ЖЕРГЕ БАЙЛАНЫСЛЫ ҲУҚЫҚЫЙ ҚАТНАСЫҚЛАРДА ТУРАҚЛЫЛЫҚТЫ ТӘМИЙИНЛЕЎ БОЙЫНША НЫЗАМШЫЛЫҚТАҒЫ ӨЗГЕРИСЛЕР

ЖЕРГЕ БАЙЛАНЫСЛЫ ҲУҚЫҚЫЙ ҚАТНАСЫҚЛАРДА ТУРАҚЛЫЛЫҚТЫ ТӘМИЙИНЛЕЎ БОЙЫНША НЫЗАМШЫЛЫҚТАҒЫ ӨЗГЕРИСЛЕР

Өзбекстан Республикасы Конституциясының 68-статьясына муўапық,  жер, жер асты байлықлары, суў, өсимлик ҳәм ҳайўанат дүньясы ҳәм де басқа тәбыйғый ресурслар улыўма миллий байлық есапланып, олардан ақылға сай пайдаланыў зәрүр ҳәм олар мәмлекет қорғаўында болады.

Жер нызамда нәзерде тутылған ҳәм де оннан ақылға сай пайдаланыўды ҳәм оны улыўма миллий байлық сыпатында қорғаўды тәмийинлеўши шәртлер тийкарында ҳәм тәртипте жеке мүлк болыўы мүмкин.

Өзбекстан Республикасы Жер кодексиниң 1-статьясына муўапық, жер улыўма миллий байлық есапланады, Өзбекстан Республикасы халқы турмысы, искерлиги ҳәм пәраўанлығының тийкары сыпатында оннан ақылға сай пайдаланыў зәрүр ҳәм ол мәмлекет тәрепинен қорғалады.

Жер туўрысындағы нызамшылықтың тийкарғы ўазыйпалары – ҳәзирги ҳәм келешек әўлатлардың мәплерин гөзлеп жерден илимий тийкарланған тәризде, ақылға сай пайдаланыў ҳәм оны қорғаўды, топырақ өнимдарлығын тиклеў ҳәм асырыўды, тәбыйғый орталықты асыраў ҳәм жақсылаўды, хожалық жүритиўдиң барлық формаларын тең ҳуқықлылық тийкарында раўажландырыў ушын шәраят жаратыўды, юридикалық ҳәм физикалық шахслардың жер участкаларына болған ҳуқықларын қорғаўды тәмийинлеў мақсетинде жер қатнасықларын тәртипке салыўдан, сондай-ақ бул салада нызамшылықты беккемлеўден, соның менен бирге коррупцияға байланыслы ҳуқықбузарлықлардың алдын алыўдан ибарат.

Кейинги жылларда мәмлекетимизде жерге байланыслы қатнасықларда теңлик ҳәм ашықлықты, жер ресурсларынан ақылға сай ҳәм мақсетли пайдаланылыўын тәмийинлеўге ҳәм де жер участкалары өзбасымшалық пенен ийелеп алыныўының алдын алыўға қаратылған системалы жумыслар әмелге асырылмақта.

Солай болса да, жерге байланыслы ҳуқықый қатнасықларда турақлылықты тәмийинлеў, жерлерди қорғаў, жер ийелериниң мүлкий ҳуқықлары қорғалаўы кепилликлерин күшейтиў ҳәм де усы саладағы ҳуқықбузарлықлардың өз ўақтында алдын алыў зәрүрлиги пайда болды.

Сонлықтан, Өзбекстан Республикасының 2024 жыл 15 ноябрьдеги «Өзбекстан Республикасының айырым нызам ҳүжжетлерине жер участкаларынан нәтийжели пайдаланыў, тараўдағы ҳуқықбузарлықлардың алдын алыў механизмлерин жетилистириўге қаратылған өзгерис ҳәм қосымшалар киритиў ҳаққында»ғы ӨРН-997-санлы Нызамы қабыл етилди.

