FUQARO M.SAPAROVANING YOUTUBE VIDEOXOSTINIGIDA E’LON QILINGAN VIDEOMUROJAATI YUZASIDAN

FUQARO M.SAPAROVANING YOUTUBE VIDEOXOSTINIGIDA E’LON QILINGAN VIDEOMUROJAATI YUZASIDAN

Murojaatchi o‘zini nechog’lik haq deb bilmasin, afsuski sudda bu o‘z tasdig’ini topmagan. Aniqrog’i, uning turmush o‘rtog’i, da’vogar Dj. Avezov uch yillik da’vo muddati o‘tib bo‘lganidan keyin sudga da’vo ariza bilan murojaat qilgan. Uning o‘tkazib yuborilgan da’vo muddatini uzrli, deb topish va uni tiklash to‘g’risidagi arizasida keltirilgan vajlar ham sud tomonidan tekshirilgan. Biroq, sudda da’vo muddatini to‘xtatib turish yoki sudga murojaat qilishga monelik qiladigan uzrli deb topishga asos bo‘luvchi holatlar aniqlanmagan.

Ya’ni, Fuqarolik kodeksining 154-moddasiga muvofiq, da’vo muddati shaxs o‘zining huquqi buzilganligini bilgan yoki bilishi lozim bo‘lgan kundan o‘ta boshlashi belgilangan bo‘lib, da’vogar Dj. Avezov da’vo muddatini uzrli sabablarga ko‘ra o‘tkazib yuborganligini tasdiqlovchi maqbul dalillarni sudlarga taqdim qilmagan.

Da’vogar Dj. Avezovning akasi Sulton Avezov (aka) 2004 yil 31 iyulda vafot etganligi, shu vaqtda meros ochilganligi, bunda aynan nizoli uy-joyga bevosita qo‘shni bo‘lib yashagan Dj. Avezov o‘z huquqlari buzilganligini bilgan bo‘lishi lozim edi va o‘tgan vaqt davomida esa Dj. Avezov uzrsiz sabablarga ko‘ra da’vo talabi bilan sudga murojaat etmagan.

Oliy sud Plenumining 2019 yil 24 maydagi “Sudning hal qiluv qarori haqida”gi 12-sonli qarorining 15-bandiga ko‘ra da’vo muddati o‘tkazilganligi munosabati bilan da’vo rad qilinganda, shu jumladan, ularni o‘tkazish sabablari uzrsiz deb topilganda, hal qiluv qarorining asoslantiruvchi qismida ushbu holatning ko‘rsatilishi etarli bo‘ladi.

Da’vogar Dj. Avezov o‘z huquqi buzilganligini (2005 yil fevral) bilgan bo‘lsa-da, uch yillik da’vo muddatini 11 yil o‘tkazib yuborib (2021 yil 22 aprel) sudga murojaat qilgan bo‘lib, ushbu da’vo muddati joriy etiladigan talab ekanligini sud e’tiborga olgan va muddat qo‘llagan holda da’voni 2008 yil 18 yanvardagi notarial harakatni, shundan kelib chiqib da’vo talablarining qolgan qismini ham rad qilishni lozim topgan.

Shuning barobarida Dj.Avezov o‘ziga tegishli uy-joydan foydalanib kelish jarayonida da’vogar E. Yuldashevga tegishli uy-joy joylashgan yer maydonining bir qismini egallab olib, qurilish qilgan.

Davlat kadastrlari palatasi Beruniy tuman filialining 2021 yil 7 iyundagi xulosasida, Dj.Avezovga tegishli Yangi hayot ko‘chasi 14-uyning qozonxona binosi 14B-uyga tegishli yer maydoniga 30 sm o‘tib qurilganligi va gaz quvurlari o‘tkazilganligi qayd etilgan.

Fuqarolik kodeksining 164, 228-moddalariga asosan, da’vogar E. Yuldashev yer maydoni va uy-joy mulkdori sifatida undan o‘z xohishi va manfaatlarini ko‘zlab egalik qilish, foydalanish va tasarruf etish, o‘zining mulk huquqini, kim tomonidan bo‘lmasin, har qanday buzishni bartaraf etishni talab qilish huquqiga ega.

Bundan tashqari, da’vogar E. Yuldashev javobgar Dj. Avezovga nisbatan sudga da’vo arizasi bilan murojaat qilib, unda o‘zboshimchalik bilan qurilgan qurilishni buzdirish va erni dastlabki holatga keltirishni so‘ragan.

Sudning 2021 yil 3 maydagi ajrimi bilan da’vo talablari bitta fuqarolik ishiga birlashtirilgan. Fuqarolik ishlari bo‘yicha Beruniy tumanlararo sudining 2021 yil 7 iyundagi hal qiluv qarori bilan Dj. Avezovning da’vosi rad qilingan.

E. Yuldashevning da’vosi qisman qanoatlantirilib, da’vogar E. Yuldashevga tegishli bo‘lgan Beruniy tumani, “Amir Temur” MFY, Yangi hayot ko‘chasi, 14B-uyning er uchastkasida qurilgan qozonxona binosining o‘tgan 30 sm qismi javobgar Dj. Avezov hisobidan majburiy buzib tashlash va yerning shu qismi yaroqli holatga keltirishi, 14B-uyning ichki qismidan o‘tib turgan suv quvurlari Dj. Avezov tomonidan olib tashlash, javobgar Dj. Avezovdan da’vogar E. Yuldashevning foydasiga 507.150 so‘m sud xarajati undirish belgilangan.

Shundan so‘ng mazkur nizo sud instantsiyalarida ko‘rib chiqilib, sud qarorlari o‘zgarishsiz qoldirilgan. Oliy sud fuqarolik ishlari bo‘yicha sudlov hay’atining 2022 yil 1 iyuldagi ajrimi bilan fuqarolik ishlari bo‘yicha Beruniy tumanlararo sudining 2021 yil 7 iyundagi hal qiluv qarori va Qoraqalpog’iston Respublikasi sudi fuqarolik ishlari bo‘yicha sudlov hay’ati apellyatsiya instantsiyasining 2021 yil 13 avgustdagi ajrimi o‘zgarishsiz qoldirilganligi ma’lum qilinadi.

QONUNCHILIKDAGI YANGILIKLAR

O‘zbekiston Respublikasining «O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga raqamli dalillar bilan ishlash tizimini takomillashtirishga qaratilgan o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g’risida»gi qonuni 2024 yil 21 noyabr kuni qabul qilinib, ushbu qonunning o‘zida Qonun rasmiy e’lon qilingan kundan e’tiboran kuchga kirishi belgilab qo‘yildi.

