirida ayol va erkaklarda o‘ziga xos bo‘lgan o‘zini tutish kabi xususiyatlarning shakllanganligidir.
Maishiy turmush sohasida yuzaga keladigan jinoyatlarda kriminogen faollik asosan 18-30 va 31-40 yoshli shaxslar harakatlarida kuzatiladi. Bu, albatta, ushbu eshdagilar ijtimoiy mavqeining o‘ziga xosligi bilan e’tiborga loyiqligidir. Alohida e’tiborning 25-30 yoshlilarga qaratilishi bu yoshdagi shaxslar haetida yuz beradigan oila-nikoh munosabatlarining yuzaga kelishi, yangi majburiyatlar va o‘zini tutish kabi o‘zaro munosabatlarning shakllanishi bilan bog’liqdir. Aynan shu davrda oilaviy qarama-qarshiliklarning pishib etilishi va kuchayishi ro‘y beradi. Maishiy turmushdagi bu kabi salbiy holatlar ko‘rsatkichlarining mavjudligi esa oila buzilishi statistikasining yuqoriligini ham ifodalaydi.
O‘zbekistonda aholining o‘ziga xos udum va urf-odatlari asosida oilaviy munosabatlar tashkil etilgan bo‘lsa-da, ajralish nisbati 25-30 yoshlilarga to‘g’ri kelishi achinarli holdir. Bu esa turmushda ajralish va jinoyat sodir etilishining o‘zaro bir-biriga o‘xshash tarzda yuzaga kelayotganligining ifodasidir. Shuningdek, nikoh va oila yoshining 17-18 yoshga kamayotganligi ham o‘ziga xos tadqiqotlar o‘tkazilishini talab etmoqda. Chunki bu yoshdagi yoshlarning oila va nikoh munosabatlariga kirib kelishi profilaktik chora-tadbirlarning alohida tarbiyalash choralarini nafaqat yoshlarga, balki shu yoshdagilarning oila qurishlariga sabab bo‘layotgan shaxslarga ham qaratilishini talab etmoqda.
Shuni alohida qayd etish joizki, maishiy turmush sohasida zo‘ravonlik sodir etuvchi huquqbuzar shaxslarda rahm-shafqat rishtalarining kamligi, ish bilan band etilmaganligini, oiladagi etishmovchiliklar yoki ularning xulq- atvorida agressivlik holatiga tushib qolishlikni o‘z yaqinlariga nisbatan turli ko‘rinishdagi zo‘ravonliklarni sodir etishida namoyon bo‘lishini bildirdi. Bunday toifadagi shaxslar asosan, zo‘ravon, jabr-zulm qiluvchi, jabrlovchi, zulmkor shaxslar ekanligini alohida tahlil qilib, bu borada tegishli profilaktik tadbirlarni kuchaytirishni talab etadi.
Zuxra AYAPOVA,
O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashi huzuridagi Sudyalar oliy maktabi tinglovchisi
So‘nggi yillarda mamlakatimizda sud hokimiyatining mustaqilligini ta’minlashga, sud ishlarini yuritishni takomillashtirishga, shuningdek, fuqarolar va tadbirkorlik subyektlarining huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini sud orqali himoya qilish kafolatlarini kuchaytirishga qaratilgan islohotlar amalga oshirildi.
Shu bilan birga, yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi va uning vakolatlariga oid yangi normalar belgilandi.
Shu maqsadda 2025 yil 9 iyunda O‘RQ-1067-sonli qonun qabul qilinib, ushbu Qonun bilan «Sudlar to‘g‘risida»gi va «O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashi to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonunlarining normalari O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiqlashtirildi.
Xususan, O‘zbekiston Respublikasi «Sudlar to‘g‘risida»gi Qonunining 14-moddasi matni yangi tahrirda bayon etildi.
Unga ko‘ra, «O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar davlat organlari va boshqa tashkilotlarning, ular mansabdor shaxslarining qonunga xilof qarorlaridan, harakatlari va harakatsizligidan, shu jumladan, ularning qarindoshlari sudlanganligi va undan kelib chiqadigan huquqiy oqibatlar munosabati bilan huquqlari cheklanishidan, shuningdek, hayoti va sog‘lig‘i, sha’ni va qadr-qimmati, shaxsiy erkinligi va mol-mulkiga, boshqa huquq va erkinliklariga tajovuzlardan sud himoyasida bo‘lish huquqiga ega. Yuridik shaxslar ham sud himoyasida bo‘lish huquqiga ega.»
