QARZ SHARTNOMASI: HUQUQIY SAVODXONLIK NIZOLARDAN ASRAYDI

QARZ SHARTNOMASI: HUQUQIY SAVODXONLIK NIZOLARDAN ASRAYDI

Bugungi kunda sudlarda qarz undirish bilan bog’liq ishlar tobora ko‘payib borayotgani kuzatilmoqda. Aksariyat hollarda fuqarolar qarz berish yoki olish jarayonida huquqiy talablarga emas, balki oddiy tilxatga tayanadi. Ammo shundan kelib chiqib, keyinchalik turli nizolar yuzaga keladi. Hammamizga ma’lumki, qonunni bilmaslik javobgarlikdan ozod qilmaydi. Shuning uchun har bir fuqaro huquqiy munosabatga kirishishdan oldin, o‘zining amalga oshirmoqchi bo‘layotgan harakatlari haqida etarli huquqiy tushunchaga ega bo‘lishi zarur.

O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida qarz shartnomasining turlari, shartlari, qarz oluvchining qarzni qaytarish majburiyatlari, qarz shartnomasi shartlari buzilganda kelib chiqadigan oqibatlar hamda bunday shartnomalar yuzasidan nizolashish tartiblari aniq belgilab qo‘yilgan. Kodeksga ko‘ra, qarz shartnomasi deganda bir taraf – qarz beruvchi ikkinchi tarafga – qarz oluvchiga pul yoki mol-mulk topshiradi va qarz oluvchi belgilangan muddatda shu miqdordagi pul yoki mol-mulkni qaytarish majburiyatini o‘z zimmasiga oladi. Shartnoma qarzdor amaliy ravishda mablag’ yoki mol-mulkni olgan paytdan kuchga kiradi. Agar qarz summasi bazaviy hisoblash miqdorining o‘n baravaridan ko‘p bo‘lsa, fuqarolar o‘rtasidagi shartnoma albatta yozma shaklda tuzilishi shart. Taraflardan biri yuridik shaxs bo‘lsa, summaga qaramasdan shartnoma yozma ravishda rasmiylashtirilishi lozim. Ko‘pincha xalq orasida tilxat yozish bilan cheklaniladi va sudga da’vo arizalari shu tilxat asosida kiritiladi. Aslida esa tilxat ham yozma shartnoma sifatida huquqiy kuchga ega.

Biroq yozma shaklga rioya qilinmasa, bu shartnomani haqiqiy emas, deb topish uchun asos bo‘lmaydi. Lekin nizo kelib chiqsa, taraflar guvohlar ko‘rsatmasi bilan emas, balki yozma dalillar yordamida shartnoma mavjudligini yoki uning bajarilganligini isbotlashi mumkin. Masalan, agar qarzni bo‘lib-bo‘lib qaytarish nazarda tutilgan bo‘lsa va qarzdor belgilangan to‘lov muddatini buzsa, qarz beruvchi qolgan qarzning barchasini foizi bilan birga muddatidan oldin qaytarishni talab qilishga haqli. Shuningdek, qarzdor aslida pul yoki mol-mulkni olmaganini yoki shartnomada ko‘rsatilganidan kam miqdorda olganini isbotlasa, da’vo qila oladi.

Amaliyotda eng ko‘p uchraydigan holat – qarzdor qarzini qaytarsa-da, oldin yozgan tilxatini qarz beruvchidan qaytarib olmagani. Bu esa keyinchalik katta muammolarga sabab bo‘lishi mumkin, chunki guvohlarning ko‘rsatmasi bilan qarz qaytarilganini isbotlab bo‘lmaydi. Shuning uchun qarzdor qarzni qaytarganda qarz beruvchidan albatta tilxat yoki qaytarilgan hujjatni talab qilishi shart. Qonunga ko‘ra, qarz beruvchi qarzdorning talabiga binoan qarz qaytarilganini tasdiqlovchi tilxat berishi kerak yoki avval yozilgan tilxatni qaytarishi zarur. Agar qaytarishning imkoni bo‘lmasa, bu holat qarz beruvchi tomonidan berilgan yangi tilxatda albatta ko‘rsatilishi shart.