Усы Нызам менен Өзбекстан Республикасының Жынаят кодексине, Жынаят-процессуал кодексине ҳәм Ҳәкимшилик жуўапкершилик ҳаққындағы кодексине жерден пайдаланыў ҳаққындағы нызамшылық ҳүжжетлери талапларын бузғанлық ушын жуўапкершилик шаралары күшейтирилиўин нәзерде тутыўшы өзгерис ҳәм қосымшалар киритилди.

Сондай-ақ, Өзбекстан Республикасының Пуқаралық процессуаллық кодекси ҳәм Экономикалық процессуаллық кодекси өзбасымшалық пенен ийелеп алынған, мәмлекет мүлкинде болған жер участкасын қайтарыў, өзбасымшалық пенен қурылған имаратты бузып таслаў ҳаққындағы ислер бойынша айрықша ис жүритилиўин нәзерде тутыўшы қағыйдалар менен толтырылды.

Буннан тысқары, «Мәмлекетлик бажы ҳаққында»ғы Өзбекстан Республикасы Нызамына жергиликли атқарыўшы ҳәкимият органлары жер ҳаққындағы нызамшылық бузылғанлығы менен байланыслы даўалар бойынша мәмлекетлик бажыны төлеўден азат етилиўин нәзерде тутыўшы қосымша киритилди.

Өзбекстан Республикасының Экономикалық процессуаллық кодексине киритилген өзгерис ҳәм қосымшалар ҳаққында тоқталып өтетуғын болсақ, тийкарынан Кодекстиң 26-статьясының биринши бөлими «өзбасымшалық пенен ийелеп алынған, мәмлекет мүлкинде болған жер участкасын қайтарыў, өзбасымшалық пенен қурылған имаратты бузып таслаў туўрысындағы» даўаларды экономикалық судлар тәрепинен көрилиўин нәзерде тутыўшы  9¹-бәнт пенен толтырылды.

Сондай-ақ, Кодекс «Өзбасымшалық пенен ийелеп алынған, мәмлекет мүлкинде болған жер участкасын қайтарыў, өзбасымшалық пенен қурылған имаратты бузып таслаў туўрысындағы ислерди жүритиўдиң өзине тән өзгешеликлери» ҳаққындағы 23²-бап пенен толтырылды ҳәм сол мүнәсебет пенен айырым статьяларға тийисли өзгерис ҳәм қосымшалар киритилди.

Кодекске жаңадан киритилген бапқа көре, өзбасымшалық пенен ийелеп алынған, мәмлекет мүлкинде болған жер участкасын қайтарыў, өзбасымшалық пенен қурылған имаратты бузып таслаў туўрысындағы даўа менен прокурорлар тәрепинен судқа даўа арза бериўи мүмкинлиги, судқа берилген даўа арзаға ЭПКниң 151-статьясының биринши бөлиминде нәзерде тутылған ҳүжжетлерден тысқары нызамшылық талаплары бузылғанлығы туўрысында өзбасымшалық пенен қурылған имаратларды анықлаў ҳәм де оларды сапластырыўды (бузып таслаўды) шөлкемлестириў саласындағы ўәкилликли мәмлекетлик орган тәрепинен дүзилген акт, нызам бузылыўларды ықтыярый түрде сапластырыў ҳаққындағы ескертиў, көшпес мүлкке болған ҳуқықлар мәмлекетлик дизимнен өткенлиги ҳаққындағы мағлыўматлар, ҳуқықбузарлық исленгенлиги ҳаққындағы ҳүжжетлер қосымша етилиўи белгиленди.

Алдын ЭПКне муўапық усы категориядағы ислер бойынша қабыл етилген шешиўши қарар исте қатнасыўшы шахсларға қарар қабыл етилген күннен баслап бес күнлик мүддетте жиберилиўи, қарарға наразы тәреп қарар үстинен қарар қабыл етилген күннен баслап бир ай мүддетте апелляция тәртибинде шағым етиўи мүмкинлиги белгиленген болса, ендиликте Кодекске киритилген өзгериске муўапық қарар исте қатнасыўшы шахсларға ол қабыл етилген күннен баслап үш күнлик мүддетте жиберилиўи, қарарға наразы тәреп ол қабыл етилген күннен баслап он күнлик мүддетте қарар үстинен апелляция тәртибинде шағым етиў мүмкинлиги белгиленди.

