HADYA SHARTNOMASI TUSHUNCHASI, UNI BEKOR QILISH VA HAQIQIY EMAS DEB TOPISH TARTIBI

HADYA SHARTNOMASI TUSHUNCHASI, UNI BEKOR QILISH VA HAQIQIY EMAS DEB TOPISH TARTIBI

Bugungi kunda sudlardagi statistik ma’lumotlardan  fuqarolar o‘rtasida hadya shartnomasini bekor qilish yoki haqiqiy emas deb topish to‘g’risidagi nizolar ham bor ekanligi ko‘rinadi.

Avvalombor hadya shartnomasi – bu qanday shartnoma degan savol tug’ilishi bejiz emas, albatta.

Ushbu shartnomaga O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 502-moddasida qo‘yidagicha tushuntirish berilgan bo‘lib, unga ko‘ra,  hadya shartnomasiga muvofiq bir taraf (hadya qiluvchi) boshqa taraf (hadya oluvchi)ga ashyoni tekinga mulk qilib beradi yoki berish majburiyatini oladi yoxud unga o‘ziga yoki uchinchi shaxsga nisbatan mulk huquqi (talabi)ni beradi yo berish majburiyatini oladi, yoxud uni o‘zi yoki uchinchi shaxs oldidagi mulkiy majburiyatdan ozod qiladi yoinki ozod qilish majburiyatini oladi.

Agar ashyo yoki huquq muqobil berilganida yo bo‘lmasa, muqobil majburiyat mavjud bo‘lganida shartnoma hadya deb tan olinmaydi. Bunday holda bu  shartnomaga nisbatan ushbu Kodeks 124-moddasining ikkinchi qismi qoidalari, ya’ni  qalbaki va ko‘zbo‘yamachilik uchun tuzilgan bitimning haqiqiy emasligi haqidagi norma qo‘llaniladi. Demak, yuridik oqibatlar tug’dirish niyati bo‘lmagan holda, nomigagina tuzilgan bitim (qalbaki bitim) o‘z-o‘zidan haqiqiy emasdir. Agar bitim boshqa bitimni niqoblash maqsadida tuzilgan bo‘lsa (ko‘zbo‘yamachilik bitimi), taraflar haqiqatda nazarda tutgan bitimga doir qoidalar qo‘llaniladi.

O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 113-moddasiga ko‘ra,  haqiqiy bo‘lmagan bitim uning haqiqiy emasligi bilan bog’liq bo‘lgan oqibatlardan tashqari boshqa yuridik oqibatlarga olib kelmaydi va u tuzilgan paytidan boshlab haqiqiy emasdir.

Bitim haqiqiy bo‘lmaganida taraflarning har biri boshqasiga bitim bo‘yicha olgan hamma narsani qaytarib berishi, olingan narsani aslicha (shu jumladan olingan narsa mol-mulkdan foydalanish, bajarilgan ish yoki ko‘rsatilgan xizmat bilan ifodalanganda) qaytarib berish mumkin bo‘lmaganida esa, agar bitim haqiqiy emasligining boshqa oqibatlari qonunda nazarda tutilgan bo‘lmasa, uning qiymatini pul bilan to‘lashi shart.

Hadya oluvchi hadya qiluvchining, uning oila a’zolari yoki yaqin qarindoshlarining hayoti yoki sog’lig’iga qarshi ataylab jinoyat sodir qilgan hollarda hadyani bekor qilishga sud tartibida yo‘l qo‘yiladi.

Hadya oluvchi hadya qiluvchini qasddan o‘ldirgan taqdirda hadya qiluvchining vorislari sudda hadyani bekor qilishni talab etish huquqiga ega.

Agar hadya oluvchining hadya qiluvchi uchun katta nomulkiy qiymatga ega bo‘lgan hadya buyumga nisbatan muomalasi uning butunlay yo‘q bo‘lib ketishi xavfini solsa, hadya qiluvchi hadya bekor etilishini sud tartibida talab qilishga haqli.

Manfaatdor shaxsning talabiga binoan sud yakka tadbirkor yoki yuridik shaxsning bankrotlik to‘g’risidagi qonun hujjatlari qoidalarini buzib, bankrot deb e’lon qilinishidan oldingi bir yil ichida tadbirkorlik faoliyati bilan bog’liq mablag’lar hisobidan qilgan hadyasini bekor qilishi mumkin.

Hadya shartnomasida hadya oluvchi hadya qiluvchidan oldin vafot etgan taqdirda hadya qiluvchining hadyani bekor qilish huquqi shart qilib qo‘yilishi mumkin.

Hadya bekor qilingan taqdirda hadya oluvchi hadya qilingan ashyoni, agar u hadya bekor qilingan paytda asl holatda saqlanib qolgan bo‘lsa, qaytarishi lozim.

Demak shartnomani bekor qilish bilan haqiqiy emas deb topishning farqi quyidagilardan iborat:

– shartnomani haqiqiy emasligiga asos uning noqonuniyligidir.  Bekor qilishga esa – uning qonuniyligi nizolashilmasdan  shartnomani bekor qilishga sabab bo‘ladigan holatlarning yuzaga kelishi sabab bo‘ladi.

– shartnomani bekor qilish u amalda bo‘lgan vaqtdagi o‘zaro huquq va majburiyatlarga ta’sir etmasdan, faqatgina kelgusidagi huquq va majburiyatlarga taalluqlidir.

Qayd qilish lozimki, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi tomonidan bitimlar bilan bog’liq nizolarni sudda ko‘rish amaliyoti tez-tez umumlashtirilib boriladi va  sudlarda bitimlarga oid munosabatlarni tartibga soluvchi qonunchilik normalarini to‘g’ri tatbiq qilish, shu bilan birga sud amaliyotida nizoli huquqiy munosabatlarga nisbatan qo‘llanishi lozim bo‘lgan moddiy qonun normalarini aniqlash va ishni to‘g’ri hal qilish uchun ahamiyatga ega bo‘lgan holatlarni har tomonlama tekshirish bo‘yicha yo‘l-yo‘riqlar berilib kelinadi.

Shu munosabat bilan O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi tomonidan 2006 yil 22 dekabrda “Sud amaliyotida bitimlarni tartibga soluvchi qonunchilik normalarini tatbiq qilishda vujudga keladigan ayrim masalalar to‘g’risida”gi 17-sonli qarori qabul qilingan bo‘lib, Qarorda aynan yuqorida qayd qilinganidek hadya shartnomasi bo‘yicha nizolarni ko‘rib chiqishda qanday moddiy huquq normalari qo‘llanilishi va nizoni hal etish bo‘yicha tavsiyalar berilgan.