Sud amaliyotidan olingan misolda ham da’vogar R.K. javobgar K.G’.dan 10.000.000 so‘m qarz undirish haqidagi da’vo arizasi bilan sudga murojaat qilgan. Sud majlisida javobgar K.G’. da’vogar R.K.dan olgan qarzini to‘liq qaytarib berganligini, buni guvoh S.K. tasdiqlashini bildirgan. Biroq javobgar K.G’. qarz beruvchi R.K.dan o‘zining qarz olgan vaqtida yozib bergan tilxatini qaytarib olmagan yoki qarz beruvchi R.K.dan qarzini qaytarib olganligi haqida tilxat yozdirib olmagan. Sud majlisida qarzdor qarzini qaytarganini aytsa-da, tilxatni qaytarib olmagani uchun guvoh ko‘rsatmasi etarli deb topilmagan. Natijada qarzdorning huquqiy imkoniyatlari cheklangan.

Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, har bir fuqaro qarz olish yoki berishda qonun talablariga amal qilishi shart. Yozma shartnoma tuzish, tilxat yozish va qarz qaytarilganda tegishli hujjatni qaytarib olish – bu nafaqat huquqiy talab, balki nizolarning oldini olishning eng samarali yo‘lidir.

Zulfiya BABADJANOVA,
Qoraqalpog’iston Respublikasi sudi sudyasi

“RAQAMLI SUD” KONTSEPTSIYASI: ODIL SUDLOVNING YANGI BOSQICHI

So‘nggi yillarda O‘zbekistonda sud-huquq islohotlari davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylandi. “Raqamli O‘zbekiston — 2030” strategiyasi doirasida sudlar faoliyatida raqamlashtirish jarayonlariga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bu esa fuqarolarning sudga murojaat qilish imkoniyatlarini kengaytirish, odil sudlovning shaffofligi va samaradorligini ta’minlash, sud tizimining ochiqligi va hisobdorligini oshirishga xizmat qiladi.

Prezidentimizning 2025 yil 21 avgustdagi PF-140-sonli Farmoni sud tizimida raqamli texnologiyalarni joriy etishning yangi bosqichini boshlab berdi. Mazkur hujjat nafaqat sud ishlarini yuritishda qog’oz shaklidan to‘liq voz kechishni, balki sun’iy intellekt texnologiyalari orqali “Raqamli sud” kontseptsiyasini amalga oshirishni ham nazarda tutadi.

Farmonda belgilangan vazifalar milliy qonunchilikdagi printsiplar bilan uyg’un. Xususan, Konstitutsiyaning 44-moddasida har bir shaxsning sudga murojaat qilish huquqi kafolatlangan. Shu nuqtai nazardan, raqamli texnologiyalar bu huquqni amalga oshirishda qulaylik va keng imkoniyat yaratadi.

Shuningdek, Xalqaro huquqning muhim hujjati — Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi (10-modda) ham adolatli sudlovga bo‘lgan huquqni e’tirof etadi. Demak, “Raqamli sud” kontseptsiyasi orqali O‘zbekiston xalqaro standartlarga uyg’un yo‘nalishda harakat qilayotgani yaqqol namoyon bo‘ladi.

“Raqamli sud” kontseptsiyasi amalga oshirilganda qator huquqiy va amaliy afzalliklarga erishiladi:

Sun’iy intellekt orqali prognozlash – sud jarayonining taxminiy natijasi va sud xarajatlari oldindan hisoblanadi. Bu fuqarolar va tadbirkorlik sub’ektlari uchun huquqiy tavakkalchilikni baholash imkonini beradi.

Elektron murojaat va masofaviy ishtirok – sud jarayonlarida ishtirokchilar sud binolariga tashrifsiz, onlayn tarzda qatnashadi. Bu nafaqat vaqt va xarajatlarni tejaydi, balki sud jarayonlarining ochiqligini ham ta’minlaydi.

Hujjat aylanmasi shaffofligi – taraflar ish materiallari bilan elektron shaklda tanishishi mumkin. Bu sudda ayrim hollarda uchraydigan ortiqcha to‘siqlarni bartaraf etadi.

Avtomatik jarayonlar – ijro varaqalarining avtomatik yuborilishi, bayonnomalarning sun’iy intellekt tomonidan real vaqtda tayyorlanishi orqali inson omillari va suiiste’mollar ehtimoli kamayadi.

Sud tizimida raqamlashtirishning ilmiy ahamiyati shundaki, u “kiber huquq” sohasida yangi tadqiqotlarni talab etadi. Sud jarayonlarida sun’iy intellektdan foydalanish — klassik protsessual huquq normalarini qayta ko‘rib chiqishni taqozo etadi. Masalan, sun’iy intellekt orqali tayyorlangan bayonnoma yoki hujjatning yuridik kuchga egaligi, elektron dalillarni baholash tartibi kabi masalalar alohida ilmiy tadqiqotlarni talab qiladi.