Атап өтилген өзгерислер жер участкаларынан нәтийжели ҳәм мақсетли пайдаланыўды тәмийинлеў механизмлерин жетилистириўге, оларды өзбасымшалық пенен ийелеп алыў ҳәм өзбасымшалық пенен имаратлар қурыў жағдайларының кемейиўине, жер туўрысындағы нызамшылық бузылыўы менен байланыслы қылмысларды ислегенлик ушын қолланылатуғын тәсир шараларының сәйкеслилиги ҳәм жетерлилиги принциплерин тәмийинлеўге хызмет етеди.

Спартак НИЯЗОВ,

Нөкис районлар аралық экономикалық суды баслығы

ТУРАҚ ЖАЙҒА БАЙЛАНЫСЛЫ МҮЛК ҲУҚЫҚЫН ҚОРҒАЎ БОЙЫНША КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ КЕПИЛЛИКЛЕР КҮШЕЙТТИРИЛДИ

Ҳуқықый мәмлекеттиң ең әҳмийетли ўазыйпаларынан бири мүлк ҳуқықына қол қатылмаслығын тәмийинлеў, және мүлк ийеси ҳуқықларын әмелге асырыў ҳәм қорғаў ушын зәрүр экономикалық-ҳуқықый шәраятларды жаратыўдан ибарат. Өзбекстан Республикасы Президенти Ш.Мирзиёев 2022-жыл 20-июнь күни Конституциялық комиссия ағзалары менен өткерилген ушырасыўда…»үй-жай бойынша конституциялық кепилликти белгилеп қойыў керек. Яғный, судтың қарарысыз ҳеш ким турақ жайынан айырылыўы мүмкин емес. Имәрат бузылыўға түсетуғын болса, буның ушын бузылыўдан алдын оның баҳасына сәйкес түрде компенсация төлениўи шәрт,» деп айрықша атап өткен еди.

Усы мүнәсибет пенен жаңа редакциядағы Конституциямыздың 47-статьясында төмендеги нормалар сәўлелендирилди: «Ҳәр ким турақ жайлы болыў ҳуқықына ийе. Ҳеш ким судтың шешимисиз ҳәм нызамға қайшы түрде турақ жайынан айырылыўы мүмкин емес. Турақ жайынан айырылған меншик ийесине турақ жайдың қуны ҳәм де ол көрген зыянлардың орны нызамда нәзерде тутылған жағдайларда ҳәм тәртипте алдын-ала, тең муғдарда қаплап берилиўи тәмийинленеди. Мәмлекет турақ жай қурылысын хошаметлейди ҳәм турақ жайға болған ҳуқықтың әмелге асырылыўы ушын шараятлар жаратады. Халықтын социаллық жақтан мүтәж қатламларын турақ жай менен тәмийинлеў тәртиби нызам менен белгиленеди.» Усы статья менен турақ жай мүлк ийелерине байланыслы еки түрдеги әҳмийетли конституциялық кепиллик белгиленген: суд кепиллиги ҳәм турақ жай ушын компенсация алыў кепиллиги.

Суд кепиллиги турақ жайға байланыслы мүлк ҳуқықынан суд қарарысыз айырыўға жол қойылмаслығын билдиреди. Бул кепиллик турақ жайға байланыслы мүлк ҳуқықы мүлк ийесиниң ықтыярына қарамастан, мәжбүрий түрде бийкар етилип атырғанда қолланылыўы нәзерде тутылған. Бунда суд тәрепинен мүлк ҳуқықының бийкар етилиўине себеп болатуғын жағдайлар әмелдеги нызам ҳүжжетлери тийкарында объектив түрде көрип шығылады. Бул тәртип мүлк ийеси ҳәр қандай жағдайда тийкарсыз түрде турақ жайынан айырылмаўын кепиллейди.

Екинши кепиллик мүлк ийесиниң экономикалық мәплерин қорғаўға бағдарланғанлығы менен итибарға ылайық. Бул норма нызамда белгиленген жағдайларда ҳәм тәртипте турақ жайынан айырылған мүлк ийесиниң усы турақ жай ҳәм жеткерилген зыян ушын тең муғдардағы компенсация алыўын кепиллейди.