Zulfiya BABADJANOVA,

Qoraqalpog’iston Respublikasi sudi sudyasi      

SUDLAR TOMONIDAN AMALGA OSHIRILGAN ISHLAR TAHLILI

Qoraqalpog’iston Respublikasi sudining jinoyat ishlari bo‘yicha sudlov hay’ati tomonidan 2024 yil 9 oyi davomida mamlakatimizda qonun ustuvorligi, fuqarolarning tinchligini ta’minlash, odil sudlovning sifat va samaradorligini oshirish, sud-huquq islohotlari doirasida qabul qilingan qonunlarni hayotga tatbiq etish bo‘yicha olib borilgan ishlar yuzasidan brifing o‘tkazildi.

– Ushbu davr mobaynida 2 ming 223 nafar shaxsga nisbatan jinoyat ishi ko‘rib chiqilgan bo‘lib, o‘tgan yilning hisobot davriga nisbatan 18,8 foizga ko‘paygan, – deydi Qoraqalpog’iston Respublikasi sudining jinoyat ishlari bo‘yicha sudlov hay’ati raisi Abilay Adilov. – Ko‘rib tamomlangan jinoyat ishlari bo‘yicha 1 ming 581 nafar shaxsga jazo tayinlash bilan ayblov hukmi, 11 nafar shaxsga oqlov hukmi, 109 nafar shaxsga jazo tayinlanmasdan, ayblov hukmi chiqarildi. 49 nafar shaxsga shartli jazo tayinlanib, ularga nisbatan sinov muddati belgilandi.

Hukm chiqarilgan ishlar bo‘yicha 450 nafar shaxsga ozodlikdan mahrum qilish, 514 nafar shaxsga ozodlikni cheklash, 484 nafar shaxsga axloq tuzatish ishlari, 14 nafar shaxsga majburiy jamoat ishlari, 119 nafar shaxsga jarima jazosi tayinlandi. Tahlillarga ko‘ra, oilaviy zo‘ravonlik, nomusga tegish, valyuta qimmatliklarini qonunga xilof ravishda olish yoki o‘tkazish jinoyatlari soni ko‘paygan.

Shuningdek, sudlar tomonidan korruptsiyaga oid jami 327 nafar shaxsga nisbatan 164 jinoyat ishi ko‘rilgan. Bu ko‘rsatgich o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 28,4 foizga ko‘paygan. Korruptsiya bilan bog’liq jinoyatlar tadbirkorlik, davlat ulushi bor korxonalar, maktabgacha ta’lim, bank, oliy va o‘rta maxsus ta’lim, hokimliklar, sog’liqni saqlash, huquqni muhofaza qilish sohalarida ortgan.

O‘tgan yilning shu davriga taqqoslaganda, xotin-qizlar tomonidan sodir etilgan jinoyatlar 8,2, yoshlar tomonidan sodir etilgan jinoyatlar 16,5, voyaga etmaganlar tomonidan sodir etilgan jinoyatlar 36,9 foizga ko‘paygan. Xotin-qizlar tomonidan sodir etilgan jinoyatlarning aksariyati firibgarlik, rastrata yoki talon-taroj qilish, o‘g’rilik, yoshlar tomonidan sodir etilgan jinoyatlarning aksariyati o‘g’rilik, yo‘l harakati xavfsizligi qoidalarini buzish, firibgarlik, voyaga etmaganlar tomonidan sodir etilgan jinoyatlarning aksariyati o‘g’rilik, yo‘l harakati xavfsizligi qoidalarini buzish jinoyatlarini tashkil etadi.

Bundan tashqari, jinoyat ishlari bo‘yicha shahar va tuman sudlari tomonidan 9 oy mobaynida jami 25 ming 203 nafar shaxsga nisbatan 23 ming 304 ta ma’muriy huquqbuzarlik to‘g’risidagi ish ko‘rib tamomlandi.

Jinoyat ishlari bo‘yicha sudlar tomonidan aholining huquqiy madaniyatini yuksaltirish, huquqbuzarliklarning oldini olish maqsadida korxona, muassasa, tashkilotlarda, ta’lim muassasalarida va aholi o‘rtasida uchrashuvlar va davra suhbatlari, ommaviy axborot vositalarida, ijtimoiy tarmoqlarda chiqishlar tashkil etildi.

Kelgusida ham odil sudlovni amalga oshirish, sudni haqiqiy ma’noda adolat qo‘rg’oniga aylantirish, fuqarolarning huquqlarini himoya qilish borasidagi ishlar jadal davom ettiriladi.

Dovud ABIBULLAEV,

O‘zA muxbiri

OLIY SUD VAKILLARI TALABALAR HUZURIDA

Oliy sud raisining birinchi o‘rinbosari I.Muslimov va Kadrlar boshqarmasi boshlig’i M.Muhitdinov Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat universitetining talabalari bilan uchrashdi.

Muloqot Oliy sud va Qoraqalpoq davlat universiteti o‘rtasida imzolangan yuridik kadrlarni tayyorlash sohasidagi o‘zaro hamkorlik to‘g’risidagi memorandum ijrosini ta’minlash maqsadida tashkil etildi. Sud-huquq tizimida amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlar targ’ibotiga alohida e’tibor qaratilgan uchrashuvda nafaqat istiqbolli rejalar, balki Oliy sud va Qoraqalpoq davlat universiteti o‘rtasidagi amaliy hamkorlik natijasida erishilgan yutuqlar ham alohida e’tirof etildi.

Ta’kidlanganidek, sud apparati xodimlarining jamiyatda ijtimoiy mavqeyini, obro‘-e’tiborini oshirish hamda sudlarda eng munosib va yuqori malakali kadrlar korpusini shakllantirish tizimini tubdan isloh qilish yo‘lidagi eng asosiy vazifalardan biri. Ushbu maqsadlarga erishish uchun kadrlar bilan ishlash hamda ularning bilimi, malakasi va ish sifatini yanada oshirishga alohida e’tibor qaratilmoqda.

Albatta, sudlarda ishchanlik muhitini yaratish bilan bir qatorda xodimlarning dunyoqarashi, ma’naviyati, kasbiy odob-axloqi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu borada Oliy sud huzurida tashkil etilgan “Bo‘lajak sud xodimlari” klubiga universitet talabalarini faol jalb qilish uchun tegishli huquqiy zamin yaratilgan.

