O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 19-moddasiga muvofiq, inson huquq va erkinliklari har kimga tug‘ilganidan boshlab tegishli bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo‘lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, e’tiqodi, ijtimoiy kelib chiqishi, ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar, qonun oldida tengdirlar.
Konstitutsiyaning 26-moddasiga muvofiq, insonning sha’ni va qadr-qimmati daxlsizdir. Hech narsa ularni kamsitish uchun asos bo‘lishi mumkin emas. Hech kim qiynoqlarga solinishi, kuch ishlatishga, boshqa shafqatsiz, insonga yot yoki inson qadr-qimmatini kamsituvchi xatti-harakatlarga yoxud jazoga duchor etilishi mumkin emas.
Mamlakatimizda xotin-qizlar va bolalar huquqlari, erkinliklari hamda qonuniy manfaatlarini tazyiq va zo‘ravonlikdan ishonchli himoya qilishning institutsional va huquqiy asoslarini tubdan takomillashtirishga, bolalar o‘rtasida nazoratsizlik va ular tomonidan huquqbuzarliklar sodir etilishining oldini olishga, shuningdek, nogironligi bo‘lgan bolalarni va ota-ona qaramog‘idan mahrum bo‘lgan bolalarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda.
Shu bilan birga, huquqni qo‘llash amaliyotida xotin-qizlarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini ishonchli himoya qilish bilan bog‘liq masalalarda qator muammolar ham mavjud edi. Xususan, xotin-qizlar va bolalar huquqlariga tajovuz qiluvchi jinoiy qilmishlar uchun tegishli sanksiyalar belgilanmaganligi, xotin-qizlarni tazyiq va zo‘ravonlikdan himoya qilishning huquqiy kafolatlari mavjud emasligi, tazyiq va zo‘ravonlikdan jabrlangan shaxsga davlat himoyasini beruvchi orderning amal qilish muddati xotin-qizlarning huquqlari va qonuniy manfaatlari yetarli darajada himoya qilinishini ta’minlash imkonini bermaganligi ayrim hollarda muammo va qiyinchiliklarni keltirib chiqarmoqda.
Shu bois ayni vaqtda, ya’ni 2023 yil 11 aprel kuni «Xotin-qizlar va bolalar huquqlari, erkinliklari hamda qonuniy manfaatlarini ishonchli himoya qilish tizimi yanada takomillashtirilishi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi Qonun qabul qilindi.
Ushbu Qonun bilan O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga xotin-qizlarni ijtimoiy-iqtisodiy sohada o‘z huquq va manfaatlarini amalga oshirishda qo‘llab-quvvatlash masalalarini tartibga soluvchi qonunchilikni xalqaro standartlar asosida takomillashtirishni nazarda tutuvchi, shuningdek, bolalar masalalari bo‘yicha komissiyalar faoliyatining huquqiy asoslarini mustahkamlab qo‘yuvchi o‘zgartishlar kiritildi.
Xususan, O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksiga quyidagicha o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritildi. Endilikda, quyidagi jinoyatlarni sodir etganlarga jazodan muddatidan ilgari shartli ozod qilish qo‘llanilmaydi:
18 yoshga to‘lmagan jabrlanuvchining nomusiga tegish va uni jinsiy aloqa qilishga majburlash bilan bog‘liq jinoyatlar;
16 yoshga to‘lmagan shaxs bilan jinsiy aloqa qilish yoki unga nisbatan uyatsiz-buzuq harakatlar qilish;
voyaga yetmagan shaxs tavsiflangan yoki tasvirlangan pornografik mahsulotlar bilan muomala qilish;
voyaga yetmagan shaxs ishtirokida hamkorlik, jinnixona tashkil etish bilan bog‘liq jinoyatlar.
Ayolni homilasini sun’iy tushirishga majburlaganlik uchun javobgarlik kuchaytirilib, jarima miqdori bazaviy hisoblash miqdorining 100 baravaridan 200 baravarigacha yoki 3 yildan 5 yilgacha, muayyan huquqdan mahrum qilish yoki 300 soatdan 360 soatgacha majburiy jamoat ishlari yoxud 2 yildan 3 yilgacha axloq tuzatish ishlari bilan, nomusga tegish (118-modda) va jinsiy xohishni zo‘rlik ishlatib g‘ayritabiiy usulda qondirish (119-modda) jinoyatlari uchun javobgarlik 5 yildan 8 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanishi belgilandi.
Shuningdek, ushbu jinoyatlar nogironligi bo‘lgan shaxslarga, sobiq turmush o‘rtog‘iga, bir oila asosida birga yashayotgan shaxsga yoki umumiy farzandga ega bo‘lgan shaxsga nisbatan sodir etilishi, jabrlanuvchiga qarash yuklatilgan ta’lim, tarbiya, davolash yoki boshqa muassasaning xodimi tomonidan sodir etilishi jinoyatni og‘irlashtiruvchi holat deb topilishi nazarda tutilmoqda.
18 yoshga to‘lmagan shaxslarni, yaqin qarindosh, sobiq xotin, bir oila asosida birga yashayotgan shaxs yoki umumiy farzandi bor shaxsni jinsiy aloqa qilishga majburlaganlik uchun javobgarlik belgilanib, bu jinoyat uchun 5 yildan 8 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanishi mumkin.