Сондай-ақ, үй-жай ҳәм жеткерилген зыян ушын тең муғдарда компенсация алыў менен байланыслы норма Өзбекстан Республикасы Пуқаралық кодексиниң 206-статьясында белгиленген, яғный оған көре, мәмлекетлик уйымының мүлкдардың мал-мүлкин алып қойыўға тиккелей қаратылмаған қарары мүнәсибети менен, сол қатары мүлкдарға қараслы үй, басқа имәратлар, қурылмалар яки егинлер жайласқан жер участкасын алып қойыў ҳаққындағы қарары мүнәсибети менен мүлк ҳуқықының бийкар қылыныўына нызамда белгиленген жағдайлар ҳәм тәртипте ғана жол қойылады, бунда мүлкдарға алып қойылған мал-мүлкке тең муғдарда мал-мүлк мүлк ҳуқықы тийкарында бериледи ҳәм оның көрген басқа зыянлары төленеди яки мүлк ҳуқықы бийкар қылыныўы менен жеткерилген зыян толық көлемде төленеди.

Конституциямызға бундай норманың киргизилиўи турақ жай мүлк ийесиниң ҳуқықларын кепилликли тәмийинлеўге, турақ жайлардың нызамсыз алып қойылыўы менен байланыслы тартыслы жағдайлардың алдын алыўға, суд қорғаўын кеңейтиўге хызмет етеди.

Зухра АМЕТОВА,

Пуқаралық ислери бойынша Шымбай районлараралық судының судьясы                                                                                         

МҮЛК ҲУҚЫҚЫ КЕПИЛЛИКЛЕРИ

Белгили болғанындай, жәмийеттиң экономикалық негизин мүлк қурайды. Сондай-ақ, жәмийеттиң социаллық – экономикалық дүзилиси ҳәм мүлк пенен, мүлктиң кимлерге тийисли екенлиги менен белгиленеди. Мүлксиз социаллық қатнасықларды раўажландырыў, мәмлекетте халық гүллениўин тәмийинлеўге қаратылған ис-иләжларды әмелге асырыўдың имканы жоқ.

Соңғы жыллар даўамында мәмлекетимизде жеке мүлк үстинлигин тәмийинлеў ҳәм оның ҳуқықый қорғалыўын күшейттириўге тийисли бир қатар нызамлар ҳәм нормативлик ҳүжжетлер қабыл етилди.

Өзбекстан Республикасы Президентиниң 2022-жыл 28-январда «Ҳәрекетлер стратегиясынан – Раўажланыў стратегиясына қарап» принципи тийкарында ислеп шығылған ҳәмде Ҳәрекетлер стратегиясының даўамы сыпатында «2022-2026 жыллырға мөлшерленген Жаңа Өзбекстанның раўажланыў стратегиясы» ҳаққында ПФ-60-санлы Пәрманы, 2023-жыл 11-сентябрьде «Өзбекстан – 2030» стратегиясы ҳақкындағы ПФ-158-санлы Пәрманы қабыл етилди. Оларда мәмлекетте әдалат ҳәм нызам үстинлиги принциплерин раўажланыўдың ең тийкарғы ҳәм зәрүр шәртине айлантырыў ең баслы бағдарлардан бири сыпатында белгиленди. Буның ушын бир неше зәрүр мақсетлер нәзерде тутылды.

Атап айтқанда, мүлклик ҳуқықлардың қолқатылмаслығын исенимли қорғаў ҳәмде мәмлекет органларының мүлкий қатнасықларға нызамсыз араласыўын шеклеў мақсети белгиленип, усы мақсетке жеке мүлк қолқатылмаслығы ҳам қорғалыўы кепилликлерин күшейттириў, мүлкий, соннан жер участкасына болған ҳуқықларды сөзсиз тәмийнлеў, жеке мүлк үстинлигин тийкарғы принцип сыпатында белгилеў, мәмлекет мәкемесиниң рәсмий мағлыўматына исенип мал-мүлк сатып алған шахстың ҳуқықын қорғаў  системасын енгизиў белгиленди.