Oktyabr oyi holatiga ko‘ra universitetning 74 nafar talabasi klubga a’zo bo‘lish maqsadida ariza bergan. Ularning 49 nafari jinoyat yo‘nalishiga, 20 nafari fuqarolik yo‘nalishiga hamda 5 nafari iqtisodiy yo‘nalishga qiziqish bildirgan. Ushbu talabalar belgilangan tartibda sudlarga biriktiriladi hamda amaliyot o‘tash uchun barcha shart-sharoit yaratilib beriladi.

O‘tgan yil natijalariga ko‘ra ming nafardan ortiq talaba sudlarda ish o‘rganib, amaliy ko‘nikmalarini rivojlantirdi. Bunday imkoniyatga ega bo‘lgan talabalar orasida 610 nafari aynan Qoraqalpoq davlat universiteti yoshlari ekanligi, albatta, quvonarlidir. Ular hozirdanoq sudda ishlash istagida bo‘lib, kelajakda o‘zini shu sohaning etuk mutaxassisi sifatida ko‘rayotgani ham bu yo‘nalishda olib borayotgan izchil sa’y-harakatlarning amaliy samarasidir.

Tadbirda ishtirok etgan talabalar sud tizimidagi bo‘sh ish o‘rinlari, xodimlar uchun yaratilgan sharoitlar, ijtimoiy kafolatlar, ishga qabul qilish tartibi hamda nomzodlarga qo‘yiladigan talablar haqida atroflicha ma’lumotga ega bo‘ldi.

SUD ISHLARIDA PROKURORNING ISHTIROKINI TA’MINLASH YUZASIDAN YANGI QONUN QABUL QILINDI

Keyingi yillarda mamlakatimizda sud hokimiyati mustaqilligini, sudlar faoliyatida ochiqlik va shaffoflikni ta’minlash bo‘yicha izchil islohotlar amalga oshirilmoqda, bu fuqarolar hamda tadbirkorlik sub’ektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish kafolatlarini kuchaytirishga xizmat qiladi.

Shu bilan birga sud ishlarini yuritishda taraflarning tortishuvi printsipini, davlat manfaatlari samarali himoya qilinishini ta’minlash sudlar tomonidan fuqarolik, iqtisodiy va ma’muriy ishlarni ko‘rishda prokurorning ishtirokiga, shuningdek ishlarni ko‘rib chiqish natijalari bo‘yicha qabul qilingan sud hujjatlari ustidan shikoyat qilishga taalluqli protsessual normalar yanada aniqlashtirilishini taqozo etmoqda.

Ushbu Qonun bilan O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik protsessual kodeksiga davlatning qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish maqsadida prokurorning erga oid huquqiy munosabatlar, davlat mulki, davlatga etkazilgan zararning o‘rnini qoplash va davlat byudjetidan undiruvlar bilan bog’liq ishlarda ishtirok etish huquqini, shuningdek davlat manfaatlarini himoya qilish uchun sudga ariza bilan murojaat qilish huquqini nazarda tutuvchi o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilmoqda.

O‘zbekiston Respublikasining Iqtisodiy protsessual kodeksiga prokurorning erga oid huquqiy munosabatlar, davlat mulki bilan bog’liq ishlarda, atrof-muhitni muhofaza qilish to‘g’risidagi qonunchilikni buzish, davlat byudjetidan undiruvlar, o‘zboshimchalik bilan qurilgan imoratga bo‘lgan mulk huquqini e’tirof etish, xususiy mulk sifatida egalik qilish va undan foydalanish faktini aniqlash, bojxona to‘lovlarini undirish bilan bog’liq ishlarda ishtirok etishini nazarda tutuvchi o‘zgartirishlar kiritilmoqda.

Ushbu Qonun prokuratura organlarining odil sudlovni amalga oshirishga ko‘maklashish borasidagi faoliyati samaradorligini yanada oshirishga, fuqarolarning huquq va erkinliklarini, jamiyat hamda davlatning qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini to‘laqonli himoya qilishga, shuningdek sudlarda ishlarni muhokama qilishda qonuniylikni mustahkamlashga xizmat qiladi.

Jalgas AMANIYAZOV,
Beruniy tumanlararo iqtisodiy sudi sudyasi

OCHIQ SUD MAJLISI O‘TKAZILDI

Oltinchi mintaqaviy hudud 2-son Tergov hibsxonasida O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-ijroiya kodeksining 53-moddasi bilan xo‘jalik xizmatiga oid ishlarni bajarish uchun qoldirilgan mahkumlarning o‘talmay qolgan jazo muddatini O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-ijroiya kodeksining 113-moddasiga asosan manzil koloniyaga o‘tkazish bo‘yicha Jinoyat ishlari bo‘yicha Nukus shahar sudida ochiq sud majlisi o‘tkazildi.

Unda sudya M.Bayniyazov tomonidan Qoraqalpog’iston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi jazoni ijro etish bo‘limi 2-son tergov hibsxonasi boshlig’ining iltimosnomasi ko‘rib chiqilib, qanoatlantirildi va 2 nafar shaxsning ozodlikdan mahrum qilish jazosining o‘talmagan qismini manzil koloniyada o‘tashi bo‘yicha sud ajrimi chiqarildi.

HUKM USTIDAN APELLYATSIYA SHIKOYATINI BERISH MUDDATI QISQARTIRILDI

Prezident tomonidan 2023 yil 27 sentyabr kuni imzolangan “Sud qarorlarining qonuniyligi, asosliligi va adolatliligini tekshirish instituti takomillashtirilishi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual kodeksiga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g’risida” Qonuni bilan Jinoyat-protsessual kodeksiga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi.

Unga ko‘ra, Kodeks quyidagi boblar bilan to‘ldirildi:

-Hukmlarning, ajrimlarning, qarorlarning qonuniyligi, asosliligi va adolatliligini tekshirishning umumiy shartlari (55-bob);

-Sudning hukmi, ajrimi ustidan taftish tartibida shikoyat (protest) berish (56-2-bob).

Shunga muvofiq: sud hukmlari, ajrimlari, qarorlarining qonuniyligi, asosliligi va adolatliligi apellyatsiya, kassatsiya va taftish tartibida tekshirilishi mumkin.

Jinoyat ishini apellyatsiya, kassatsiya, taftish tartibida ko‘rishda prokuror ishtirok etadi.