Keyingi yillarda mamlakatimizda insonning o‘z qonuniy manfaatlarini himoya qilish uchun teng imkoniyatlar yaratish, ishning haqiqiy holatlarini har tomonlama, to‘liq va xolisona aniqlashga doir qonun talablariga so‘zsiz rioya etish, taraflarning tortishuvi va teng huquqliligi printsiplarini hayotga tatbiq etish orqali inson huquq va erkinliklari samarali himoya qilinishini ta’minlash bo‘yicha salmoqli ishlar amalga oshirilmoqda.

Shu bilan birga jamiyat hayotining turli sohalarini jadal raqamlashtirish, odamlarning axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda yanada ko‘proq hamkorlik qilishi va buning oqibatida jinoyatlar sodir etilishi, raqamli muhitda fuqarolar va tashkilotlarning huquqlari hamda qonuniy manfaatlari buzilishi hollarining keng tarqalishi raqamli dalillarning institutsionallashtirilishini va ular bilan bog’lik ishlarni amalga oshirishning huquqiy asoslari mustahkamlanishini talab etmoqda.

Ushbu Qonun bilan O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual kodeksiga, Fuqarolik protsessual kodeksiga, Iqtisodiy protsessual kodeksiga, O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g’risidagi kodeksiga va O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g’risidagi kodeksiga raqamli dalillar tushunchasini, raqamli dalillarni to‘plash, taqdim etish, mustahkamlash, ko‘zdan kechirish, tekshirish va baholash, ularni saqlash, qaytarish hamda yo‘q qilish tartibini belgilovchi o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilmoqda.

Bundan tashqari «Notariat to‘g’risida»gi, «Hakamlik sudlari to‘g’risida»gi va «Sud ekspertizasi to‘g’risida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonunlarida raqamli dalillarni guvohlantirish va ularni tekshirish tartibi nazarda tutilmoqda.

Mazkur qonun bilan O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual kodeksiga kiritilgan o‘zgartish va qo‘shimchalarga ko‘ra, ish uchun ahamiyatga ega bo‘lgan holatlar to‘g’risidagi ma’lumotlar mavjud bo‘lgan elektron ma’lumotlar, shu jumladan elektron tarzdagi fayllar, audio-, videoyozuvlar, Internet jahon axborot tarmog’ida saqlanayotgan ma’lumotlar, shuningdek boshqa elektron ma’lumotlar raqamli dalillardir.

Raqamli dalildan ko‘chirma nusxa olishga, basharti uning yaxlitligi va aynan o‘xshashligi saqlansa, yo‘l qo‘yiladi.

Raqamli dalildan ko‘chirma nusxa olishga yo‘l qo‘yilishi o‘zidan mazkur ko‘chirma nusxa olingan raqamli dalilning asli mavjudligi bilan ta’minlanadi.

Guvoh, jabrlanuvchi, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi va boshqa shaxslar raqamli dalillarning ko‘chirma nusxalarini qog’ozda chop etilgan shaklda taqdim etish huquqiga ega. Bunda raqamli dalilning qog’ozdagi shakli yozma dalil deb hisoblanishi mumkin emas.

Tergovga kadar tekshiruv, surishtiruv, tergov va sud jarayonida tuzilgan protsessual bayonnomalarga ilova qilingan, elektron ma’lumotlar tarzida shakllantirilgan audio-, videoyozuvlar ham raqamli dalillar hisoblanadi.

Raqamli dalilning ko‘chirma nusxasi ish materiallari bilan birga saqlanadi.

Ushbu Qonun fuqarolar va tashkilotlarning huquqlari, erkinliklari hamda qonuniy manfaatlarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini yanada kuchaytirishga xizmat qiladi.

Janat AYMAG’ANBETOVA,

Qoraqalpog’iston Respublikasi ma’muriy sudi sudyasi

SUDYA MAKTABDA DARS MASHG’ULOTINI O‘TDI

Yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi xalqimizning Yangi O‘zbekistonni bunyod etish yo‘lidagi orzu-intilishlari o‘z aksini topgan muhim hujjatdir. Shu sababli “Yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini amalga oshirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g’risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023 yil 8 maydagi Farmonida ta’limni rivojlantirish ilmiy-metodik Markazi, Maktabgacha va maktab ta’limi Vazirligi, Fan va innovatsiyalar Vazirligi, Adliya Vazirligi va boshqa manfaatdor idoralar bilan birgalikda 2023-2024 o‘quv yilidan boshlab barcha ta’lim turlari va bosqichlaridagi o‘quv rejalari va dasturlari qayta ko‘rib chiqilishi, konstitutsiyaviy norma va qoidalarga moslashtirilishi belgilangan edi.

Shunga ko‘ra, umumta’lim maktablari o‘quvchilariga yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda, Yangi tahrirdagi Konstitutsiyani o‘rgatish bo‘yicha ham metodik asosda yangilangan darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari, maxsus adabiyotlar yaratilib, ta’lim tizimiga keng joriy etildi.

O‘sib kelayotgan yosh avlodning konstitutsiyaviy bilimini oshirishga qaratilgan bu kabi chora-tadbirlarni amalga oshirishda huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining ham ishtiroki ta’minlanayotgani esa o‘zining ijobiy natijasini bermoqda.

“Sudyalar tomonidan umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida amaliy dars-mashg’ulotlarini o‘tkazish bo‘yicha reja” asosida Fuqarolik ishlari bo‘yicha Amudaryo tuman sudi tomonidan amalga oshirilayotgan ma’naviy-ma’rifiy o‘quv mashg’ulotlari o‘quvchi-yoshlarning konstitutsiyaviy bilimlarini mustahkamlashda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ana shunday dars mashg’ulotlaridan biri tuman Maktabgacha va maktab ta’limi bo‘limi tasarrufidagi 6-sonli maktabda ham o‘tkazildi.

Fuqarolik ishlari bo‘yicha Amudaryo tuman sudi sudyasi Zebo Bazarbaeva tomonidan “Huquqbuzarlik va javobgarlik” mavzusida tashkillashtirilgan mazkur dars mashg’ulotida maktab o‘qituvchilari va yuqori sinflar o‘quvchilari ishtirok etdilar.

Dars mashg’uloti jarayonida Zebo Bazarbaeva o‘quvchilarga “Yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini amalga oshirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g’risida”gi Prezident Farmonida belgilangan vazifalarning mazmun-mohiyati yuzasidan keng tushunchalar berib, har bir insonning, xususan, o‘quvchilarning konstitutsiyaviy burch va majburiyatlari bo‘yicha hayotiy misollar orqali ma’lumotlar taqdim etdi.

Dars jarayonida Konstitutsiyada belgilangan yangi normalar, sudlarning erkinligi, jinoiy javobgarlikni belgilash, qamoqqa olish va fuqarolarning advokatlik xizmatlaridan foydalanish bo‘yicha haq-huquqlari haqidagi moddalar bo‘yicha batafsil tushuntirish bilan birga o‘quvchi-yoshlar zimmasidagi burch va majburiyatlariga ham alohida to‘xtalib o‘tildi.