Усы көз қарастан, 2023-жыл 30-апрельде улыўмахалықлық референдумы тийкарында қабыл етилген Өзбекстан Республикасының Конституциясында жеке мулк ҳуқықының қолқатылмаслығы, оның исенимли қорғалыўының кепилликлери белгиленди. Усы Өзбекстан Республикасы Конституциясының 41 ҳәм 47-статьяларына көре, ҳәр бир шахс меншик ҳуқықына ийе, банк операцияларының, аманатларының ҳәм есап-бетлериниң сыр сақланыўы ҳәмде мийрас ҳуқықы нызам менен кепилленеди, ҳеш ким судтың шешимисиз ҳәм нызамға қайшы түрде турақ жайынан айырылыўы мүмкин емеслиги, турақ жайынан айырылған меншик ийесине турақ жайдың қуны ҳәм де ол көрген зыянлардың орны нызамда нәзерде тутылған жағдайларда ҳәм тәртипте алдын ала, тең муғдарда қаплап берилиўи тәмийинлениўи кепилликлери белгиленди.

Усы нормалардың киргизилиўи келешекте халықтың турмысы гүллениўин асырыў, журтымызда исбилерменлик искерлигин жәнеде қоллап-қуўатлаў, мүлкшилик қатнасықларын ҳуқықый жақтан кепиллеў, жеке мүлктиң қолқатылмаслығын күшейттириўге үлкен түртки болады. Соның ушын әмелге асырылып атырған конституциялық реформалар баскышында пуқаралардың мүлки менен байланыслы қатнасықларды ҳуқықый жақтан беккемлеў, халықтың үй-жайға болған ҳуқықлары қолқатылмаслығын кепилликлеў менен байланыслы нормаларды Конституция арқалы беккемлеў зәрүр саналады.

Сондай-ақ, Өзбекстан Республикасының 1990-жыл 31-октябрьдеги «Өзбекстан Республикасында мүлкшилик ҳақкында»ғы нызамына көре, Өзбекстан Республикасы мүлклик ҳуқықты әмелге асырыўды кепиллейди, мүлкдардың конституциялық ҳуқықларын тәмийинлейди. Өзбекстан Республикасы нызамшылығында нәзерде тутылған жағдайлардан басқа, мал-мүлкти көбейттириўди шеклеўге ҳәмде оны мәжбүрий тартып алыўға жол қойылмайды. Өзбекстан Республикасының ҳәм басқа мәмлекетлердиң юридикалық ҳәмде физикалық шахсларына мүлклик ҳуқықларын қорғаўда Өзбекстан Республикасы тең шәраятлар жаратып береди.

Мүлкдар өзге шахс тәрепинен нызамға қайшы рәўиште ийелеп алынған мал-мүлкин Өзбекстан Республикасы пуқаралық нызамшылығына муўапық талап етип қайтарып алыў ҳуқықына ийе. Мүлкдар өз ҳуқықын ҳәр қандай бузылыўларды, егер бундай бузылыўлар оны мүлкке ийелик етиў ҳуқықынан айырыў менен байланыслы болмаса да, сапластырыўды талап етиўи мүмкин. Бул ҳуқықлар мүлкдар болмаса да, мүлктен толық хожалық жүргизиў, оны оператив басқарыў, мийрас етип қалдырылатуғын өмирлик ийелик етиў яки нызамда ямаса шәртнамада көзде тутылған жағдайларда, мал-мүлкке ийелик етиўши шахсқа ҳәм тийисли. Бул шахс өз ийелигин мүлкдардан ҳәм қорғаў ҳуқықына ийе. Мүлкий ҳуқықты қорғаў суд тәрепинен әмелге асырылады.

Жуўмақ орнында айтқанда, мәмлекетимизде жеке мүлк қолқатылмаслылығы ҳәм оны ҳәр қандай қастыянлықлардан қорғаў экономикалық сиясаттың тийкарғы ўазыйпаларынан бири болып есапланады.