Qonun bilan oilaviy zo‘ravonlik uchun javobgarlik kiritilib, unga ko‘ra, xotiniga (eriga), sobiq xotiniga (sobiq eriga), bir oilada yashayotgan shaxsga yoki umumiy farzandga ega shaxsga nisbatan:
mulk, ta’lim olish, sog‘liqni saqlash va (yoki) mehnatga oid huquqini amalga oshirishga to‘sqinlik qilish;
mol-mulkiga va shaxsiy buyumlariga qasddan zarar yetkazish;
ularning sha’ni va qadr-qimmatini kamsitish, ularni qo‘rqitish, yaqin qarindoshlaridan ajratib qo‘yish, ushbu harakatlar uchun ma’muriy jazo qo‘llanilganidan keyin sodir etilgan bo‘lsa, BHMning 20 baravaridan 30 baravarigacha jarima yoki 160 soatdan 300 soatgacha majburiy jamoat ishlari yoxud 2 yilgacha axloq tuzatish ishlari bilan jazolanishi nazarda tutilmoqda.
Yuqoridagi shaxslarni urish, tan jarohati yetkazish yetkazilgan jarohatdan kelib chiqqan holda og‘irlashtiruvchi holatlarni keltirib chiqarsa, xususan, sog‘liqning uzoq vaqt (kamida 21 kun, lekin 4 oydan ko‘p bo‘lmagan davrda) yomonlashuviga yoki umumiy mehnat qobiliyatining 10 foizidan 33 foizigacha yo‘qolishiga sabab bo‘lgan qasddan badanga o‘rtacha og‘ir shikast yetkazish, 2 yildan 3 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanishi mumkin.
Voyaga yetmagan shaxs bilan jinsiy aloqa qilganlik uchun ham javobgarlik choralari kuchaytirildi.
Shuningdek, shaxsning sha’ni va qadr-qimmatini kamsituvchi hamda inson hayotining sir tutiladigan jihatlarini aks ettiruvchi ma’lumotlarni oshkor qilganlik uchun javobgarlik belgilandi. Ushbu jinoyat og‘irlashtiruvchi holatlarda 3 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksiga ham qator o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritildi. Xususan, haq to‘lanadigan jamoat ishlariga majburiy tarzda jalb etganlik uchun ma’muriy javobgarlik belgilandi.
Bundan tashqari, endi shahvoniy zo‘ravonlik qilish, ya’ni shaxsga nisbatan uning uchun nomaqbul bo‘lgan hamda uning sha’ni va qadr-qimmatini kamsituvchi, shaxsning tashqi ko‘rinishi yoki qaddi-qomatini ta’riflashda, imo-ishora qilishda, tegishda, chaqirishda ko‘rsatilgan, shahvoniy xususiyatga ega bo‘lgan harakatlarni bir marta qo‘pol tarzda yoki bir necha marta sodir etish 15 sutkagacha muddatga ma’muriy qamoqqa olishga sabab bo‘ladi.
Voyaga yetmagan yoki mehnatga layoqatsiz shaxslarni moddiy ta’minlashdan bo‘yin tovlash (474-modda), ota-onani moddiy ta’minlashdan bo‘yin tovlash (475-modda) kabi ma’muriy qilmishlar quyidagi javobgarliklar qo‘llanilishiga sabab bo‘ladi:
15 sutka muddatga ma’muriy qamoqqa olishga;
120 soatgacha haq to‘lanadigan jamoat ishlariga majburiy tarzda jalb etishga;
ma’muriy jazolarning mazkur turlari qo‘llanilishi mumkin bo‘lmagan shaxslarga bazaviy hisoblash miqdorining 20 baravari miqdorida jarima solishga.
Shuningdek, Qonun bilan yangi to‘ldirilgan normaga muvofiq, ota-ona yashash joyida vaqtincha bo‘lmaganda yoki ular o‘z ota-onalik majburiyatlarini bajara olmaydigan davr uchun voyaga yetmagan bolalariga vasiy yoki homiy tayinlash bo‘yicha majburiyatlarini bajarmasligi bazaviy hisoblash miqdorining 10 baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.
Oilaviy zo‘ravonlik sodir etganlik uchun ma’muriy javobgarlik belgilanib, ushbu huquqbuzarlik bazaviy hisoblash miqdorining 10 baravaridan 20 baravarigacha jarima yoki 10 sutkagacha ma’muriy qamoqqa olishga sabab bo‘ladi.
Shuningdek, ayolni (erini), sobiq xotinni (sobiq erini), bir oilada yashayotgan shaxsni yoki umumiy farzandi bor shaxsni urish bazaviy hisoblash miqdorining 10 baravaridan 20 baravarigacha jarima yoki 15 sutkagacha muddatga ma’muriy qamoqqa olishga sabab bo‘ladi.
Bolalar hayoti, sog‘lig‘i yoki axloqi uchun xavfli bo‘lgan jinoyatlarni sodir etgan shaxslarning yagona reyestri tuzilib, ushbu reyestrga kiritilgan shaxslarning ta’lim, tarbiya, bolalar sog‘lomlashtirish, sport va ijodiy tashkilotlarda ishlashi hamda bolalar bilan bevosita ishlashni nazarda tutuvchi faoliyat turlari bilan shug‘ullanishi taqiqlanmoqda.
Shuningdek, tazyiq va zo‘ravonlikdan jabrlanganlarga beriladigan himoya orderining muddati sud tomonidan bir yilgacha uzaytirilishi mumkinligi belgilanmoqda.
Ushbu Qonun xotin-qizlar va bolalarga nisbatan tazyiq va zo‘ravonlikning oldini olishga, oilalardagi ma’naviy-axloqiy muhitni yaxshilashga, bolalar va ayollar huquqlariga oid xalqaro indekslarda mamlakatimizning o‘rnini yaxshilashga xizmat qiladi.
Spartak NIYAZOV,
Nukus tumanlararo iqtisodiy sudi raisi