Amaliy jihatdan esa, “Raqamli sud” kontseptsiyasi sudlarning samaradorligini oshirib, iqtisodiy va fuqarolik aylanmasida huquqiy barqarorlikni ta’minlaydi. Sud jarayonlarining tezkor va shaffof o‘tishi tadbirkorlik muhitini yaxshilashga xizmat qiladi.

“Raqamli sud” kontseptsiyasining joriy etilishi — sud tizimida yangi davrni boshlab beradi. Endi sud ishlari zamonaviy texnologiyalar yordamida tezroq, shaffof va oddiy tarzda amalga oshiriladi. Fuqarolar ham, tadbirkorlar ham sudga murojaat qilishda ortiqcha ovoragarchilikka duch kelmaydi, ular uchun qulay va ishonchli sharoit yaratiladi.

Ya’ni raqamli texnologiyalar sudni xalqqa yaqin, ochiq va haqiqiy adolat qo‘rg’oniga aylantiradi.

Polat DOSHMURATOV,

Qoraqalpog’iston Respublikasi sudi sudyasi

EKOLOGIYA – QONUN HIMOYASIDA

Insoniyat taraqqiyoti va sanoat rivojlanishi turmush darajasini yaxshilash bilan bir qatorda, tabiat va atrof-muhitga jiddiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bugungi kunda havo ifloslanishi, suv tanqisligi, cho‘llanish jarayonlari, chang bo‘ronlari kabi ekologik muammolarni bartaraf etishda nafaqat ma’naviy, balki huquqiy mas’uliyat ham katta ahamiyatga ega.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 62-moddasida fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lishga majburligi belgilab qo‘yilgan. Shuningdek, 68-moddaga ko‘ra er, er osti boyliklari, suv, o‘simlik va hayvonot dunyosi umummilliy boylik hisoblanadi va davlat muhofazasi ostidadir.

Ana shu normalardan kelib chiqib, mamlakatimizda muhim bo‘lgan “Tabiatni muhofaza qilish to‘g’risida”gi, “Ekologik ekspertiza to‘g’risida”gi , “Alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to‘g’risida”gi qonunlar qabul qilindi.

O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining XIV bobi (193–204-moddalar)da atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiatdan foydalanish sohasidagi jinoyatlar uchun javobgarlik nazarda tutilgan. Jumladan, er va suv resurslarini ifloslantirish, noqonuniy daraxt kesish yoki hayvonot dunyosiga zarar etkazish, erlarning unumdorligini yo‘qotish, ularni zararlantirish, sanoat chiqindilarini qonunga xilof ravishda tashlash kabi qilmishlar og’ir jinoyat hisoblanadi va ular uchun qonunchilikda qat’iy jazo choralari belgilangan.

Bundan tashqari, Ma’muriy javobgarlik to‘g’risidagi kodeksning VIII bobi (65-96-moddalar)da ekologiya va tabiatdan foydalanish sohasidagi huquqbuzarliklar uchun jazo choralari ko‘rsatilgan. Masalan, erlardan xo‘jasizlarcha foydalanish yoki ularni yaroqsiz holga keltirish, suv, havo va atrof-muhitni ifloslantirish, o‘simlik va hayvonot dunyosiga zarar etkazish uchun ma’muriy jarimalar va boshqa choralar belgilangan.

Huquqiy asoslardan ko‘rinadiki, tabiatga etkazilgan har bir zarar uchun javobgarlik muqarrar. Bu esa davlatimiz atrof-muhitni muhofaza qilish masalasiga katta ahamiyat qaratayotganini ko‘rsatadi.

Shu bois, tabiatga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish — faqat ma’naviy burch emas, balki qonun oldidagi javobgarlik hamdir.

Alisher AMETOV,

Qoraqalpog’iston Respublikasi sudining sudyasi

IQTISODIY SUDLARDA YANGI QONUNNING AHAMIYATI

2025 yil 20 fevralda qabul qilingan O‘RQ-1032-sonli qonun davlat boji masalalariga yangi tartiblar kiritdi. Bu o‘zgarishlar, ayniqsa, iqtisodiy sudlar faoliyati uchun katta ahamiyat kasb etadi.

Eng avvalo, elektr va issiqlik energiyasi etkazib beruvchi tashkilotlar iste’molchilar qarzdorligi bo‘yicha sudga murojaat qilganda davlat bojini to‘lashdan ozod etildi. Bu orqali ular uchun moliyaviy engillik yaratildi va qarzdorlikni undirish jarayoni ancha osonlashdi. Natijada iqtisodiy sudlarga murojaat qilish tezlashib, ularda ishlarni ko‘rib chiqish samarasi oshishi kutilmoqda.