Саодат ҚАЙЫПНАЗАРОВА,

Қарақалпақстан Республикасы судының судьясы

ЭКОНОМИКАЛЫҚ ИСЛЕРДЕ ПРОКУРОР ҚАТНАСЫЎЫ БОЙЫНША НЫЗАМШЫЛЫҚТАҒЫ ЖАҢАЛЫҚЛАР

Соңғы жылларда мәмлекетимизде суд ҳәкимияты бийғәрезлигин, судлар искерлигинде ашықлық ҳәм айдынлықты тәмийинлеў бойынша даўамлы реформалар әмелге асырып келинбекте. Бул өз гезегинде пуқаралар ҳәмде исбилерменлик субъектлериниң ҳуқықлары ҳәм нызамлы мәплерин қорғаў кепилликлерин күшейтиўге хызмет етеди.

Соның менен бирге, суд ислерин жүргизиўде тәреплердиң тартысыўы принципин, мәмлекет мәплери нәтийжели қорғалыўын тәмийинлеў судлар тәрепинен пуқаралық, экономикалық ҳәм ҳәкимшилик ислерди көриўде прокурордың қатнасыўына, сондай-ақ ислерди көрип шығыў нәтийжелери бойынша қабыл етилген суд ҳүжжетлери үстинен шағым етиўге байланыслы процессуал нормалар және де анықластырылыўы зәрүрлигин пайда етти.

Сонлықтан, 2024-жыл 30-сентябрь күни Өзбекстан Республикасының «Өзбекстан Республикасының айырым нызам ҳүжжетлерине судларда ислерди көриўде прокурордың ўәкилликлерин тәмийинлеўге қаратылған өзгерислер ҳәм қосымшалар киритиў ҳаққында»ғы ӨРН-968-санлы Нызамы қабыл етилди.

Нызам тийкарында Өзбекстан Республикасы Пуқаралық процессуал кодекси, Өзбекстан Республикасы Экономикалық процессуал кодекси ҳәм Өзбекстан Республикасы Ҳәкимшилик суд ислерин жүритиў ҳаққындағы кодекслерине суд ислерин жүритиўде прокурор қатнасыўы менен байланыслы қатар өзгерис ҳәм қосымшалар киритилди.

Атап айтқанда, Өзбекстан Республикасы Экономикалық процессуал кодексине прокурордың өзиниң даўа арзасы (арзасы) тийкарында қозғатылған ислерде, сондай-ақ мәмлекеттиң нызам менен қорғалатуғын мәплерин қорғаў мақсетинде жерге байланыслы ҳуқықый қатнасықлар, мәмлекет мүлки менен байланыслы ислерде, қоршаған тәбыйғый орталықты қорғаў ҳаққындағы нызамшылықты бузыў, мәмлекет бюджетинен өндириўлер, өзбасымшалық пенен қурылған имаратқа болған мүлк ҳуқықын белгилеў, жеке мүлк сыпатында ийелик етиў ҳәм оннан пайдаланыў фактин анықлаў, бажыхана төлемлерин өндириў менен байланыслы ислерде қатнасыўын нәзерде тутыўшы өзгерислер киритилди.

Буннан тысқары, прокурордың суд додалаўының ўақты ҳәм орны ҳаққында прокурор тийисли тәризде хабардар етилместен көрилген, нызамда прокурордың қатнасыўы нәзерде тутылған ислер бойынша кассация тәртибинде протест, ревизия тәртибинде протест келтириў ҳаққындағы мәселени шешиў ушын тийисли судлардан ислерди талап етип алыўға болған ҳуқықы белгиленди, сондай-ақ усы категориядағы ислерди көриў нәтийжелери бойынша шығарылған суд ҳүжжетлери үстинен протест келтириў тәртиби анықластырылды.

Бүгинги күнге келип экономикалық судларда атап өтилген нызам талапларынан келип шығып, мәмлекеттиң нызам менен қорғалатуғын мәплерин қорғаў мақсетинде жерге байланыслы ҳуқықый қатнасықлар, мәмлекет мүлки менен байланыслы ислерде, қоршаған тәбыйғый орталықты қорғаў ҳаққындағы нызамшылықты бузыў, мәмлекет бюджетинен өндириўлер, өзбасымшалық пенен қурылған имаратқа болған мүлк ҳуқықын белгилеў, жеке мүлк сыпатында ийелик етиў ҳәм оннан пайдаланыў фактин анықлаў, бажыхана төлемлерин өндириў менен байланыслы ислерде прокурор қатнасыўын тәмийинлеў мақсетинде тийисли тәртипте прокурорлар көрилетуғын ис бойынша суд додалаўының ўақты ҳәм орны ҳаққында хабардар етип барылмақта.