Ayniqsa, huquqbuzarlik holatlari va ularni shaffof malakalash, javobgarlik belgilash, javobgar shaxsga nisbatan sodir etilgan huquqbuzarlik bo‘yicha tegishli jazo choralarini qo‘llashda adolat tamoyillariga rioya etish, odil sudlovni amalga oshirish bo‘yicha o‘quvchilar ishtirokida shartli sud jarayonlari o‘tkazilgani o‘quvchilarning konstitutsiyaviy va huquqiy bilimlarini oshirishda muhim ahamiyat kasb etdi.

Sudya tomonidan o‘tkazilgan dars mashg’uloti o‘quvchilar uchun biri-biridan qiziqarli savol-javoblarga boy bo‘ldi va Amudaryo tuman fuqarolik ishlari bo‘yicha sudi sudyasi Zebo Bazarbaevaga amalga oshirilgan qiziqarli dars mashg’uloti uchun maktab ma’muriyati tomonidan minnatdorchilik bildirildi.

HUQUQ VA ERKINLIKLARIMIZ KAFILI

Mustaqil mamlakatimizning yangi konstitutsiyasi 155 moddadan iborat. U bevosita xalqimiz tomonidan qabul qilindi. Ta’kidlash lozimki, biz qabul qilgan ushbu bosh qomusimizda iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va ekologik huquqlarlarga oid yangi normalar belgilandi.

Ushbu huquqlar – inson huquqlarining bir turi bo‘lib, u bizga munosib hayot kechirish, jamiyat hayotida to‘laqonli ishtirok etish uchun zarur shart-sharoitlarni kafolatlaydi. Bunda, har bir kishi farovonlikka erishishi, o‘z salohiyatini ro‘yobga chiqarishi hamda baxtli bo‘lishi va o‘z hayotidan rozi bo‘lishini ta’minlash nazarda tutiladi.

Masalan, mehnat qonunchiligida homiladorlik yoki farzandlari borligi bilan bog’liq sabablarga ko‘ra ishga qabul qilmaslik ta’qiqlangan. Konstitutsiyada esa ushbu norma mustahkamlanib, unga kӯra homiladorligi yoki bolasi borligi sababli ayollarni ishga qabul qilishni rad etish, ishdan bo‘shatish va ularning ish haqini kamaytirish taqiqlandi.

Bosh qomusimizning 42-moddasida “har kim munosib mehnat qilish, kasb va faoliyat turini erkin tanlash, xavfsizlik va gigiena talablariga javob beradigan qulay mehnat sharoitlarida ishlash, mehnati uchun hech qanday kamsitishlarsiz hamda mehnatga haq to‘lashning belgilangan eng kam miqdoridan kam bo‘lmagan tarzda adolatli haq olish, shuningdek ishsizlikdan qonunda belgilangan tartibda himoyalanish huquqiga ega.

Mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdori insonning munosib turmush darajasini ta’minlash zarurati hisobga olingan holda belgilanadi.

Homiladorligi yoki bolasi borligi sababli ayollarni ishga qabul qilishni rad etish, ishdan bo‘shatish va ularning ish haqini kamaytirish taqiqlanadi”-deb belgilandi.

Bu normalarning belgilanishi, fuqarolarning mehnat huquqlarini amalga oshirish, ularni ish bilan ta’minlash va ishsizlikdan himoyalash munosib mehnat uchun munosib ish haqi bilan ta’minlash ijtimoiy davlatning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi.

Konstitutsiyaning 43-moddasida davlat fuqarolarning bandligini ta’minlash, ularni ishsizlikdan himoya qilish, shuningdek kambag’allikni qisqartirish choralarini ko‘rish va davlat fuqarolarning kasbiy tayyorgarligini va qayta tayyorlanishini tashkil etishi hamda rag’batlantirishi mustahkamlandi.

Bir sӯz bilan aytganda, shu va inson qadri himoyasiga qaratilgan boshqa normalar fuqarolarning barcha huquqlarining kafolatlanganligini tasdiqlovchi huquqiy kafolat bo‘lib xizmat qilishini anglatadi.

Zebo BAZARBAEVA,

fuqarolik ishlari bo‘yicha Amudaryo tumani sudi sudyasi

 YANGILANGAN KONSTITUTSIYADA MULK HUQUQI KAFOLATLARI

Har bir shaxs mulkdor bo‘lishga haqli.

Hech kim sudning qarorisiz va qonunga zid tarzda uy-joyidan mahrum etilishi mumkin emas. Uy-joyidan mahrum etilgan mulkdorga uy-joyning qiymati hamda u ko‘rgan zararlarning o‘rni qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibda oldindan hamda teng qiymatda qoplanishi ta’minlanadi.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, 41-modda

Ma’lumki, jamiyatning iqtisodiy negizini mulk tashkil etadi. Shuningdek, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishi ham mulk bilan, mulkning kimlarga tegishli ekanligi bilan belgilanadi. Mulksiz ijtimoiy munosabatlarni rivojlantirish, mamlakatda xalq farovonligini ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish imkonsiz. So‘nggi yillar davomida yurtimizda xususiy mulk ustuvorligini ta’minlash va hamda uning huquqiy muhofazasini kuchaytirishga oid bir qator qonunlar qabul qilindi.

Xususan, mulkiy huquqlarning daxlsizligini ishonchli himoya qilish hamda davlat organlarining mulkiy munosabatlarga noqonuniy aralashuvini cheklash, xususiy mulk daxlsizligi va himoyasi kafolatlarini kuchaytirish, mulkiy, shu jumladan er uchastkasiga bo‘lgan huquqlarni so‘zsiz ta’minlash, xususiy mulk ustuvorligini asosiy tamoyil sifatida belgilash, davlat idorasining rasmiy ma’lumotiga ishonib mol-mulk sotib olgan shaxsning huquqini himoya qilish tizimini joriy etish shular jumlasidandir.

Yurtimizda so‘nggi yillarda tadbirkorlar huquqlari yanada keng himoya qilinayotgani ham bejiz emas. Soha egalarining huquqiy himoyasi kuchaytirilayotgani, ularga ko‘plab imtiyoz va engilliklar berilayotgani ularni ruhlantiribgina qolmay, iqtisodiyotimizning rivoji, xalqimiz farovonligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etmoqda.

Tan olish kerak, xususiy mulkni himoya qilish sohasidagi amalga oshirilgan islohotlar va ko‘rilayotgan choralarga qaramasdan xususiy mulk daxlsizligi bilan bog’liq muammo va nizolar mavjud edi.  Xususan, davlat organi mansabdor shaxsning noqonuniy qarori asosida xususiy mulkni “snos” shaklida olib qo‘yishi, mulkdorga etkazilgan zararni qoplamasligi, asossiz vajlar bilan ko‘chmas mol-mulkni buzish kabilar mulkdorlarning haqli e’tirozlariga sabab bo‘layotgandi.