Huquqiy davlatda inson huquq va erkinliklari eng oliy qadriyat hisoblanadi va mustaqil sud inson manfaatlarini himoya qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu norma bilan nafaqat jismoniy shaxslar, balki yuridik shaxslarning ham sud orqali o‘z manfaatlarini himoya qilish huquqlari mustahkamlangan. Bu bozor munosabatlarining barqaror rivojlanishi, investitsiya muhiti himoyasi va tadbirkorlik subyektlarining huquqiy kafolatlarini ta’minlashda muhim hisoblanadi.
Bundan tashqari, mazkur qonun bilan O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual kodeksiga ham o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritilgan.
Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 23-moddasining ikkinchi va uchinchi qismlari quyidagi mazmundagi ikkinchi, uchinchi va to‘rtinchi qismlar bilan almashtirildi: «Ayblovga oid barcha gumonlar, agar ularni bartaraf etish imkoniyatlari tugagan bo‘lsa, gumon qilinuvchining, ayblanuvchining, sudlanuvchining yoki sudlanuvchining foydasiga hal qilinishi kerak. Shuningdek, qonun qo‘llanilishida yuzaga keladigan noaniqliklar gumon qilinuvchining, ayblanuvchining, sudlanuvchining foydasiga hal qilinishi kerak.
Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchi o‘zining aybsizligini isbotlashi shart emas va istalgan vaqtda sukut saqlash huquqidan foydalanishi mumkin.
Agar shaxsning o‘z aybini tan olganligi unga qarshi yagona dalil bo‘lsa, u aybdor deb topilishi yoki jazoga tortilishi mumkin emas.»
Ushbu kiritilayotgan o‘zgartish va qo‘shimchalar aybsizlik prezumpsiyasini amalda ta’minlash mexanizmlarini aniq belgilash va inson huquqlarini real himoya qilishga qaratilgan muhim normalardir.
Ushbu qoidalar sudlarning hukm chiqarishda faqat fakt va dalillarga asoslangan xolisligini ta’minlashga, sud-tergov amaliyotida murakkab huquqiy holatlarda qonunning fuqaro foydasiga talqin qilinishiga, insonning o‘zini o‘zi himoya qilish uchun sukut saqlashni tanlash erkinligi kafolatlanishiga, shaxsning aybiga iqrorligi hukm chiqarish uchun yagona dalil bo‘lmasligi qat’iy belgilangan.
Ushbu Qonun yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining so‘zsiz va to‘liq amalga oshirilishini, odil sudlovni amalga oshirishda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi normalarining to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘llanilishini ta’minlashga hamda davlat organlarining faoliyatini yangicha konstitutsiyaviy-huquqiy asoslarda yo‘lga qo‘yishga xizmat qiladi.
Abdimurat KERIMBAEV,
Qoraqalpog‘iston Respublikasi sudi raisi o‘rinbosari
Har qanday jamiyatda ijtimoiy barqarorlik va xavfsizlikni ta’minlashda jamoat tartibi muhim o‘rin tutadi. Jamoat tartibining buzilishi nafaqat fuqarolarning kundalik hayotiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, balki davlatning huquqiy va ijtimoiy tuzilmalari barqarorligiga ham tahdid soladi. Shu boisdan, jamoat tartibiga qarshi jinoyatlar zamonaviy kriminologiyaning dolzarb tadqiqot yo‘nalishlaridan biri sifatida qaralmoqda.
Mazkur jinoyatlar doirasida sodir etilgan huquqbuzarliklar ko‘pincha shaxsiy tajovuz, ommaviy tartibsizlik, hokimiyat vakiliga qarshilik ko‘rsatish, bezorilik kabi ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi. Bunday huquqbuzarliklarni sodir etgan shaxslarning ijtimoiy-demografik xususiyatlari, psixologik holati, jinoyatga olib kelgan sabab va sharoitlarni chuqur tahlil qilish ularning kriminologik profilini shakllantirishda asos bo‘lib xizmat qiladi.
Ushbu maqolada jamoat tartibiga qarshi jinoyat sodir etgan shaxslarning kriminologik profili atroflicha tahlil qilinadi. Shuningdek, ushbu jinoyatlarning oldini olishga qaratilgan samarali chora-tadbirlar ishlab chiqish uchun zarur bo‘lgan kriminologik ma’lumotlar asosida tahliliy yondashuv taklif etiladi.