Атап өтилген өзгерислер прокуратура органларының әдил судлаўды әмелге асырыўға көмеклесиў бойынша искерлиги нәтийжелилигин және де асырыўға, пуқаралардың ҳуқық ҳәм еркинликлерин, жәмийет ҳәмде мәмлекеттиң нызам менен қорғалатуғын мәплерин ҳәр тәреплеме қорғаўға, сондай-ақ нызамлылықты беккемлеўге хызмет етеди.

Спартак НИЯЗОВ,

Нөкис районлар аралық экономикалық суды баслығы

СУДЬЯ АШЫҚ САБАҚ ӨТТИ

Жынаят ислери бойынша Қараөзек районы суды баслығы Р.Каукышев райондағы 17-санлы улыўма билим бериў мектебинде болып, оқыўшыларға «Мақтанышлы судьялық кәсиби» атамасында ашық сабақ өтти. Онда оқыўшыларға судьялық кәсибиниң машаққаты менен мақтанышы ҳәм жуўапкершилилиги ҳаққында түсиник берди.

Өзбекстан Республикасында судьялар нызамға муўапық әдил судлаўды әмелге асырыўға ўәкиллик берилген шахслар болып, барлық судьялар бирдей статусқа ийе екенлиги атап өтилди. Судьялар ғәрезсиз болып, олар текғана нызамға бойсынады.

Конституциямыздың 130-статясында, “Өзбекстан Республикасында әдил судлаў тек ғана суд тәрепинен әмелге асырылады. Өзбекстан Республикасында суд ҳәкимияты нызам шығарыўшы ҳәм атқарыўшы ҳәкимияттан, сиясий партиялардан, пуқаралық жәмийетиниң басқа институтларынан ғәрезсиз ҳалда жумыс алып барады”,-деп белгиленген.

Судья оқыўшыларға өз кәсиби ҳаққында айтар екен, ҳәр қандай кәсиптиң жетик маман қәнигеси болыў ушын ҳәзирден барлық пәнлерден жақсы оқып, китап пенен дос болыў кереклигин уғындырды. Себеби, ҳәр қандай жетискенлик негизи билим ҳәм тынымсыз умытылыс екенлигин турмыстың өзи көрсетип атыр.

Ашық сабақ жуўмағында келешекте өзлерин усы кәсипте көриўди қәлеўши оқыўшылар судьядан қызықтырған сораўларына жуўаплар алды.

ОҚЫЎШЫЛАР МЕНЕН АШЫҚ СӘЎБЕТЛЕСИЎ

Бүгинги күнде судлар тәрепинен жаслардың ҳуқықый мәдениятын жетилистириў, олардың санасында әдиллик ҳәм низам үстинлиги идеяларын сиңдириў бағдарында судлар тәрепинен жаслар менен ушырасыўларды шөлкемлестириў жақсы жолға қойылған.

Усы тийкарда жынаят ислери бойынша Шоманай районы судының баслығы Р.Назаров тәрепинен райондағы 13-санлы улыўма орта билим бериў мектебинде оқыўшылар менен ашық сәўбетлесиў өткерилди. Онда судья тәрепинен оқыўшыларға ҳәкимшилик ҳуқуқбузарлық ҳәм ҳәкимшилик жуўапкершилик бойынша кең түрде түсиниклер берилди.

Атап өтилгениндей, перзент тәрбиясы жуўапкершиликли соның менен бирге жүдә нәзик мәселе. Сонлықтанда, балалардың мектепте ҳәм шаңарақта тәлим – тәрбия алыўында, кәсипке бағдарлаўда оқытыўшылар менен биргеликте ата-аналардың да теңдей жуўапкершилигин арттырыў зәрүр.