Shu bilan birga, agar sud da’voni rad etsa, davlat bojini xizmat ko‘rsatuvchi tashkilotning o‘zi to‘laydi. Bu tartib iqtisodiy sudlarda adolatni ta’minlaydi, suiiste’mol holatlarini oldini oladi.

Qonunga kiritilgan o‘zgarishlar xorijiy kompaniyalar uchun ham ahamiyatlidir. Ular vakolatxonalarini akkreditatsiya qilishda davlat bojini qaysi muddat uchun to‘lashini aniq bilib, o‘z faoliyatini rejalashtirishda qiyinchilikka duch kelmaydi. Bu esa investitsiya muhitini yaxshilashga xizmat qiladi.

Yakuniy natijada, yangi qonun iqtisodiy sudlar uchun:

murojaatlar tartibini engillashtiradi;

qarzdorlikni undirish jarayonini tezlashtiradi;

adolat va shaffoflikni kuchaytiradi;

tadbirkorlik sub’ektlari uchun huquqiy ishonchni mustahkamlaydi.

Demak, O‘RQ-1032-sonli qonun iqtisodiy sudlarning samarali ishlashi va iqtisodiy munosabatlarda barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi.

Alisher AYAPOV,

Qoraqalpog’iston Respublikasi sudi sudyasi

DAVLAT XIZMATCHISI — QONUN HIMOYASIDA

O‘zbekistonda davlat fuqarolik xizmatini yangi bosqichga olib chiqish yo‘lida islohotlar izchil davom etmoqda. 2022 yil 10 noyabrdan kuchga kirgan “Davlat fuqarolik xizmati to‘g’risida”gi Qonun bu yo‘nalishdagi muhim qadamlardan biri bo‘ldi.

Qonunga ko‘ra, davlat xizmatchilari uchun aniq huquq va majburiyatlar belgilandi, shu bilan birga ularning manfaatlarini himoya qilishning yangi huquqiy mexanizmlari joriy etildi.

Agar davlat organi qabul qilgan qaror qonunga zid bo‘lsa yoki mansabdor shaxsning harakati (yoki harakatsizligi) natijasida xizmatchining huquqlari buzilsa, u endi qo‘l qovushtirib o‘tirishi shart emas. Qonun xizmatchiga uchta yo‘ldan birini tanlash imkonini beradi ya’ni yuqori turuvchi davlat organiga shikoyat qilish, maxsus vakolatli davlat organiga murojaat qilish, sud orqali o‘z huquqini talab qilish.

Ayniqsa, “Ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g’risida”gi Kodeks davlat xizmatchilari uchun katta imkoniyat ochadi. Bu kodeks orqali xizmatchi o‘z huquq va manfaatlarini sudda qonuniy asosda himoya qilishi mumkin.

Prezidentning 2025 yil 19 iyundagi «Davlat fuqarolik xizmatini yangi yondashuvlar asosida tashkil etish hamda professional va natijadorlikka yo‘naltirilgan davlat xizmatchilari korpusini shakllantirish chora-tadbirlari to‘g’risida»gi PF–95-son Farmoni bilan davlat xizmatchilari lavozimlarining yagona reestri tasdiqlandi. Bu esa xizmat tizimini yanada ochiq va samarali qilishga xizmat qiladi.

Davlat xizmatchisi endi o‘z huquqlarini himoya qila oladigan to‘liq mexanizmga ega. Bu, avvalo, adolatli va samarali davlat xizmatini shakllantirish, xizmatchilarning mas’uliyati va ishga ishtiyoqini oshirishga xizmat qiladi.

Kamalatdin XO‘JAMURATOV,
Qoraqalpog’iston Respublikasi ma’muriy sudi sudyasi

MEHNAT MUNOSABATLARI SOHASIDA YUZAGA KELAYOTGAN NIZOLARNI HAL ETISHNING HUQUQIY MEXANIZMLARI

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 42-moddasiga ko‘ra, har kim munosib mehnat qilish, kasb va faoliyat turini erkin tanlash, xavfsizlik va gigiena talablariga javob beradigan qulay mehnat sharoitlarida ishlash, mehnati uchun hech qanday kamsitishlarsiz hamda mehnatga haq to‘lashning belgilangan eng kam miqdoridan kam bo‘lmagan tarzda adolatli haq olish, shuningdek ishsizlikdan qonunda belgilangan tartibda himoyalanish huquqiga ega.

So‘nggi yillarda sudga mehnat huquqiy munosabatlaridan kelib chiqqan nizolar bo‘yicha da’vo arizalari kiritish soni sezilarli darajada ko‘paymoqda.