Sud jinoyat ishini apellyatsiya, kassatsiya, taftish tartibida ko‘rishda shikoyat yoki protest vajlari bilan chegaralanmaydi va ishni barcha mahkumlarga, shu jumladan tegishli shikoyatni bermagan shaxslarga yoki o‘ziga nisbatan shikoyat (protest) berilmagan mahkumlarga nisbatan ham to‘la hajmda tekshiradi.

Mahkum, uning himoyachisi, qonuniy vakili, jabrlanuvchi, uning vakili birinchi instantsiya sudining apellyatsiya yoki kassatsiya, tegishli taftish tartibida ko‘rib chiqilgan hukmlari, ajrimlari, shuningdek apellyatsiya yoki kassatsiya, tegishli taftish instantsiyasi sudlarining hukmlari, ajrimlari ustidan taftish tartibida shikoyat berishga haqlidir.

Agar shikoyatda yoki protestda og’irroq jinoyat to‘g’risidagi qonunni qo‘llash zarurligi haqidagi, jazoni kuchaytirish to‘g’risidagi yoki mahkumning ahvoli yomonlashishiga olib keladigan boshqa o‘zgarishlar haqidagi masala qo‘yilgan bo‘lsa, sudning ayblov hukmini yoxud ajrimini taftish tartibida qayta ko‘rib chiqishga, shuningdek sudning oqlov hukmini yoki ishni tugatish to‘g’risidagi ajrimini taftish tartibida qayta ko‘rib chiqishga faqat u qonuniy kuchga kirganidan keyin 1 yil ichida yo‘l qo‘yiladi.

Hukm chiqargan sud jinoyat ishi taftish instantsiyasi sudiga yuborilganligi to‘g’risida tegishli shaxslarni 3 sutka ichida xabardor qiladi.

Qonun bilan shuningdek, hukm ustidan apellyatsiya shikoyatlarini (protestlarini) berish muddatlari 20 sutkadan 10 sutkaga qisqartirildi.

Shuningdek, sud hukmi, ajrimini va qarorini ijro etish chog’ida yuzaga kelgan masalalarni hal qilish to‘g’risidagi ajrim ustidan xususiy shikoyat berish va xususiy protest bildirish tartibi belgilandi.

Gulnaz UTEPBERGENOVA,
Jinoyat ishlari bo‘yicha Nukus shahar sudining sudyasi

VOYAGA ETMAGANLARNING MEHNAT HUQUQLARI

Bizning xalqimiz bolajon xalq, yurtimizda mustaqillik yillarida ko‘plab sohalarda keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirildi. Bevosita, qonunchilikni takomillashtirishga alohida e’tibor qaratildi.

Xususan, voyaga etmaganlarning huquqlariga doir munosabatlar buning yaqqol namunasidir.

Sobiq ittifoq davlatining yuritgan siyosatiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, o‘sha davrda voyaga etmaganlarning huquqlariga xech kim e’tibor qaratmagan. Ularning huquqlari inobatga olinmagan.

Bugungi kunda esa uning aksini ko‘ramiz. Voyaga etmaganlar uchun ularning ota-onalari, vasiy yoki homiylari g’amxo‘rlik qiladilar.

Bevosita, Yangi tahrirdagi Konstitutsiyamizning 44-moddasida. sud qarori bilan tayinlangan jazoni ijro etish tartibidan yoxud qonunda nazarda tutilgan boshqa hollardan tashqari majburiy mehnat taqiqlanadi.

Bolalar mehnatining bolaning sog’lig’iga, xavfsizligiga, axloqiga, aqliy va jismoniy rivojlanishiga xavf soluvchi, shu jumladan uning ta’lim olishiga to‘sqinlik qiluvchi har qanday shakllari taqiqlanadi.

Konstttutsiyamizning 50-moddasida, har kim ta’lim olish huquqiga ega.

Davlat uzluksiz ta’lim tizimi, uning har xil turlari va shakllari, davlat va nodavlat ta’lim tashkilotlari rivojlanishini ta’minlaydi.

Davlat maktabgacha ta’lim va tarbiyani rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratadi.

Davlat bepul umumiy o‘rta ta’lim va boshlang’ich professional ta’lim olishni kafolatlaydi. Umumiy o‘rta ta’lim majburiydir.

Maktabgacha ta’lim va tarbiya, umumiy o‘rta ta’lim davlat nazoratidadir.

Ta’lim tashkilotlarida alohida ta’lim ehtiyojlariga ega bo‘lgan bolalar uchun inklyuziv ta’lim va tarbiya ta’minlanadi deb belgilangan.

Voyaga etmaganlar – amaldagi qonunchiligimizga ko‘ra, 18 yoshga to‘lmagan fuqarolardir.

Yurtboshimiz ta’biri bilan aytganda, voyaga etmaganlarni tarbiyalash vazifasi – davlat burchi, fuqarolarning esa konstitutsiyaviy majburiyati hisoblanadi.

Konstitutsiyamizda voyaga etmaganlarning bilim olish, mehnat qilish, dam olish, mulkdor bo‘lish kabi huquqlari ta’minlangan.

Bevosita, Fuqarolik kodeksimizda 14 yoshdan 18 yoshgacha bo‘lgan voyaga etmaganlarning muomala layoqati belgilangan.

Xususan, ular ota-onalari, farzandlikka oluvchilari va homiyligi roziligisiz mustaqil ravishda, o‘z ish haqi va boshka daromadlarni tasarruf etish, qonunga muvofiq kredit muassasalariga omonatlar qo‘yish va ularni tasarruf etish, mayda maishiy bitimlarni tuzishlari mumkin.

Voyaga etmaganlar o‘rtasida jinoyatchilikni oldini olishga doir katta tadbirlar amalga oshirilmoqda.

Voyaga etmaganlarning jinoiy ishlarini yuritishda maxsus qonun me’yorlari orqali ko‘shimcha huquqlar kafolatlangan.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, viloyat, shahar va tuman hokimliklari huzurida voyaga etmaganlar ishlari bo‘yicha komissiyalar tuzilgan.

Davlatimiz tomonidan voyaga etmaganlarning huquqlarini himoya qilishga oid bir qator qonun hujjatlari qabul qilingan. Xususan:

– “Yoshlarga oid davlat siyosatining asoslari to‘g’risida”gi Qonun;

– “Bola huquqlarining kafolatlari to‘g’risida” gi Qonun;

– “Ta’lim to‘g’risida”gi Qonun;

– “Voyaga etmaganlar o‘rtasida nazoratsizlik va huquqbuzarliklarning profilaktikasi to‘g’risida”gi Qonun shular jumlasidan.