Jinoyatchi shaxsi – avvalo jinoyat sub’ektining shaxsidir. Jinoyat qonunchiligiga binoan jinoyat sub’ekti uni aynan sub’ekt deb topish uchun zarur ko‘rsatkichlarga ega bo‘lishi lozim. Bunday ko‘rsatkichlar uchta: jismoniy shaxs (jahonning ba’zi bir mamlakatlarida yuridik shaxslarni ham jinoyat sub’ekti deb topish imkoniyati nazarda tutilganki, bunga qo‘shilish qiyin), shaxsning muayyan yoshga to‘lganligi (MDHning bir qancha mamlakatlari qonunchiligiga ko‘ra 14, 16, 18 yosh, jahonning ba’zi bir mamlakatlari jinoyat kodekslariga binoan esa – bundan ham kichikroq yosh) va aqli rasolik. Ammo jinoyatchi shaxsini tavsiflash uchun jinoyat sub’ektining faqat jinoyat-huquqiy belgilari etarli emas. Muayyan sub’ektning jinoyat sodir etishi faqat jinoyat sodir etgan odam shaxsi mavjudligini e’tirof etish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
Jinoyat sub’ektining shaxsi odamning asosan jinoiy xulq-atvor xususiyatlari bilan bog’liq bo‘lgan boshqa har xil ko‘rsatkichlarini ham qamrab oladi. Jinoiy xulq-atvor, eng avvalo, odamni atrofidagi borliq, muhit bilan belgilanadi. Lekin, ayni vaqtda, u shaxsning muayyan mayllari, intilishlari, xulq-atvor motivlari va maqsadlarini ham aks ettiradi. Tabiiyki, odamga qanday salbiy xususiyatlar xos bo‘lmasin, agar u jinoyat sodir etmagan bo‘lsa, uni jinoyatchi deb hisoblash mumkin emas. Jinoyat sodir etganlik holati muayyan odamni g’ayriijtimoiy shaxs sifatida tavsiflaydi, lekin uning mazmun-mohiyatini to‘liq tushuntirib bermaydi.
Q.Abdurasulova ta’kidlab o‘tganidek, jinoyat sub’ektining shaxsi uch darajada: jinoyatchi shaxsi umumiy tushunchasi nuqtai nazaridan, har xil toifaga mansub jinoyatchilarning belgilarini aniqlash nuqtai nazaridan va muayyan jinoyat sodir etgan shaxs (masalan, o‘g’rilik, odam o‘ldirish, nomusga tegish, avtomobilni olib qochish va hokazo jinoyatlar sodir etuvchi shaxslar) darajasida o‘rganilishi lozim.
Mazkur darajalarda shaxsni o‘rganish va uning belgilarini aniqlash darajasi har xil bo‘lishi mumkin, chunki bu erda umumlashtirish (abstraktsiya) darajasi har xildir. Jinoyat sub’ektining shaxsi muayyan jinoyat sodir etgan shaxs darajasida nisbatan to‘liq tavsiflanishi mumkin. Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, bugungi kunda bezorilik hamda qimor va tavakkalchilikka asoslangan boshqa o‘yinlarni tashkil etgan shaxs o‘zining g’ayriijtimoiy xulq-atvori, yurish-turishi bilan jamiyatda, xususan jamoat joylarida axloq va huquq normalariga muvofiq o‘rnatilgan tartib qoidalarni mensimasdan, ularning talablariga rioya qilmasdan yoki ularni buzgan holda mavjud ijtimoiy munosabatlarga tajovuz qiladi. Jinoyat ishlarining tahliliga ko‘ra, jamoat tartibiga qarshi qaratilgan jinoyatning turi sifatida bezorilikni sodir etgan shaxslarga qo‘yidagi omillar ta’sir ko‘rsatayotganligi aniqlandi: 1) aybdorning o‘z kuchini ko‘rsatib qo‘yishga intilishi (36%); 2) xulq-atvori jamiyatda yurish-turish qoidalari va qonun normalarini mensimasligi (22,5 %); 3) ilgari jinoyat sodir etganlarning ta’siri ostiga tushib qolishi (5,5 %); 4) turmushidan norozilik va boshqalardan nafratlanish
(4 %); 5) boshqa motivlar (o‘ch olish, rashk, nafratlanish va b.q.) (32 %).