O‘zbekiston uchun muhim siyosiy hujjat hisoblangan yangi tahrirdagi Konstitutsiyamizning 41-moddasiga ko‘ra,  endi “Hech kim sudning qarorisiz va qonunga zid tarzda uy-joyidan mahrum etilishi mumkin emas. Uy-joyidan mahrum etilgan mulkdorga uy-joyning qiymati hamda u ko‘rgan zararlarning o‘rni qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibda oldindan hamda teng qiymatda qoplanishi ta’minlanadi”, deb belgilab qo‘yilgan.

Konstitutsiyamizga ushbu moddaning kiritilgani aholining turmush farovonligini oshirish, yurtimizda tadbirkorlik faoliyatini yanada qo‘llab-quvvatlash, mulkchilik munosabatlarini huquqiy jihatdan kafolatlash, xususiy mulkning daxlsizligini kuchaytirishga katta turtki bo‘ldi. Fuqarolarning mulki bilan bog’liq munosabatlarning huquqiy jihati, aholining uy-joyga bo‘lgan huquqlari daxlsizligini kafolatlash bilan bog’liq normalar konstitutsiya orqali mustahkamlab qo‘yildi va sudlarda ularning himoyasi hamda  daxlsizligini ta’minlash mustahkamlandi.

Bunda uy-joy mulkdorlariga nisbatan 2 turdagi muhim konstitutsiyaviy kafolat belgilandi: sud kafolati va uy-joydan mahrum etilganda kompensatsiya olish kafolati. Sud kafolati uy-joyga nisbatan mulk huquqi sud qarorisiz mahrum etilishiga yo‘l qo‘yilmasligini anglatadi. Bunda sud tomonidan mulk huquqini bekor bo‘lishiga sabab bo‘luvchi holatlar amaldagi qonun hujjatlari asosida ob’ektiv tarzda ko‘rib chiqiladi. Albatta, mazkur tartib mulkdor har qanday holatda asossiz ravishda mulk huquqidan mahrum etilmasligini kafolatlaydi.

Ikkinchi kafolat, ya’ni uy-joydan mahrum etilganda kompensatsiya olish kafolati mulkdor iqtisodiy manfaatlari himoyasiga yo‘naltirilgani bilan e’tiborga molik. Mazkur norma qonunda belgilangan hollarda va tartibda uy-joyidan mahrum etilgan mulkdorni shu uy-joy va etkazilgan zarar uchun teng qiymatda kompensatsiya olishini kafolatlaydi.

Jumladan, Konstitutsiyada ilk marotaba er xususiy mulk bo‘lishi mumkinligi nazarda tutildi. Ushbu norma asosiy qonundagi haqiqiy inqilobiy yangiliklardan biri sifatida mulkchilik munosabatlaridagi bo‘shliqni to‘ldirdi.

Bundan tashqari, sud orqali xususiy mulk himoyasi va daxlsizligini ta’minlash maqsadida xususiy mulkka egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqini bevosita yoki bilvosita cheklashni nazarda tutuvchi, mulkiy munosabatlarda bozor iqtisodiyoti tamoyillarini to‘liq joriy etishga to‘sqinlik qiluvchi tartiblar, talablar va cheklovlar bekor qilindi.

Xususan, er uchastkalariga bo‘lgan huquqning vujudga kelishi uchun asos bo‘lgan hujjatlarni, shu jumladan Vazirlar Mahkamasi, mahalliy davlat hokimiyati organlarining hujjatlarini ularning o‘zi yoki yuqori turuvchi organ va mansabdor shaxslar tomonidan, xususan prokuror protesti asosida bekor qilish yo‘li bilan er uchastkasiga bo‘lgan huquqni tugatish amaliyotiga chek qo‘yildi. Ushbu hujjatlar faqat sud tomonidan bekor qilinishi yoki haqiqiy emas deb topilishi belgilandi.

Mulk daxlsizligi har kimning o‘z boyliklariga egalik qilish, foydalanish va boshqarish huquqiga ega ekanidir. Bu huquq odamlarga o‘z mulkidan qanday foydalanishni erkin tanlash imkonini beradi va qonun oldida tenglikni yaratadi. Konstitutsiyamizning 66-moddasida ta’kidlanganidek, “Mulkdor o‘ziga tegishli bo‘lgan mol-mulkka o‘z xohishicha egalik qiladi, undan foydalanadi va uni tasarruf etadi. Mol-mulkdan foydalanish atrof-muhitga zarar etkazmasligi, boshqa shaxslarning, jamiyat va davlatning huquqlarini hamda qonuniy manfaatlarini buzmasligi kerak».

Bugun mulkdor va  tadbirkorlar nimaga ishonadi? Ular qachonki, o‘z mulki ishonchli himoya qilinishiga ishonsagina investitsiya kiritadi, biznesini rivojlantirishga bor vujudi bilan harakat qiladi. Bu ishonchning mustahkamligi esa belgilangan qonunlarning qat’iy belgilangan tartibda ishlashiga bog’liq. Bundan ham mulkdor, ham davlat iqtisodiyoti rivojlanadi.

Umuman olganda, Konstitutsiyada mulkdorlarning mulk daxlsizligi tamoyillarining mustahkamlangani ularning mol-mulkiga  o‘zboshimchalik bilan qonunga xilof ravishda tortib olish va ulardan foydalanish holatlaridan himoya qilinishini ta’minlaydi. Bu mulkdorlarning o‘z mulkiga egalik qilishlari va ulardan foydalanishlari uchun zamin yaratib, davlatga bo‘lgan ishonchlarini mustahkamlaydi.

Sayora AYTNIYAZOVA,

fuqarolik ishlari bo‘yicha Nukus tumanlararo sudi sudyasi

SUD HUJJATLARINI IJRO ETISH TIZIMI TAKOMILLASHTIRILMOQDA

So‘nggi yillarda mamlakatimizda amalga oshirilgan sud-huquq islohotlari doirasida sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etish tizimini takomillashtirish sohasida salmoqli ishlar amalga oshirilib, zamonaviy texnologiyalar qulayliklari amaliyotga joriy etilgan.

«O‘zbekiston – 2030» Strategiyasida belgilanganidek sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etish tizimini takomillashtirish orqali odil sudlov samaradorligini ta’minlash vazifasi belgilangan.

Bu yo‘nalishda aholiga qanday yengilliklar joriy etilmoqda?