Ma’lumki inson dunyoga kelishi bilanoq u bilan birga tabiiy ehtiyojlari ham yuzaga keladi. O‘sish davrida esa ehtiyojlar yanada kengayib, shakllanib boradi va qaysidir bosqichda shaxs mustaqil ravishda o‘z ehtiyojlarini o‘zi qondira boshlaydi. Mazkur jarayon shaxsning huquqlari va asosiy erkinliklari bilan bevosita bog’liq bo‘lib, shaxslar ushbu huquqlardan ulg’ayishning har bir bosqichida muntazam foydalanadi. Insonlar qanday huquqlarga va erkinliklarga ega ekanligi xalqaro darajada aniq qilib belgilangan bo‘lib, Birlashgan Millatlar Tashkilotining “Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi”da o‘z ifodasini topgan.

Deklaratsiyaning 23-moddasiga ko‘ra, insonlar mehnatga oid quyidagi huquqlarga ega ekanligi keltirib o‘tilgan:

1.Har bir inson mehnat qilish, ishni erkin tanlash, adolatli va qulay ish sharoitiga ega bo‘lish va ishsizlikdan himoya qilinish huquqiga ega;

2.Harbir inson hech bir kamsitishsiz teng mehnat uchun teng haq olish huquqiga ega;

3.Har bir ishlovchi kishi o‘zi va oilasi uchun insonga munosib yashashni ta’minlaydigan adolatli va qoniqarli daromad olishga, zarur bo‘lganda ijtimoiy ta’minotning boshqa vositalari bilan to‘ldiriluvchi daromad olish huquqiga ega.

4.Har bir inson kasaba uyushmalari tuzish va o‘z manfaatlarini himoya qilish uchun kasaba uyushmalariga kirish huquqiga ega, ushbu huquqqa boshqalar kabi voyaga etmaganlar ham ega bo‘lib, ular ham o‘z navbatida ma’lum sharoitda va ma’lum vaqtlarda mehnat qilishi mumkin.

Shaxs mehnati orqali ijtimoiylashadi, jamiyatda o‘z o‘rniga ega bo‘ladi, jamiyat a’zolari bilan munosabatga kirishadi va mehnat bozori ishtirokchisiga aylanadi. Bu esa davlatdan mehnatga layoqatli shaxslarni ish bilan ta’minlash, mehnat qilgan har bir shaxsni farovon hayot kechirishi, erkin kasbtanlashi, munosib sharoitlarda ishlashi va kamsitilishlarga yo‘l qo‘yilmasligini oldini olish borasida aniq chora-tadbirlar belgilashni taqozo etadi. Chunki, mehnat orqali shaxs farovon hayotga erishsa davlatda iqtisodiy yuksalish bo‘ladi, taraqqiyotning rivojlanishi yanada tezlashadi.

Xalqaro mehnat tashkilotiga ko‘ra, “Mehnatga layoqatli aholi sonining o‘zgarishi mehnat bozori va iqtisodiyotga sezilarli ta’sir ko‘rsatishi mumkin.

Mehnatga layoqatli aholining o‘sib borayotgani iqtisodiy o‘sish imkoniyatlarini beradi, shu bilan birga ish o‘rinlarini yaratish va mehnat bozoriga yangi ishtirokchilarni integratsiyalashuvi uchun qiyinchiliklar tug’diradi. Aksincha, mehnatga layoqatli aholining qisqarishi iqtisodiy o‘sish, raqobatbardoshlik, aholining qaramligi va boshqalar uchun muammolarni keltirib chiqarishi mumkin.

Mehnatga layoqatli aholi deganda ma’lum yoshdagi mehnat qilishi mumkin bo‘lgan shaxslar tushuniladi.

Mehnat qilish mumkin bo‘lgan shaxslarning yoshi bo‘yicha Xalqaro mehnat tashkiloti tomonidan 1973 yilda “Eng kichik yosh to‘g’risida”gi Konventsiya qabul qilingan bo‘lib, mazkur konventsiyani ratifikatsiya qilgan 176 ta davlatlarning 32 foizida 14 yoshdan, 43 foizida 15 yoshdan va 25 foizida 16 yoshdan boshlab voyaga etmaganlar engil ishlarda, sog’lig’i va axloqiy rivojlanishiga hamda ta’lim olish jarayonini buzmaydigan o‘qishdan bo‘sh vaqtlarda ishlash huquqiga ega.

Mazkur konventsiyaning 3-moddasi 1-bandiga asosan “O‘z xususiyati yoki amalga oshiriladigan sharoitiga ko‘ra o‘smir sog’ligi, xavfsizligi yoki ma’naviyatiga ziyon etkazishi mumkin bo‘lgan har qanday ish turiga yoki yollanma ish turiga qabul qilish uchun eng kichik yosh o‘n sakkiz yoshdan kam bo‘lmasligi kerak”ligi, 3-bandiga asosan ushbu modda 1-bandi qoidalaridan qat’iy nazar,“Milliy qonun hujjatlari yoki vakolatli hokimiyat organi ish beruvchilar va mehnatkashlarning tegishli tashkilotlari bilan, agar bunday tashkilotlar mavjud bo‘lsa, maslahatlashilgandan so‘ng o‘n olti yoshdan kichik bo‘lmagan shaxslarga ishlashga yoki yollanib ishlashga, ularning sog’ligi, xavfsizligi va ma’naviyati to‘la muhofaza etilishi va ular etarlicha maxsus ta’lim hamda faoliyatning tegishli sohasi bo‘yicha kasbiy tayyorgarlik olishlari sharti bilan ruxsat berishlari mumkin”ligi keltirib o‘tilgan.

Konventsiyaning 7-moddasi 1-bandida “Milliy qonun hujjatlari o‘n uch yoshdan o‘n besh yoshgacha bo‘lgan shaxslarga engil ishlarda ishlashga yoki yollanib ishlashga ruxsat etishi mumkin, agar bu ularning sog’lig’i va rivojlanishi uchun zararli bo‘lmasa; ularning maktabga qatnashiga, ularning vakolatli hokimiyat organlari tomonidan tasdiqlangan kasbga yo‘naltirish yoki kasbiy tayyorgarlik dasturlarida ishtirok etishlariga, yoki ularning olgan o‘quvlaridan foydalanish layoqatiga zarar etkazmaydigan bo‘lsa”.

O‘zbekistonda mazkur konventsiyalar ratifikatsiya qilingan va to‘laqonli a’zosi sifatida konventsiya qoidalari milliy qonunchilikka implementatsiya qilingan bo‘lib, 18 yoshga to‘lmagan shaxslarni ishlashi bilan bog’liq bo‘lgan huquqiy tartib qoidalar belgilagan.