Mehnat nizolarining ko‘payishiga joylarda mehnat qonunchiligiga har doim qat’iy amal qilmaslik, Konstitutsiya va qonunchilikda mustahkamlab qo‘yilgan mehnat huquqlarining oyoq osti qilinishi, ularni asossiz cheklash va sohaga tegishli qonunosti hujjatlari talablarini lozim darajada bajarmaslik kabi salbiy holatlar sabab bo‘lmoqda.

Da’vo talablari asosli bo‘lgan va mehnat shartnomasini bekor qilish haqidagi buyruq noqonuniy deb topilgan barcha hollarda sud xodimlarni avval ishlab turgan lavozimiga ishga qayta tiklash, majburiy progul kunlari uchun ish haqi va ma’naviy zararni undirish haqida qarorlar qabul qilinmoqda.

Ishlarni ko‘rib chiqish yakuni bo‘yicha qonunbuzarlik holatlari aniqlangan hollarda sud alohida ajrim chiqarish yo‘li bilan, ish beruvchi va uning yuqori tashkilotlariga yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarni bartaraf etish choralarini ko‘rish talabini qo‘ymoqda.

Aniqlangan holatlar kelgusida ish beruvchi tomonidan mehnat qonunchiligi talablarini chuqur o‘rganish, belgilangan qoida va tartiblarga so‘zsiz amal qilish, xodimlar bilan ishlash vazifasi yuklatilgan mas’ul shaxslarning bunga bog’liqligi bilim va ko‘nikmalarini muntazam ravishda oshirib borish kabi aniq vazifalarni bajarishni talab etmoqda.

Yangi qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi avvalgi kodeksga nisbatan mukammal ishlab chiqilgan bo‘lib, unda mehnatga oid munosabatlar va ularning ishtirokchilari o‘rtasida, xususan, ish beruvchi va xodim o‘rtasida paydo bo‘ladigan turli holatlar keng ko‘rsatib berildi, bunda asosan xodimlarning huquq va manfaatlarini himoya qilishga qaratildi.

Mehnat nizolarini sud tomonidan ko‘rishda yagona sud amaliyotini joriy etish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining tegishli qarorlari qabul qilingan. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2023 yil 20 noyabrda «Sud tomonidan mehnat shartnomasini bekor qilishni tartibga soluvchi qonunchilik normalarini qo‘llash amaliyoti to‘g’risida»gi 26-sonli qarori qabul qilingan.

Mehnat to‘g’risidagi qonunchilikni va mehnat haqidagi boshqa huquqiy hujjatlarni, mehnat shartnomasini qo‘llash masalalari bo‘yicha yakka tartibdagi mehnat nizolarini (da’vo xususiyatiga ega yakka tartibdagi mehnat nizolari) ko‘rib chiqish tartibi Mehnat kodeksida belgilanadi, sudda mehnat nizolari bo‘yicha ishlarni ko‘rish tartibi esa bundan tashqari O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik protsessual kodeksi bilan belgilanadi.

Xodim mehnat nizosini hal qilish uchun o‘z tanloviga ko‘ra mehnat nizolari bo‘yicha komissiyaga yoki bevosita sudga murojaat qilishga haqli.

Har qanday yakka tartibdagi mehnat nizosi mehnat nizolari bo‘yicha komissiyada yoki sudda ko‘rib chiqishning istalgan bosqichida, sud maxsus xonaga (maslahatxonaga) sud hujjatini qabul qilish uchun kirishidan oldin «Mediatsiya to‘g’risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq ko‘rib chiqish uchun mediatorga o‘tkazilishi mumkin.
Mehnat qonunchiligida bevosita sudda ko‘rib chiqiladigan mehnat nizolari ham belgilangan, shuningdek har qanday yakka tartibdagi mehnat nizolari xodimning xohishiga ko‘ra, bevosita sudda ham ko‘rib chiqilishi mumkin.

Yakka tartibdagi mehnat nizosining ko‘rib chiqilishi uchun sudga murojaat qilishning tegishli muddatlari belgilanadi.