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2024 – yil 3 – yanvardagi PF-1-sonli «Sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etish tizimini isloh etish va sohani raqamlashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi farmoniga muvofiq 2024 – yil 1 – maydan boshlab:

a) sud hujjatlari asosida ijro hujjatlarini elektron shaklda berish (yuborish, taqdim etish) tartibi joriy etilsin. Bunda:

iqtisodiy ishlar bo‘yicha sud hujjatlari asosida ijro hujjatlarini faqat elektron shaklda berish (yuborish, taqdim etish) tartibi joriy etiladi (O‘zbekiston Respublikasidan tashqarida ijro etilishi lozim bo‘lgan ijro hujjatlari bundan mustasno);

fuqarolik va jinoyat ishlari bo‘yicha sud va ma’muriy sudning hujjatlari asosida beriladigan ijro hujjatlari, qoida tariqasida, elektron shaklda, ijro hujjati O‘zbekiston Respublikasidan tashqarida ijro etilishi lozim bo‘lgan taqdirda yoki taraflarning iltimosnomasiga ko‘ra esa – sudning muhri bilan tasdiqlangan holda qog‘oz shaklda berilishi (yuborilishi, taqdim etilishi) mumkin;

sud hujjatlari asosida beriladigan ijro hujjatlari QR-kod (matrik shtrixli kod) bilan tasdiqlangan holda elektron raqamli imzo bilan rasmiylashtiriladi;

yuridik shaxslar tomonidan sud hujjatlari asosida berilgan ijro hujjatlari va ijro ishi yuritishi doirasida qabul qilingan qarorlar va boshqa hujjatlar ularning soliq to‘lovchi shaxsiy kabineti orqali olinadi va taqdim etiladi;

jismoniy shaxslar uchun Yagona interaktiv davlat xizmatlari portali yoki interaktiv xizmatlarni ko‘rsatadigan terminallar orqali sud hujjatlari asosida berilgan ijro hujjatlarini va ijro ishi yuritishi doirasida qabul qilingan qarorlar va boshqa hujjatlarni olish va taqdim etish imkoniyati yaratiladi;

b) fuqarolardan qarzdorliklari uchun undiruv qaratilishi mumkin bo‘lmagan eng kam kafolatlangan daromad belgilansin. Bunda:

daromadlarning kafolatlangan eng kam miqdori fuqarolarning qarzdorliklari bo‘yicha pul mablag‘larini undirishda qo‘llaniladi va belgilangan mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdorining yarmiga mos keladi;

fuqaroning bank hisobvaraqlaridan, jumladan bank kartalaridan ijro hujjatlari yuzasidan qarzdorlik bo‘yicha pul mablag‘larini mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdorining yarmidagi mablag‘lar hisobidan ushlab qolish (hisobdan chiqarish) taqiqlanadi;

v) ijro ishini yuritishning soddalashtirilgan tartibi pochta xarajatlari bo‘yicha qarzdorlikni undirishga ham tatbiq etilsin.

Farmonga ko‘ra, 2024 – yil 1 – dekabrdan boshlab sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarining so‘zsiz ijrosini ta’minlovchi «Majburiyatlar reyestri» instituti joriy etilmoqda.

Majburiyatlar reyestri kim tomonidan yuritiladi va undan qanday foydalansa bo‘ladi?

Reyestr Majburiy ijro byurosi tomonidan yuritiladi.

Qarzdor mol-mulki yo‘qligi sababli undiruv amalga oshirish imkoniyati bo‘lmaganda, u haqidagi ma’lumotlar majburiy tartibda Reyestrga kiritiladi. Qarzdor haqida ma’lumot Reyestrga kiritilgandan keyin unga nisbatan ijro ishi doirasida qo‘llanilgan barcha cheklovlar saqlab qolinadi. Reyestrga kiritilgan qarzdorning mol-mulki va pul mablag‘lari aniqlanganda majburiy ijro harakatlari davom ettiriladi.

Qarzdor ijro hujjati bo‘yicha majburiyatini bajarganda, u vafot etganda, ijro hujjatini berishga asos bo‘lgan sud hujjati yoki boshqa organning hujjati bekor qilinganda yoxud ijro hujjati bo‘lgan hujjat bekor qilinganda yoki haqiqiy emas deb topilganda, qarzdorning 10 yil davomida mol-mulki yoki pul mablag‘lari haqida ma’lumot aniqlanmaganda yoki qarzdor bankrot deb topilganda, undiruvchining arizasiga ko‘ra, u haqidagi ma’lumotlar Reyestrdan chiqariladi.

Xususan, 2024 – yil 1 – apreldan boshlab:

– sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlari majburiy ijrosi doirasida mol-mulkni shartnoma-vositachilik asoslarida sotish faqatgina mol-mulkni qabul qilishdan uni sotishgacha bo‘lgan jarayonlarni masofaviy monitoring qilish elektron tizimini joriy qilgan savdo tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi;

– sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlari majburiy ijrosi doirasida mol-mulkni shartnoma-vositachilik asoslarida sotish bo‘yicha savdo do‘konlarini tanlab olishda mol-mulkni Internet-do‘konlar orqali sotishni amalga oshiruvchi savdo tashkilotlariga ustunlik beriladi.

Sud hujjatlarining ijrosini ta’minlash, shu orqali aholini sud tizimiga ishonchini oshirish demokratik va huquqiy davlat qurish yo‘lidagi muhim vazifalarining biri hisoblanadi.

Joldasbay KEWNIMJAYEV,
fuqarolik ishlari bo‘yicha Beruniy tumanlararo sudi raisi

“MIRANDA QOIDASI”-FUQAROLARNING O‘Z HUQUQLARINI HIMOYA QILISHNING ZAMONAVIY USULI

Yangi tahrirdagi Konstitutsiya mamlakatimizning yaqin va uzoq istiqboldagi barqaror taraqqiyoti, xalqimiz farovon hayotining mustahkam huquqiy asosi va ishonchli kafolatidir. Bosh qomusimizda ijtimoiy adolat va birdamlik printsiplari joriy etilib, inson huquq va erkinliklarini himoya qilishning mutlaqo yangi mexanizmlarini nazarda tutuvchi konstitutsiyaviy asoslar mustahkamlandi.

Xususan, inson manfaati har narsadan ustun qo‘yilishi e’tirof etildi hamda fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish davlatning konstitutsiyaviy majburiyati sifatida belgilandi. Bular, inson sha’ni va qadr-qimmati daxlsizligi, hech narsa ularni kamsitish uchun asos bo‘lishi mumkin emasligi, inson va davlat organlari o‘rtasida yuzaga keladigan noaniqliklar inson foydasiga talqin qilinishi, huquqiy ta’sir choralari qonuniy maqsadga erishish uchun etarli va mutanosib bo‘lishi kerakligi va boshqalarda o‘z aksini topdi.