O‘zbekiston Respublikasining “Bola huquqlar kafolatlari to‘g’risida”gi Qonunining 20-moddasiga asosan “Har bir bola o‘zining yoshi, sog’lig’ining holati va kasbiy tayyorgarligiga muvofiq qonunchilikda belgilangan tartibda mehnat qilish, faoliyat turini va kasbni erkin tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash huquqiga ega.

Ishga qabul qilishga o‘n olti yoshdan boshlab yo‘l qo‘yiladi. Bolalarni mehnatga tayyorlash uchun umumta’lim maktablari, o‘rta maxsus, kasb-hunar o‘quv yurtlarining o‘quvchilarini ularning sog’lig’iga hamda ma’naviy va axloqiy kamol topishiga ziyon etkazmaydigan, ta’lim olish jarayonini buzmaydigan engil ishni o‘qishdan bo‘sh vaqtida bajarishi uchun —ular o‘n besh yoshga to‘lganidan keyin ota-onasidan birining yoki ota-onasining o‘rnini bosuvchi shaxslardan birining yozma roziligi bilan ishga qabul qilishga yo‘l qo‘yiladi.

Davlat o‘n sakkiz yoshga to‘lmagan ishlovchi shaxslarga ishni ta’lim bilan qo‘shib olib borishi uchun zarur sharoitlarni yaratib berish va qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa choralarni ko‘rish orqali bolaning mehnat qilish huquqi ta’minlanishini kafolatlaydi” deb ko‘rsatib o‘tilgan.

Shuningdek, mazkur qoidalar O‘zbekiston Respublikasi mehnat kodeksida ham keltirib o‘tilgan.

Bundan tashqari, mehnat kodeksining 118-moddasi 3-bandida “Madaniy-tomosha tashkilotlarida, televidenie, radio eshittirish tashkilotlarida va boshqa ommaviy axborot vositalarida, shuningdek professional sportchilar bilan ota-onaning har ikkisining (ota-ona o‘rnini bosuvchi shaxsning) roziligi hamda vasiylik va homiylik organining ruxsati bilan, sog’lig’iga va ma’naviy kamol topishiga ziyon etkazmasdan asarlarni yaratish va (yoki) ijro etishda (ko‘rgazmaga qo‘yishda) ishtirok etish uchun o‘n besh yoshga to‘lmagan shaxslar bilan mehnat shartnomasini tuzishga yo‘l qo‘yiladi.

Ko‘rsatilgan yoshga to‘lgan shaxslar qabul qilinishi mumkin bo‘lgan ishlar, kasblar, lavozimlar ro‘yxatlari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan Ijtimoiy-mehnat masalalari bo‘yicha uch tomonlama Respublika komissiyasi bilan kelishilgan holda tasdiqlanadi.

Bunday holda xodimning nomidan mehnat shartnomasini uning ota-onasi (ota-onasining o‘rnini bosuvchi shaxs) imzolaydi.

Vasiylik va homiylik organining ruxsatnomasida har kunlik ishning eng ko‘p yo‘l qo‘yiladigan davomiyligi hamda ish bajarilishi mumkin bo‘lgan boshqa shartlar ko‘rsatiladi” deb keltirib o‘tilgan.

Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2024 yil boshiga nisbatan 15 yoshgacha bo‘lgan bolalar O‘zbekistonda 9.342.159. nafarni (aholisiga nisbatan 26,5 foizni) tashkil etgan.

Birinchidan, voyaga etmaganlarni 14 yoshdan boshlab ularning sog’lig’iga zarar etkazmaydigan va ta’limini buzmaydigan ishlarga ota-onaning ruxsati bilan chegaralangan sharoitlarda ishlashini joriy etish orqali ularni ijtimoiy hayotga moslashtirish yanada tezlashadi, bo‘sh vaqtlaridan unumli foydalanishga erishiladi;

Ikkinchidan, voyaga etmaganlar o‘rsatida nazoratsizlikni oldi olinadi va ular o‘rtasida huquqbuzarliklarni sodir etish bir muncha qisqaradi;

Uchinchidan, mehnatga layoqatli har bir shaxs farovon hayot kechira boshlaydi, mamlakat iqtisodiyoti va ertangi hayoti esa yanada taraqqiy etadi.

Ra’no KAMALOVA,

Jinoyat ishlari bo‘yicha Beruniy tumani sudi raisi

MA’RIFAT SOATI O‘ZBEK TILIGA DAVLAT TILI MAQOMI BERILGANLIGINING 35 YILLIGIGA BAG’ISHLANDI

Qoraqalpog’iston Respublikasi ma’muriy sudida o‘tkazilgan ma’rifat soati o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilganligining 35 yilligiga bag’ishlandi.

Sudyalar va sud xodimlari ishtirok etgan tadbirda Ajiniyoz nomidagi Nukus Davlat pedagogika instituti filologiya fakulteti o‘zbek tili kafedrasi katta o‘qituvchisi Po‘lat O‘razboev o‘zbek tilining tarixiy, madaniy va ijtimoiy ahamiyati hususida so‘z yuritdi. O‘zbek tilining globallashuv jarayonlaridagi o‘rni, uning boy va rangin madaniyatdagi ahamiyati haqida gapirdilar.

Shuningdek, tadbir davomida buyuk shoirlar va yozuvchilarining o‘zbek tilini madh etuvchi asarlaridan parchalar o‘qib eshittirildi.

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI JINOYAT-PROTSESSUAL KODEKSIGA KIRITILGAN O‘ZGARITISH VA QO‘SHIMCHALAR ODIL SUDLOV SAMARADORLIGINI OSHIRISHGA XIZMAT QILADI

Mamlakatimizda qonun ustuvorligini ta’minlash, fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlarini ro‘yobga chiqarish va jamiyatda adolatni qaror toptirish maqsadida keyingi yillarda sud-huquq sohasini tubdan isloh etishga doir keng ko‘lamli tashkiliy-huquqiy tadbirlar amalga oshirildi.

Huquqni qo‘llash amaliyotini tahlil qilish natijalariga ko‘ra sud ishlarini yuritish jarayoniga yangi institutlar joriy etildi, fuqarolarning huquqlari ishonchli himoya qilinishini ta’minlash maqsadida yarashuv, dastlabki eshituv, mediatsiya, shuningdek sud qarorlarining qonuniyligi, asosliligi va adolatliligini tekshirish kabi institutlar takomillashtirildi.