Xususan, ishga qayta tiklash to‘g’risidagi nizolar bo‘yicha – xodimga u bilan mehnat shartnomasi bekor qilinganligi to‘g’risidagi ish beruvchi buyrug’ining ko‘chirma nusxasi topshirilgan kundan e’tiboran uch oy; xodim tomonidan ish beruvchiga etkazilgan moddiy zararning o‘rnini qoplash to‘g’risidagi nizolar bo‘yicha – ish beruvchi zarar etkazilganligini aniqlagan kundan e’tiboran bir yil; boshqa mehnat nizolari bo‘yicha – xodim o‘zining huquqi buzilganligi to‘g’risida bilgan yoki bilishi lozim bo‘lgan kundan e’tiboran olti oy.
Xodimning hayoti va sog’lig’iga etkazilgan zararning o‘rnini qoplash haqidagi nizolar bo‘yicha, shuningdek xodimga etkazilgan ma’naviy zararni kompensatsiya qilish haqidagi nizolar bo‘yicha sudga murojaat etish muddati belgilanmaydi.

Har qanday holatda ham, mehnat nizolariga oid da’vo arizalari sud tomonidan ish yuritishga qabul qilinib, mazmunan ko‘rib chiqiladi. Mehnat nizolari bo‘yicha sudga murojaat qilish uchun qonunda belgilangan muddatning o‘tib ketganligi oqibatida da’vo muddatini qo‘llash bo‘yicha ikkinchi tarafning arizasiga asosan sud tomonidan da’vo talabiga nisbatan da’vo muddati qo‘llanilishi mumkin.

Mehnat shartnomasi asossiz bekor qilingan, g’ayriqonuniy ravishda boshqa ishga o‘tkazilgan, mehnat shartlari o‘zgartirilgan yoki ishdan chetlashtirilgan hollarda yakka tartibdagi mehnat nizosini ko‘rib chiquvchi organ xodimni avvalgi ishiga tiklaydi, shu bilan birga avvalgi mehnat shartlarini tiklaydi. Mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusiga ko‘ra bekor qilishning qonuniyligi to‘g’risidagi masalani hal etayotganda sud xodim bilan mehnatga oid munosabatlarni bekor qilishning asosliligiga baho beradi.

Yakka tartibdagi mehnat da’vosini ko‘rib chiqayotgan sud xodimga majburiy progulning butun vaqti uchun o‘rtacha ish haqini yoki kam ish haqi to‘lanadigan ishni bajargan butun vaqti uchun ish haqidagi farqni to‘lash to‘g’risida qaror qabul qiladi.

Xodimlar yakka tartibdagi mehnat munosabatlaridan kelib chiqadigan talablar bo‘yicha sudga murojaat qilganda sud xarajatlaridan ozod etiladi.

Saodat KAIPNAZAROVA,
Qoraqalpog’iston Respublikasi sudining sudyasi

QORAO‘ZAKDA YOSHLAR BILAN OCHIQ MULOQOT VA SAYYOR SUD O‘TKAZILDI

Qorao‘zak tumani Yoshlar markazida “Sudya va yoshlar uchrashuvi” bo‘lib o‘tdi. Uchrashuvda Nukus tumanlararo Ma’muriy sudi sudyasi A. Saliev hamda Qorao‘zak tumani prokurori yordamchisi E. Sadullaev ishtirok etib, yoshlar bilan ochiq muloqot olib borishdi.

Tadbirda sudya tomonidan yoshlarga so‘nggi yillarda sud-huquq sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar, xususan, 2025 yil 11 martda qabul qilingan “Aholiga sud muhokamalarida masofadan turib ishtirok etish uchun yanada qulay sharoitlar yaratilishi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g’risida”gi Qonun haqida tushunchalar berildi. Qonun orqali fuqarolarning sudlarga onlayn tarzda murojaat qilishi va masofadan ishtirok etishi uchun yaratilgan qulayliklar keng yoritildi.

Shuningdek, uchrashuvda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2025 yil 21 avgustda qabul qilingan “Sudlar faoliyatiga sun’iy intellekt texnologiyalarini joriy etish orqali odil sudlovga erishish darajasini oshirish hamda sud tizimining moddiy-texnik ta’minotini yaxshilashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g’risida”gi PF–140-sonli Farmonining mazmun-mohiyati haqida so‘z yuritildi.

Ushbu Farmonda sudlar faoliyatiga sun’iy intellekt va zamonaviy raqamli texnologiyalarni joriy etish, sud ishlarini yuritishda avtomatlashtirishni yanada rivojlantirish, sudyalar ishini engillashtirish hamda odil sudlovning shaffofligini ta’minlashga qaratilgan ustuvor vazifalar belgilangan. Shuningdek, sud binolarini zamonaviy uskunalar bilan jihozlash, moddiy-texnik ta’minotni yaxshilash orqali fuqarolar uchun munosib sud muhitini yaratish ham nazarda tutilgan.