Shuningdek, insonning shaxsiy huquqlari va erkinliklari kafolati eng ilg’or xalqaro standartlarga muvofiq kuchaytirildi. Jumladan, Konstitutsiyamizda hech kim qonunga asoslanmagan holda hibsga olinishi, ushlab turilishi, qamoqqa olinishi, qamoqda saqlanishi yoki uning ozodligi boshqacha tarzda cheklanishi mumkin emasligi, hibsga olishga, qamoqqa olishga va qamoqda saqlashga faqat sudning qaroriga ko‘ra yo‘l qo‘yilishi hamda shaxs sudning qarorisiz qirq sakkiz soatdan ortiq muddat ushlab turilishi mumkin emasligi qat’iy belgilandi.

Bundan tashqari, shaxsni ushlash chog’ida unga tushunarli tilda uning huquqlari va ushlab turilishi asoslari tushuntirilishi shartligi konstitutsiya doirasida mustahkamlandi.

Bu kabi normalar shaxsning erkinligini cheklash bilan bog’liq har qanday harakat faqatgina sud qarori asosida amalga oshirilishi shartligini bildirib, tergov va surishtiruv organlari tomonidan insonlarni noqonuniy hibsga olish, asossiz qamoqqa olish yoki qamoqda saqlashga yo‘l qo‘ymaslikka qaratilgandir.

Konstitutsiyada shaxsni ushlash chog’ida unga tushunarli tilda uning huquqlari va ushlab turilishi asoslari tushuntirilishi kerakligi ayblanuvchi va sudlanuvchilarga o‘ziga qarshi ko‘rsatma bermaslik, sukut saqlash huquqi berildi. Ya’ni, xalqaro e’tirof etilgan “Miranda qoidasi” fuqarolarning o‘z huquqlarini himoya qilishning zamonaviy usuli sifatida Asosiy qonunda o‘z ifodasini topdi.
Aybdorlikka oid barcha shubhalar, agar ularni bartaraf etish imkoniyatlari tugagan bo‘lsa, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi yoki mahkumning foydasiga hal qilinishi kerakligi qayd etilgan. Mazkur norma to‘g’ridan-to‘g’ri amal qiluvchi qoida bo‘lib, tergov va sud jarayonida faqat ishonchli va qonuniy dalillardan foydalanishni ta’minlaydi hamda shaxsni asossiz ravishda javobgarlikka tortilishdan himoya qiladi.

Qolaversa, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchi o‘zining aybsizligini isbotlashi shart emasligi mustahkamlanib, hech kim o‘ziga va yaqin qarindoshlariga qarshi guvohlik berishga majbur emasligi belgilandi. Bu qoidalar jinoiy ta’qib ostidagi har qanday shaxsga yoki uning yaqin qarindoshlariga ruhiy bosim va turli tahdidlar o‘tkazish, uning sha’ni va qadr-qimmatni kamsitish kabi boshqa noqonuniy usullar qo‘llanishining oldini oladi.

Yana bir muhim norma — agar shaxsning o‘z aybini tan olganligi unga qarshi yagona dalil bo‘lsa, u aybdor deb topilishi yoki jazoga tortilishi mumkin emasligi kafolatlandi. Bu hol jinoyat bo‘yicha haqiqatni aniqlash, shuningdek, aybsiz insonlarning javobgarlikka tortilishini oldini olishga, ayni paytda, jinoyat sodir etgan haqiqiy aybdor shaxs yoki shaxslarni aniqlashga xizmat qiladi.

Ma’lumki, insonning ajralmas huquqlardan biri – o‘z huquq va manfaatlarini himoya qilish huquqidir. Bu huquq umume’tirof etilgan xalqaro-huquqiy hujjatlarda ham o‘z aksini topgan. Shu norma Konstitutsiyamizning 55-moddasida ham belgilanib, har kim o‘z huquq va erkinliklarini qonunda taqiqlanmagan barcha usullar bilan himoya qilishga haqli ekanligi e’tirof etildi.
Ushbu qoidaning mazmun-mohiyati shundaki, fuqaro o‘z buzilgan huquq va erkinliklarini, o‘zgalar huquqlarini buzmagan holda, mustaqil himoya qilish huquqiga ega. Bunda fuqaro tomonidan o‘zini himoya qilishda qo‘llaniladigan usullar yoki choralar qonunchilik hujjatlarida taqiqlanmagan bo‘lishi lozim.

Shuningdek, fuqaro O‘zbekiston Respublikasining qonunchiligiga va xalqaro shartnomalariga muvofiq, agar davlatning huquqiy himoyaga doir barcha ichki vositalaridan foydalanib bo‘lingan bo‘lsa, insonning huquq va erkinliklarini himoya qiluvchi xalqaro organlarga murojaat etishga haqliligi belgilangan. Bu fuqarolarning huquq va erkinliklari himoyasini nafaqat milliy qonunchilikda belgilangan normalar, balki xalqaro huquq asosida ham himoyalanishini ta’minlashning huquqiy kafolatidir.

Bundan tashqari, shaxsga davlatning huquqiy himoyaga doir barcha ichki vositalaridan foydalanib bo‘lganidan so‘ng, xalqaro organlarga murojaat etish huquqining berilayotganligi O‘zbekiston Respublikasining inson huquqlari sohasida zimmasiga olgan xalqaro majburiyatlarini samarali bajarishga xizmat qiladi.

Umuman olganda, ushbu qoidalar inson huquqlari ustuvorligini ta’minlaydi, davlat idoralarining o‘z vazifalarini inson huquqlariga rioya qilgan holda amalga oshirish, inson huquqlari va erkinliklariga hurmat munosabati shakllanishiga xizmat qiladi.

Jasur Urazbaev,

Qoraqalpog’iston Respublikasi sudi sudyasi 

KONSTITUTSIYA FUQAROLAR HUQUQI TA’MINLANISHINING KAFOLATIDIR

Yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 2023 yil 30 aprel kuni o‘tkazilgan O‘zbekiston Respublikasi referendumida umumxalq ovoz berish orqali qabul qilindi. Har qanday jamiyat qonunlari inson uchun yaraladi  va uning baxtli hayoti hamda turmushini ko‘zlaydi, haq-huquq va erkinligini ifodalaydi hamda  kafolotlaydi.   Mamlakatimizda inson huquqlari, erkinliklari va uning qonuniy manfaatlarini himoya qilish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylandi.   Bu borada samarali huquqiy baza yaratildi.    Tom ma’noda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi davlatimizda inson huquqlari ta’minlashining kafolati hisoblanadi.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 44-moddasida, Sud qarori bilan tayinlangan jazoni ijro etish tartibidan yoxud qonunda nazarda tutilgan boshqa hollardan tashqari majburiy mehnat taqiqlanadi.

Bolalar mehnatining bolaning sog’lig’iga, xavfsizligiga, axloqiga, aqliy va jismoniy rivojlanishiga xavf soluvchi, shu jumladan uning ta’lim olishiga to‘sqinlik qiluvchi har qanday shakllari taqiqlanadi, deb belgilangan.

Darhaqiqat qonunuda belgilanmagan tartibda biror inson majburiy mehantga jalb etilishi mumkin emas.