Shu bilan birga sudlarda ishning hajmi keskin ortganligi ishlarni qonunda belgilangan muddatda ko‘rib chiqish imkoniyatining yo‘qolishiga olib kelib, bu fuqarolarning o‘rinli e’tirozlari ko‘payishiga sabab bo‘ldi.

Bundan tashqari uzil-kesil qaror qabul qilishda sud qarorlarining qonuniyligi, asosliligi va adolatliligini uch bosqichli tizim vositasida tekshirish imkoniyatlari cheklanganligi sababi mazkur tizimni o‘rta bo‘g’inning — viloyat sudlarining imkoniyatlaridan samarali foydalanish orqali takomillashtirish zarurligidan dalolat bermoqda.

2023 yil 27 sentyabrda qabul qilingan «Sud qarorlarining qonuniyligi, asosliligi va adolatliligini tekshirish instituti takomillashtirilishi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual kodeksiga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g’risida»gi 869-sonli O‘RQ Qonuni bilan O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat protsessual kodeksiga kiritilgan o‘zgartirish va qo‘shimchalar, odil sudlov samaradorligini oshirishga qaratilgan bir qator muhim tadbirlarni o‘z ichiga oladi. Bu o‘zgartishlar jinoyat protsessini yanada demokratik, shaffof va inson huquqlariga muvofiqlashtirishga xizmat qiladi.

Sud qarorlarining qayta ko‘rib chiqilishi imkonini beradigan yangi mexanizmlar joriy etildi. Bu, odil sudlovni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega, chunki u sud faoliyatining samaradorligini oshiradi.

Jumladan, mazkur Qonun bilan O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual kodeksiga qonuniy kuchga kirmagan sud qarorlarini shikoyat (protest) asosida apellyatsiya tartibida, qonuniy kuchga kirgan sud qarorlarini kassatsiya tartibida, apellyatsiya yoki kassatsiya tartibida ko‘rilgan sud qarorlarini taftish tartibida qayta ko‘rishga, shuningdek qonuniy kuchga kirgan sud qarorlarini kassatsiya tartibida ko‘rish bo‘yicha vakolatlarni viloyat sudlariga va ularga tenglashtirilgan sudlarga o‘tkazishga hamda yuqori sudlar tomonidan sud qarorlarini bekor qilib, ishni yangidan ko‘rish uchun quyi instantsiya sudlariga yuborish amaliyotini tugatishga doir protsessual normalarni nazarda tutuvchi o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi. Bu esa o‘z navbatida, sudyalarning mas’uliyatini oshirishga, ishlarning sifatli va o‘z vaqtida ko‘rilishiga, sud qarorlarini qayta ko‘rishda viloyat sudlarining hamda ularga tenglashtirilgan sudlarning imkoniyatlaridan samarali foydalanishga, fuqarolarning shikoyat qilish huquqidan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirishga va noroziliklarning oldini olishga, shuningdek ortiqcha sarsongarchiliklarga yo‘l qo‘ymaslikka xizmat qiladi.

Jinoyat protsessual kodeksini takomillashtirish, mamlakatimizda odil sudlov samaradorligini oshirishga xizmat qiluvchi muhim tadbirlardan hisoblanadi. Ushbu o‘zgartishlar, sud tizimining ishlashini yaxshilash, inson huquqlarini himoya qilish va jamiyatdagi huquqiy adolatni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi.

Agzam USPANOV,
jinoyat ishlari bo‘yicha Chimboy tumani sudining raisi

VOYAGA ETMAGANLAR HUQUQLARI HIMOYASI KAFOLATI BU BORADAGI QONUNCHILIK YANADA TAKOMILLASHTIRILDI  

O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida 42-moddasida Har kim munosib mehnat qilish, kasb va faoliyat turini erkin tanlash, xavfsizlik va gigiena talablariga javob beradigan qulay mehnat sharoitlarida ishlash, mehnati uchun hech qanday kamsitishlarsiz hamda mehnatga haq to‘lashning belgilangan eng kam miqdoridan kam bo‘lmagan tarzda adolatli haq olish, shuningdek ishsizlikdan qonunda belgilangan tartibda himoyalanish huquqiga ega ekanligi, 44-moddasida Bolalar mehnatining bolaning sog’lig’iga, xavfsizligiga, axloqiga, aqliy va jismoniy rivojlanishiga xavf soluvchi, shu jumladan uning ta’lim olishiga to‘sqinlik qiluvchi har qanday shakllari taqiqlanishi mustahkamlab qo‘yilgan. Xalqaro mehnat tashkilotining inson huquqlari bo‘yicha xalqaro shartnomalari va boshqa hujjatlarda ko‘zda tutilgan har bir fuqaroning mehnat huquqlari himoya­sining Konstitutsiya darajasida mustahkamlab qo‘yilishi, Konstitutsiyamizning muqaddimasida ta’kidlanganidek, xalqaro huquqning umume’tirof etilgan qoidalarining ustunligi tan olinganligidan dalolat beradi.

Bundan tashqari mamlakatimizda voyaga etmaganlarning huquqlarini himoya qilishga qaratilgan xalqaro-huquqiy hujjatlarning ustuvorligini ta’minlash maqsadida 2008 yil 4 aprelda “Ishga qabul qilish uchun eng kichik yosh to‘g’risida”gi Konventsiya (Jeneva, 1973 yil 26 iyun) hamda 2008 yil 8 aprelda “Bolalar mehnatining og’ir shakllarini taqiqlash va yo‘q qilishga doir shoshilinch choralar to‘g’risida”gi Konventsiya (Jeneva, 1999 yil 17 iyun) ratifikatsiya qilindi.

Ta’kidlash joizki, qonunchiligimizda mehnat sohasida voyaga etmaganlarning huquqlarini himoya qilish, bu borada ularga alohida g’amxo‘rlik ko‘rsatilishini nazarda tutuvchi bir qator me’yorlar mustahkamlab qo‘yilgan. Mehnat kodeksining 412-moddasida O‘n sakkiz yoshgacha bo‘lgan shaxslarning mehnatini qo‘llash taqiqlanadigan ishlar O‘n sakkiz yoshgacha bo‘lgan shaxslarning mehnatini mehnat sharoiti zararli va (yoki) xavfli bo‘lgan ishlarda, er osti ishlarida, shuningdek bajarilishi ularning hayotiga va sog’lig’iga, xavfsizligiga va ma’naviy jihatdan kamol topishiga ziyon etkazishi mumkin bo‘lgan ishlarda (tungi kafe va klublarda, spirtli ichimliklarni, tamaki mahsulotlarini, giyohvandlik va psixotrop moddalarni, toksik preparatlarni ishlab chiqarish, tashish hamda sotish va boshqalar) qo‘llash taqiqlanadi.