Muayyan jinoyat sodir etish mexanizmida jinoyatchining shaxsi muhim rol o‘ynaydi. Chunki jinoyat inson tafakkurining mahsulidir. Bu borada F.Y.Gall “jinoyat uni sodir etgan shaxsning mahsuli hisoblanadi, shunga ko‘ra, jinoyatning xususiyati bu individning tabiati va u yashab turgan muhitga bog’liq bo‘ladi”, deb hisoblaydi. Bu esa jamoat tartibini buzgan jinoyatchi shaxsini o‘rganish zaruratini keltirib chiqaradi. Shu boisdan, azaldan jinoyatchi shaxsi kriminologiya fanining asosiy masalasi sifatida tadqiqotchilarning diqqat markazida bo‘lgan. Jinoyatchi shaxsi avvalo jinoyat sub’ektining shaxsidir. Bezorilik hamda qimor va tavakkalchilikka asoslangan boshqa o‘yinlarni tashkil etgan “jinoyatchi shaxsi” tushunchasi keng ma’nodagi ijtimoiy tushuncha bo‘lgan “inson shaxsi” bilan uzviy bog’liq. Bezorilik sodir etgan jinoyatchi shaxsi deganda, qonunda nazarda tutilgan bezorilikni sodir etgan muayyan shaxs nazarda tutilsa, “jinoyatchi shaxsi” esa uning o‘ziga xos belgilari va xulq-atvorlari mazmunini ifodalaydi. Y.O.Alauxanov jinoyatchi shaxsini umumijtimoiy tushuncha bo‘lgan “shaxs” va ijtimoiy-huquqiy tushuncha bo‘lgan “jinoyatchi” so‘zlaridan tashkil topganligini aytadi. Jinoyatchi shaxsi jinoyat sodir etgan shaxsning yuridik jihatdan ahamiyatga ega bo‘lgan siyosiy-ijtimoiy, ruhiy va jismoniy xususiyatlari majmuidir. Kriminolog olimlarning jinoyatchi shaxsi sxemasi to‘g’risidagi ba’zi bir muhim takliflarini keltirib o‘tamiz. R.Dushanovning qayd etishicha, jinoyatchi shaxsi – jinoyatchining asosiy intellektual-ma’naviy xislatlari, ruhiy va jismoniy holatining majmuidir.
Bezorilik sodir etgan jinoyatchi shaxsi tushunchasi o‘ziga xos ravishda jinoyatchining ijtimoiy belgilarini ifodalaydi, ya’ni shaxsning “ijtimoiy qiyofasi”ni ochib berishga xizmat qiladi. Shuning uchun ham kriminalistikada shaxsga moddiy voqelik nuqtai nazardan – bo‘yi, qaddi-qomati, ko‘zi, qoshi kabilarni tavsiflansa, kriminlogiyada shaxsga uning ijtimoiy holatlari orqali ta’rif beriladi.
Yuridik adabiyotda jinoyatchi shaxsi deganda, jinoyat qonunini aybli ravishda buzayotgan shaxsni tavsiflovchi, hamda boshqa shaxsiy sharoitlar va holatlar bilan hamoxang tarzda, uning jinoiy xulqiga ta’sir etadigan ijtimoiy va ijtimoiy shartlangan xususiyatlar, belgilar, aloqalar, munosabatlar yig’indisi tushuniladi. Jinoyatchi shaxsi, maxsus ijtimoiy tip sifatida ko‘riladi, uning xususiyatlari esa “…shaxsning desotsiallashuvini, hamda shu orqali salbiy ijtimoiy rollarni tanlash va amalga oshirishi haqida dalolat beradigan salbiy ijtimoiy sifatlar mavjudligi”da ifodalanadi.
Jamoat tartibini buzib, bezorilik hamda qimor va tavakkalchilikka asoslangan boshqa o‘yinlarni tashkil etgan shaxsga oid kriminologik ma’lumotlar mazmunan jinoyatchi shaxsi va uning xulq-atvori to‘g’risidagi ma’lumotlarga asoslanadi. Bu ma’lumotlar jinoyatchining individual xususiyatlari uning shaxs sifatida shakllanishiga ta’sir ko‘rsatgan ijtimoiy muhit bilan to‘g’ri va teskari aloqalariga asoslanadi. Xususan, so‘z bezorilikning kriminologik tavsifi haqida yuritilar ekan, unda ushbu jinoyatni sodir etganlarning shaxsini tavsiflovchi xususiyatlarni ochib berish zarur hisoblanadi. Bu borada, birinchi navbatda, amaliy vazifani hal etishga to‘g’ri keladi. Bezorilik sodir etgan shaxsning turmush tarzi uning ma’naviy qiyofasida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan faol jarayon sifatida baholanib, u barcha ijtimoiy ahamiyatli harakatlar singari odam shaxsiy faoliyatining natijasi hisoblanadi. Har bir aniq vaziyatda faqat shaxsning o‘zi jinoyat sodir qilish to‘g’risida qaror qabul qiladi.