Tadbirning davomi sifatida sayyor sud majlisitashkil etildi. Unda jinoyatchilik va huquqbuzarlikning og’ir oqibatlari, yoshlar o‘rtasida uchrayotgan turli qonunbuzilish holatlari haqida hayotiy misollar keltirildi. Sud muhitini jonli ravishda kuzatgan yoshlar amaliyot orqali qonunning ustuvorligi, jazo muqarrarligi va odil sudlov tushunchalarini yanada chuqurroq anglashdi.

OILAVIY ZO‘RAVONLIKKA QARSHI QONUN USTUVORLIGI: YANGI HUQUQIY KAFOLATLAR AMALIYOTDA

O‘zbekiston Respublikasida inson huquqlari, ayniqsa, xotin-qizlar va bolalar huquqlarini himoya qilish borasida tizimli va izchil ishlar amalga oshirilmoqda. 2025 yil 9 aprel kuni qabul qilingan “Oila va xotin-qizlarni qo‘llab-quvvatlash sohasini takomillashtirish munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga qo‘shimcha va o‘zgartishlar kiritish to‘g’risida”gi Qonun mazkur yo‘nalishdagi huquqiy kafolatlarni yanada mustahkamladi.

Mazkur Qonunga muvofiq, Oila kodeksiga kiritilgan muhim qo‘shimchalardan biri — sud tomonidan nikohdan ajratish ishlari ko‘rilayotganida oilaviy (ijtimoiy) zo‘ravonlikdan jabrlangan shaxsning talabiga ko‘ra yarashish uchun muddat tayinlanmasligi hisoblanadi. Bu norma zo‘ravon munosabatlar davom etishining oldini olish, jabrlanuvchi shaxsning xavfsizligini ta’minlash va uning haq-huquqlarini samarali himoya qilishga qaratilgan.

O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g’risidagi kodeksining 59-2-moddasida oilaviy (ijtimoiy) zo‘ravonlik tushunchasiga huquqiy jihatdan aniq ta’rif berilgan. Unga ko‘ra, quyidagi harakatlar oilaviy zo‘ravonlik hisoblanadi:

turmush o‘rtoq, sobiq turmush o‘rtoq, birga yashovchi shaxs yoki umumiy farzandga ega bo‘lgan shaxs tomonidan boshqa shaxsning ta’lim, mehnat, sog’liqni saqlash, mulk huquqlarini amalga oshirishga to‘sqinlik qilish;

shaxsiy buyumlar va mol-mulkka qasddan zarar etkazish;

shaxs sha’nini kamsitish, uni qo‘rqitish, yaqin qarindoshlaridan majburiy ajratib qo‘yish kabi xatti-harakatlar.

Agar ushbu harakatlarda jinoyat alomatlari mavjud bo‘lmasa, ular ma’muriy huquqbuzarlik sifatida baholanib, 10 dan 20 baravargacha bazaviy hisoblash miqdorida jarima yoki 10 sutkagacha ma’muriy qamoq jazosi bilan jazolanadi.

Moddaning ikkinchi qismida esa, jabrlanuvchi shaxsga engil tan jarohati etkazish, sog’lig’i yomonlashishiga olib kelgan zo‘ravon xatti-harakatlar ham ma’muriy javobgarlikka sabab bo‘lishi belgilangan. Bu holatlarda jarima miqdori saqlanadi, lekin ma’muriy qamoq muddati 15 sutkagacha oshiriladi.

Yangi huquqiy o‘zgarishlar, xususan, sud tomonidan yarashish muddati belgilanmasligi kabi normalar oilaviy zo‘ravonlikka uchragan shaxslar uchun muhim kafolat hisoblanadi. Bu kabi huquqiy yondashuvlar-zo‘ravonlikni rag’batlantirmaslik, jabrlanuvchilarni takroriy zo‘ravonlikdan himoya qilish, ularning daxlsizligi va sha’nini tiklash kabi muhim ijtimoiy maqsadlarga xizmat qiladi.

Qabul qilingan Qonun nafaqat oilaviy zo‘ravonlikka qarshi samarali kurashishni, balki oilalarda sog’lom muhit yaratish, xotin-qizlar va bolalarning huquqiy himoyasini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi.

Shu bois, har bir fuqaro, xususan, ayollar va yoshlar o‘z huquqlarini bilishi va himoya qilish mexanizmlaridan xabardor bo‘lishi jamiyat barqarorligi uchun muhim shartlardan biridir.