Eski sovet tuzumidan qolgan yomon odatlardan biri bu ijtimoiy soha vakillari, talabalar va hattoki maktab o‘quvchilarini majburiy mehnatga, xususan, paxta terish yoki boshqa qishloq xo‘jaligi ishlariga jalb qilish edi.  Natijada o‘quvchi va talabalar tayinli ta’lim olmas, o‘qituvchi va shifokorlar o‘z ustida ishlab, sifatli xizmat ko‘rsatishning o‘rniga dalaga chiqib, paxta terar edi. Bu nafaqat ijtimoiy-iqtisodiy ahvolimizga, balki O‘zbekistonning xalqaro miqyosdagi imidjiga ham o‘ta salbiy ta’sirini  ko‘rsatdi.

O‘zbekiston Respublikasi 2008 yilda Xalqaro mehnat tashkilotining “Bolalar mehnatining og’ir shakllarini taqiqlash va yo‘q qilishga doir shoshilinch choralar to‘g’risida”gi Konventsiyani (1999) ratifikatsiya qilgan.

Ushbu konventsiyaga muvofiq “bolalar mehnatining eng yomon shakllari” deganda qullik, jinsiy ekspluatatsiya, bolalarni qurolli to‘qnashuvlarda, noqonuniy faoliyatda yoki ularning sog’lig’iga, axloqiy va psixologik holatiga zarar etkazadigan xavfli ishlarda ishlatish tushuniladi.

O‘zbekiston Ma’muriy javobgarlik to‘g’risidagi va Jinoyat kodekslarida bunday qilmishlar uchun ma’muriy va jinoiy javobgarlik choralari belgilangan.

So‘nggi yillarda O‘zbekistonda majburiy mehnatni bartaraf etish ishlari o‘zining ijobiy natijasini berib ushbu sa’y-harakatlar xalqaro miqyosda e’tirof etildi. Xalqaro reytinglardagi o‘rnimiz ancha yaxshilandi, bu esa yurtimizga ko‘plab investitsiyalar jalb qilinishiga, iqtisodiyotning va ijtimoiy sohaning rivojlanishiga xizmat qilayapti.

Bolalar o‘qishda, shifokor va o‘qituvchilar ishda bo‘lishlari to‘g’ri siyosiy qaror edi. Majburiy va bolalar mehnatining man etilishi Konstitutsiyada belgilab qo‘yilishi ushbu siyosiy qaror abadiy ekanligini ko‘rsatadi.

Xulosa qilib aytganda, bo‘lsak oxirgi yillarda maktab o‘quvchilari va shifakorlarnig paxta yig’im-terimiga jalb qilinmaganligining o‘zi ham Davlatimizda inson huquqlari ta’minlanganligini ko‘rsatmoqda.

Shuningdek,  Konstitutsiyamizning 47-moddasida, «Har kim uy-joyli bo‘lish huquqiga ega. Hech kim sudning qarorisiz va qonunga zid tarzda uy-joyidan mahrum etilishi mumkin emas. Uy-joyidan mahrum etilgan mulkdorga uy-joyning qiymati hamda u ko‘rgan zararlarning o‘rni qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibda oldindan hamda teng qiymatda qoplanishi ta’minlanadi.  Davlat uy-joy qurilishini rag’batlantiradi va uy-joyga bo‘lgan huquqning amalga oshirilishi uchun shart-sharoitlar yaratadi. Aholining ijtimoiy jihatdan ehtiyojmand toifalarini uy-joy bilan ta’minlash tartibi qonun bilan belgilanadi»,-dep ko‘rsatilgan.

Muxtaram Prezidentimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoev tomonidan Respublikamizda kambag’allikni qisqaritish bo‘yicha olib borilayotgan siyosat hozirgi kunda o‘z natijasida ko‘rsatmoqda.

Misol tariqasida kambag’al oilalarga o‘z iqtisodiyotini tiklash uchun ularga bir martalik kompensatsiya pullari berilishi, yoki tadbirkorlik orqali daromad topishi uchun o‘z uyida kasanachilik, qandolatchilik va boshqa turli faoliyat turlari bilan shug’ullanishi uchun subsidiya pullari ajratilishi natijasida xalqning moddiy ahvoli ancha yaxshilandi.

Uy-joyga muhtojligi bo‘lgan oilalarning arzon narxlardagi uy-joy bilan ta’minlanishi, sudning qarorisiz va qonunga zid tarzda uy-joyidan mahrum etilishi mumkin emasligi, uy-joyidan mahrum etilgan mulkdorga uy-joyning qiymati hamda u ko‘rgan zararlarning o‘rni qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibda oldindan hamda teng qiymatda qoplanishi ta’minlanishinig Konstitutsiyaga kiritilishi axolining uy joyining “SNOS” ga tushishi va uy-joydan mahrum bo‘lib qolishning oldini oldi.

Zero, Konstitutsiya fuqarolar huquqi ta’minlanishining kafolatidir.

Ra’no KAMALOVA, 

Jinoyat ishlari bo‘yicha Beruniy tuman sudi raisi  

ARBITRAJ MUHOKAMASI BILAN BOG’LIQ ISHLARNI YURITISH

2022-yilning 16-mayida “Xalqaro tijorat arbitraji to‘g’risida”gi qonun qabul qilinganligi munosabati bilan Iqtisodiy protsessual kodeksiga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritilgan.

Kodeksga arbitr tushunchasi kiritilib, arbitraj muhokamasi bilan bog’liq ishlar, jumladan, arbitrni tayinlash, arbitrajning hal qiluv qarorini tan olish va ijroga qaratish to‘g’risidagi ishlar muhokamasi ko‘rilishi belgilangan.

Shuningdek, arbitrlar, arbitraj tarkibi tomonidan tayinlangan ekspertlar, arbitraj muassasasining xodimlari, hakamlik sudyalari – arbitraj yoki hakamlik muhokamasi davomida o‘zlariga ma’lum bo‘lib qolgan holatlar to‘g’risida guvoh sifatida chaqirilishi va so‘roq qilinishi mumkin emasligi belgilangan.

Qonun bilan arbitraj muhokamasi bilan bog’liq ishlarni yuritish tartibi belgilangan.

Arbitraj sudlari o‘z faoliyatida hech kimga bo‘ysunmaydi va mustaqildir. Arbitraj sudlarining faoliyatiga biror-bir aralashuvga, xuddi shuningdek unga bevosita yoki bilvosita ta’sir ko‘rsatishga yo‘l qo‘yilmaydi hamda bu O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq javobgarlikka sabab bo‘ladi.

Arbitrlar, arbitraj tarkibi tomonidan tayinlangan ekspertlar, arbitraj muassasasi va uning xodimlari arbitraj muhokamasiga taalluqli har qanday harakatlar yoki harakatsizlik uchun, agar bunday harakat yoxud harakatsizlik qasddan sodir etilganligi isbotlanmasa, taraflar yoki boshqa shaxslar oldida javobgar bo‘lmaydi.