O‘n sakkiz yoshgacha bo‘lgan xodimlarning ular uchun belgilangan yo‘l qo‘yiladigan eng ko‘p normalardan ortiq bo‘lgan og’irlikdagi yuklarni ko‘tarishi va tashishi taqiqlanadi.

O‘n sakkiz yoshgacha bo‘lgan xodimlar mehnatining qo‘llanilishi taqiqlanadigan va bajarilishi voyaga etmaganlarning sog’lig’iga va ma’naviy jihatdan kamol topishiga ziyon etkazishi mumkin bo‘lgan ishlar ro‘yxati, shuningdek ularning og’ir yuklarni ko‘tarishi va tashishi chog’ida yo‘l qo‘yiladigan eng ko‘p normalar O‘zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi hamda O‘zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligi tomonidan Ijtimoiy-mehnat masalalari bo‘yicha uch tomonlama respublika komissiyasi bilan kelishilgan holda tasdiqlanadi.

Mehnat kodeksining 415-moddasida Ish vaqtining davomiyligi o‘n oltidan o‘n sakkiz yoshgacha bo‘lgan xodimlar uchun haftasiga o‘ttiz olti soatdan oshmaydigan, o‘n beshdan o‘n olti yoshgacha bo‘lgan shaxslar uchun esa haftasiga yigirma to‘rt soatdan oshmaydigan qilib belgilanadi.

Bu esa, o‘z navbatida, mamlakatimiz ratifikatsiya qilgan “Ishga qabul qilish uchun eng kichik yosh to‘g’risida”gi Konventsiyaning 3-moddasi talablariga mos keladi. Unga ko‘ra, o‘z xususiyati yoki amalga oshiriladigan sharoitiga ko‘ra, o‘smir sog’lig’i, xavfsizligi yoki ma’naviyatiga ziyon etkazishi mumkin bo‘lgan har qanday ish turiga yoki yollanma ish turiga qabul qilish uchun eng kichik yosh o‘n sakkiz yoshdan kam bo‘lmasligi kerakligi nazarda tutilgan.

Mehnat kodeksining 422-moddasida Ota-onadan biri (ota-ona o‘rnini bosuvchi shaxs), shuningdek mehnatni muhofaza qilish talablariga rioya etilishi ustidan davlat nazorati va tekshiruvini amalga oshiruvchi organlar hamda bolalar masalalari bo‘yicha komissiyalar, agar ishni davom ettirish o‘n sakkiz yoshga to‘lmagan shaxslarning hayotiga va sog’lig’iga, xavfsizligiga hamda ma’naviy jihatdan kamol topishiga tahdid solayotgan bo‘lsa yoki ularga boshqacha tarzda ziyon etkazishi mumkin bo‘lsa, bunday shaxslar bilan mehnat shartnomasini bekor qilishni talab qilishga haqli ekanliklari belgilab qo‘yilgan.

Yuqorida zikr qilingan Konventsiyaning 7-moddasida milliy qonun hujjatlarida agar o‘n uch yoshdan o‘n besh yoshgacha bo‘lgan shaxslarga ularning sog’lig’i va rivojlanishi uchun zararli bo‘lmasa, ularning maktabga qatnashiga, ularning vakolatli hokimiyat organlari tomonidan tasdiqlangan kasbga yo‘naltirish yoki kasbiy tayyorgarlik dasturlarida ishtirok etishlariga yoki ularning olgan bilimlaridan foydalanish layoqatiga zarar etkazmaydigan bo‘lsa, engil ishlarda ishlashga yoki yollanib ishlashga ruxsat etishi mumkinligi belgilab qo‘yilgan.

Shu maqsadda bola huquqlarini himoya qilishga qaratilgan islohotlar davom ettirilib, voyaga etmagan shaxslarga nisbatan mehnat va mehnatni muhofaza qilish to‘g’risidagi qonun hujjatlarining buzilishi hamda voyaga etmagan shaxsni mehnatga biron-bir shaklda ma’muriy tarzda majburlaganlik uchun javobgarlikni nazarda tutuvchi “Voyaga etmagan shaxslarning huquqlarini himoya qilish to‘g’risidagi qonun hujjatlari takomillashtirildi.

Ushbu yangi qonunning muhim jihatlaridan biri Ma’muriy javobgarlik to‘g’risidagi kodeks “Voyaga etmagan shaxslarning mehnatidan foydalanishga yo‘l qo‘ymaslik to‘g’risidagi talablarni buzish” deb nomlangan yangi 49¹-modda bilan to‘ldirildi. Unga ko‘ra, voyaga etmagan shaxs mehnatidan uning sog’lig’i, xavfsizligi yoki axloq-odobiga ziyon etkazishi mumkin bo‘lgan ishlarda foydalanish fuqarolarga bazaviy hisoblash miqdorining o‘n baravaridan yigirma baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.

Shuningdek Jinoyat kodeksining 148¹-moddasida Voyaga etmagan shaxslarning mehnatidan foydalanishga yo‘l qo‘yilmasligi to‘g’risidagi talablarni buzish, ya’ni voyaga etmagan shaxs mehnatidan uning sog’lig’iga, xavfsizligiga yoki axloq-odobiga ziyon etkazishi mumkin bo‘lgan ishlarda foydalanish, xuddi shunday qilmish uchun ma’muriy jazo qo‘llanilganidan keyin sodir etilgan bo‘lsa bazaviy hisoblash miqdorining yigirma besh baravarigacha miqdorda jarima yoki uch yilgacha muayyan huquqdan mahrum qilish yoxud uch yilgacha axloq tuzatish ishlari bilan jazolanadi.

Xulosa o‘rnida shuni alohida ta’kidlash joizki, O‘zbekiston xalqaro huquqning umume’tirof etilgan qoidalari ustunligini tan olgan holda ushbu qoidalarga og’ishmay rioya qilib kelmoqda. Qolaversa, milliy qonunchiligimizda bola huquqlari va manfaatlari, shuningdek, ularning himoyasiga alohida o‘rin berilgan.

Joldasbay KEWNIMJAEV,

fuqarolik ishlari bo‘yicha Beruniy tumanlararo sudining raisi