Janat AYMAG’ANBETOVA
Qoraqalpog’iston Respublikasi ma’muriy sudining sudyasi

RAQAMLI SUD: QONUN USTUVORLIGIGA ZAMONAVIY YONDASHUV

Chimboy tumanidagi “Doʻstlik” mahalla fuqarolar yigʻinida aholi bilan ochiq muloqot oʻtkazildi. Tadbirda Chimboy tumanlararo iqtisodiy sudi raisi B.Bekmuratov hamda jinoyat ishlari boʻyicha Chimboy tumani sudi tergov sudyasi R.Kaukishev ishtirok etishdi.

Uchrashuvda sudyalar tomonidan fuqarolarga Prezidentimizning 2025-yil 21-avgustda qabul qilingan “Sudlarning faoliyatiga sunʼiy intellekt texnologiyalarini joriy etish orqali odil sudlovga erishish darajasini oshirish hamda sud tizimining moddiy-texnik taʼminotini yaxshilashga doir chora-tadbirlar toʻgʻrisida”gi PF-140-sonli Farmoni hamda “Odil sudlov sohasida yuqori malakali kadrlar tayyorlash tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi PF-141-sonli Farmonining mazmun-mohiyati keng tushuntirib berildi.

Taʼkidlandiki, Prezidentimizning joriy yil 21-avgustdagi PF-140-sonli Farmoni sud tizimida raqamlashtirishni yangi bosqichga olib chiqdi. Ushbu farmonga koʻra, endilikda sud ishlarini elektron tarzda yuritish imkoniyatlari kengaytiriladi, sunʼiy intellekt asosida ishlovchi tahlil platformalari joriy etilib, “aqlli sud zallari” va onlayn murojaat tizimlari keng koʻlamda faoliyat boshlaydi, sud qarorlarining shaffofligini taʼminlash uchun ochiq maʼlumotlar bazasi yaratiladi.

Shuningdek, fuqarolar uchun sudlarga murojaat qilish, ishlarni kuzatish va qarorlar bilan tanishish jarayoni ancha yengillashadi.

Yuqorida qayd etilgan, farmonlar orqali sud tizimida yangi bosqich boshlanmoqda. Xususan, sunʼiy intellekt texnologiyalari joriy etilishi, sud binolarining moddiy-texnik taʼminoti yaxshilanishi, sudyalar malakasi oshirilishi fuqarolarning odil sudlovga boʻlgan ishonchini mustahkamlaydi.

Tadbir davomida mahalla aholisi oʻzlarini qiziqtirgan savollarga javob oldi.

SUD FAOLIYATIDA SUN’IY INTELLEKTNI JORIY ETISH VA HUQUQBUZARLIKLARNING OLDINI OLISHDA MAHALLIY ORGANLAR BILAN HAMKORLIKNING AHAMIYATI

Jinoyat ishlari bo’yicha Kegeyli tumani sudi raisi R.Bekmuratova tomonidan tuman hokimligi majlislar zalida tegishli muassasa va tashkilot rahbarlari, mahalla raislari bilan uchrashuv oʻtkazildi.

Unda joriy yilning 21 avgut kuni qabul qilingan «Sudlar faoliyatiga sunʼiy intellekt texnologiyalarini joriy etish orqali odil sudlovga erishish darajasini oshirish hamda sud tizimining moddiy-texnik taʼminotini yaxshilashga doir qoʻshimcha chora-tadbirlar toʻgʻrisida»gi 140-sonli Prezident Farmoni va uning ahamiyati hususida soʻz yuritildi.

Taʼkidlanganidek, mazkur Farmon sud tizimida oshkoralik, shaffoflik va zamonaviy texnologiyalardan samarali foydalanishni taʼminlashga xizmat qiladi. Uchrashuvda sud faoliyatiga sunʼiy intellektni joriy etish orqali ish yuritishda tezkorlik va xolislikka erishish, fuqarolarning huquq va manfaatlarini samarali himoya qilish imkoniyatlari kengayayotgani alohida qayd etildi.

Mazkur uchrashuv davomida sud hujjatlarining ijrosini taʼminlash, xususan xususiy ajrimlarning toʻliq va oʻz vaqtida koʻrib chiqilishi yuzasidan masʼul tashkilotlar va mahalla rahbarlariga aniq vazifalar yuklatildi. Sud raisi R.Bekmuratova sud qarorlari ijrosini taʼminlashda har bir rahbar va fuqarolarning huquqiy ongi hamda javobgarligi muhim oʻrin tutishi, shu orqali jinoyatchilikni bartaraf etishda tizimli yondashuv shakllanishini taʼkidladi.

Uchrashuv yakunida, sud va mahalliy organlar oʻrtasida hamkorlikni yanada mustahkamlash, jamoatchilik ishtirokida huquqbuzarliklarning oldini olish boʻyicha aniq chora-tadbirlar belgilandi.