Rustam QURBANBAEV,
Beruniy tumanlararo iqtisodiy sudi raisi

HADYA SHARTNOMASI TUSHUNCHASI, UNI BEKOR QILISH VA HAQIQIY EMAS DEB TOPISH TARTIBI

Bugungi kunda sudlardagi statistik ma’lumotlardan  fuqarolar o‘rtasida hadya shartnomasini bekor qilish yoki haqiqiy emas deb topish to‘g’risidagi nizolar ham bor ekanligi ko‘rinadi.

Avvalombor hadya shartnomasi – bu qanday shartnoma degan savol tug’ilishi bejiz emas, albatta.

Ushbu shartnomaga O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 502-moddasida qo‘yidagicha tushuntirish berilgan bo‘lib, unga ko‘ra,  hadya shartnomasiga muvofiq bir taraf (hadya qiluvchi) boshqa taraf (hadya oluvchi)ga ashyoni tekinga mulk qilib beradi yoki berish majburiyatini oladi yoxud unga o‘ziga yoki uchinchi shaxsga nisbatan mulk huquqi (talabi)ni beradi yo berish majburiyatini oladi, yoxud uni o‘zi yoki uchinchi shaxs oldidagi mulkiy majburiyatdan ozod qiladi yoinki ozod qilish majburiyatini oladi.

Agar ashyo yoki huquq muqobil berilganida yo bo‘lmasa, muqobil majburiyat mavjud bo‘lganida shartnoma hadya deb tan olinmaydi. Bunday holda bu  shartnomaga nisbatan ushbu Kodeks 124-moddasining ikkinchi qismi qoidalari, ya’ni  qalbaki va ko‘zbo‘yamachilik uchun tuzilgan bitimning haqiqiy emasligi haqidagi norma qo‘llaniladi. Demak, yuridik oqibatlar tug’dirish niyati bo‘lmagan holda, nomigagina tuzilgan bitim (qalbaki bitim) o‘z-o‘zidan haqiqiy emasdir. Agar bitim boshqa bitimni niqoblash maqsadida tuzilgan bo‘lsa (ko‘zbo‘yamachilik bitimi), taraflar haqiqatda nazarda tutgan bitimga doir qoidalar qo‘llaniladi.

O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 113-moddasiga ko‘ra,  haqiqiy bo‘lmagan bitim uning haqiqiy emasligi bilan bog’liq bo‘lgan oqibatlardan tashqari boshqa yuridik oqibatlarga olib kelmaydi va u tuzilgan paytidan boshlab haqiqiy emasdir.

Bitim haqiqiy bo‘lmaganida taraflarning har biri boshqasiga bitim bo‘yicha olgan hamma narsani qaytarib berishi, olingan narsani aslicha (shu jumladan olingan narsa mol-mulkdan foydalanish, bajarilgan ish yoki ko‘rsatilgan xizmat bilan ifodalanganda) qaytarib berish mumkin bo‘lmaganida esa, agar bitim haqiqiy emasligining boshqa oqibatlari qonunda nazarda tutilgan bo‘lmasa, uning qiymatini pul bilan to‘lashi shart.

Hadya oluvchi hadya qiluvchining, uning oila a’zolari yoki yaqin qarindoshlarining hayoti yoki sog’lig’iga qarshi ataylab jinoyat sodir qilgan hollarda hadyani bekor qilishga sud tartibida yo‘l qo‘yiladi.

Hadya oluvchi hadya qiluvchini qasddan o‘ldirgan taqdirda hadya qiluvchining vorislari sudda hadyani bekor qilishni talab etish huquqiga ega.

Agar hadya oluvchining hadya qiluvchi uchun katta nomulkiy qiymatga ega bo‘lgan hadya buyumga nisbatan muomalasi uning butunlay yo‘q bo‘lib ketishi xavfini solsa, hadya qiluvchi hadya bekor etilishini sud tartibida talab qilishga haqli.

Manfaatdor shaxsning talabiga binoan sud yakka tadbirkor yoki yuridik shaxsning bankrotlik to‘g’risidagi qonun hujjatlari qoidalarini buzib, bankrot deb e’lon qilinishidan oldingi bir yil ichida tadbirkorlik faoliyati bilan bog’liq mablag’lar hisobidan qilgan hadyasini bekor qilishi mumkin.

Hadya shartnomasida hadya oluvchi hadya qiluvchidan oldin vafot etgan taqdirda hadya qiluvchining hadyani bekor qilish huquqi shart qilib qo‘yilishi mumkin.

Hadya bekor qilingan taqdirda hadya oluvchi hadya qilingan ashyoni, agar u hadya bekor qilingan paytda asl holatda saqlanib qolgan bo‘lsa, qaytarishi lozim.

Demak shartnomani bekor qilish bilan haqiqiy emas deb topishning farqi quyidagilardan iborat:

– shartnomani haqiqiy emasligiga asos uning noqonuniyligidir.  Bekor qilishga esa – uning qonuniyligi nizolashilmasdan  shartnomani bekor qilishga sabab bo‘ladigan holatlarning yuzaga kelishi sabab bo‘ladi.

– shartnomani bekor qilish u amalda bo‘lgan vaqtdagi o‘zaro huquq va majburiyatlarga ta’sir etmasdan, faqatgina kelgusidagi huquq va majburiyatlarga taalluqlidir.

Qayd qilish lozimki, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi tomonidan bitimlar bilan bog’liq nizolarni sudda ko‘rish amaliyoti tez-tez umumlashtirilib boriladi va  sudlarda bitimlarga oid munosabatlarni tartibga soluvchi qonunchilik normalarini to‘g’ri tatbiq qilish, shu bilan birga sud amaliyotida nizoli huquqiy munosabatlarga nisbatan qo‘llanishi lozim bo‘lgan moddiy qonun normalarini aniqlash va ishni to‘g’ri hal qilish uchun ahamiyatga ega bo‘lgan holatlarni har tomonlama tekshirish bo‘yicha yo‘l-yo‘riqlar berilib kelinadi.

Shu munosabat bilan O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi tomonidan 2006 yil 22 dekabrda “Sud amaliyotida bitimlarni tartibga soluvchi qonunchilik normalarini tatbiq qilishda vujudga keladigan ayrim masalalar to‘g’risida”gi 17-sonli qarori qabul qilingan bo‘lib, Qarorda aynan yuqorida qayd qilinganidek hadya shartnomasi bo‘yicha nizolarni ko‘rib chiqishda qanday moddiy huquq normalari qo‘llanilishi va nizoni hal etish bo‘yicha tavsiyalar berilgan.

Zulfiya BABADJANOVA,

Qoraqalpog’iston Respublikasi sudi sudyasi