Jinoyatchilarni tasniflash muhim tahliliy va profilaktik ahamiyatga ega bo‘lib, jinoyatchilik sabablarini yanada chuqurroq va har tomonlama o‘rganish, jinoyatlarning oldini olish va prognoz qilish tizimini ishlab chiqishga yordam beradi. Shu sababli jinoyatchilarni tasniflash kriminologiyaning eng dolzarb, lekin hali yaxshi o‘rganilmagan muammolaridan biri bo‘lib qolmoqda.
Adabiyotlarda qayd etilganidek, jinoyat sodir qilgan shaxslarni toifalash (tipizatsiya) g’oyasi ularning muayyan guruhlari to‘g’risidagi ma’lumotlarga asoslanadi. Shu bois, G.A.Avanesov “Jinoyatchi shaxsi va uning tuzilishini chuqurroq o‘rganish uchun bunday shaxsning o‘ziga xos xususiyatini ham anglash lozim” , deb hisoblaydi. Ko‘rinib turganidek, shaxsning o‘ziga xosligi va tuzilishi o‘rtasida aloqadorlik mavjud. Shuning uchun ham, tadqiqotning negizida shaxs tuzilishi yotadi, chunki shaxs tuzilishini anglamasdan turib, jinoiy xulq-atvorning mexanizmini tushunish mumkin emas. Jamoat tartibiga qarshi jinoyatchilarning kriminologik profilini o‘rganish zamonaviy jamiyatda huquqiy barqarorlik va fuqarolik xavfsizligini ta’minlashda alohida ahamiyat kasb etadi. Jinoyat harakati – bu tasodifiy hodisa emas, balki ko‘pincha ijtimoiy muhit, shaxsiy fazilatlar, ma’naviy-psixologik omillar va hayotiy sharoitlarning murakkab o‘zaro ta’siri natijasidir. Ayniqsa, bezorilik, qimor o‘yinlarini tashkil etish kabi jamoat tartibiga tajovuz qiluvchi huquqbuzarliklar jamiyatda befarqlik, ijtimoiy nazorat zaifligi va huquqiy ongning pastligidan darak beradi.
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatmoqdaki, jamoat tartibiga qarshi jinoyatlarni sodir etayotgan shaxslar orasida yoshlar soni yuqori bo‘lib, ular orasida huquqiy madaniyatning pastligi, ijtimoiy beqarorlik, oilaviy tarbiyaning sustligi kabi omillar etakchi rol o‘ynaydi. Bu esa jinoyatchilik profilaktikasini nafaqat jazolashga emas, balki ijtimoiy-psixologik omillarni bartaraf etishga qaratilgan kompleks yondashuv asosida amalga oshirish zarurligini taqozo etadi. Shuningdek, jinoyatchi shaxsini tahlil qilish faqatgina kriminalistik nuqtai nazardan emas, balki ijtimoiy psixologiya, pedagogika, huquqshunoslik va boshqa fanlar bilan uzviy aloqada olib borilishi lozim. Shaxsning ijtimoiy roli, axloqiy qadriyatlari, motivatsiyalari va hayotga bo‘lgan munosabatini tahlil qilish orqali biz jinoyat xavfini oldindan aniqlash va profilaktik choralarni yanada samaraliroq shakllantirishimiz mumkin.
Demak, jamoat tartibiga qarshi jinoyatchilarning kriminologik profilini o‘rganish – bu nafaqat ilmiy-nazariy, balki amaliy jihatdan ham muhim vazifa bo‘lib, u jinoyatchilikka qarshi kurashning samaradorligini oshirish, jinoyatlarning oldini olish tizimini takomillashtirish, yoshlar orasida huquqiy ongnu yuksaltirish va fuqarolik mas’uliyatini oshirishga xizmat qiladi. Shu sababli, bu yo‘nalishda olib borilayotgan tadqiqotlar va tahlillar doirasini yanada kengaytirish, yangi metodik yondashuvlarni ishlab chiqish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biridir.
Gulistan BISENOVA,
O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashi huzuridagi Sudyalar oliy maktabi tinglovchisi
Барча ҳуқуқлар ҳимояланган 2025 | Qoraqalpog‘iston Respublikasi sudi