Жасырарлығи жоқ, бүгинги күнде жаслар арасында ҳәр түрли жынаятшылық жағдайларының көплеп ушырасып атырғанлығы аянышлы. Усы тийкарда, оқыў орынларында ҳәр ҳәптениң пийшемби күни “Жас өспиримлер арасында жынаятшылықтың ҳәм ҳуқықбузарлықтың алдын алыў” бойынша илаж өткерилип, онда ата-аналардың толық қатнасыўын ҳәм турақлы түрде мектеп пенен, мектеп ата-ана менен байланысты беккемлеў бағдарында исленип атырған жумыслар өз нәтийжесин көрсетип атырғанлығы мысалларда келтирилди.

Еркин ҳәм ашық сәўбетлесиў даўамында судья жасларға “Өзбекстан Республикасының жасларға байланыслы сиясат ҳаққында”ғы Нызамның мазмун-мәнисин де түсиндирип өтти.

ШЫМБАЙ РАЙОНЫНДА ҚАБЫЛЛАЎ ӨТКЕРИЛДИ

Елимизде демократиялық ҳәм еркин пуқаралық жәмийетин қурыў, пуқаралардың ҳуқық ҳәм еркинликлерин исенимли қорғаў кепилликлерин кеңейтиў, әдил судлаўға ерисиў, суд иси жүритиўи сапасын жәнеде жақсылаўға қаратылып атырған итибар нәтийжесин бермекте.

Қарақалпақстан Республикасы судларының басшылары тәрепинен турақлы түрде өткерилип атырған көшпели қабыллаўларда пуқаралардың түрли мәселелер бойынша мүрәжатлары қабыл етилип, унамлы шешимин таппақта.

Қабыллаўдағы мүрәжатлардың басым көпшилиги пуқаралардың бузылған ҳуқықларын тиклеў, суд қарарынан наразы болыў, белгиленген жазаны жеңиллестириў, үй-жай, мийрас мәселелеринен ибарат.

Шымбай районында өткерилген нәўбеттеги қабыллаўда Қарақалпақстан Республикасы судының баслығы К.Тарихов район турғынларының суд-ҳуқық мәселелерине байланыслы мүрәжатларын тыңлады.

Қабыллаў барысында мүрәжатлар тийкарында машқалаларды шешиў бойынша тийисли ҳәм жуўапкер уйым ўәкиллерине тапсырма, мүрәжат етиўшилерге ҳуқықый түсиниклер берилди.

АДАМ САЎДАСЫ-АЎЫР ЖЫНАЯТ

Инсан жәмийетшилигинде сондай унамсыз социаллық қубылыслар болады, оларға ҳәр бир инсан өзи яки жақын инсаны жолықпағанынша итибардан шетте болып көринеди. Усындай қубылыслардың бири бул адам саўдасы жынаяты.

Соның менен бир ўақытта бул жынаятқа халқаралық дәрежеде гүрес жәрияланған. Жынаятшылықтың бул қәўетерли түрине қарсы гүресиў ҳәм оның алдын алыў мақсетинде Бирлескен Миллетлер Шөлкеминиң бир қатар усыныс ҳәм мәжбүрий характерге ийе болған ҳүжжетлери қабыл етилген.

Атап айтқанда, «Адам саўдасына ҳәм үшинши шахслар тәрепинен денепурышлықтан пайдаланыўға қарсы гүрес ҳаққында»ғы Конвенция (1949-жыл), «Қуллық ҳәм қул саўдасын, қуллыққа уқсас институтлар ҳәм әдетлерди бийкар қылыў ҳаққында»ғы қосымша Конвенция (1956-жыл), «Трансмиллий уыймласқан жынаятшылыққа қарсы гүрес ҳаққында»ғы Конвенцияны толықтырыўшы «Адамлар, әйне, ҳаяллар ҳәм балалар саўдасын тоқтатыў, алдын алыў ҳәм оның ушын жаза ҳаққында»ғы баяннама (2000-жыл) усы категориядағы ҳалықаралық ҳуқықый ҳүжжетлер есапланады.

Буннан тысқары, адам саўдасына қарсы гүресиў жүзесинен мәмлекетлераралық бирге ислесиўди күшейтиў мақсетинде 2005-жылы ҒМДА шеңберинде «Адам саўдасына қарсы гүресиў саласында бирге ислесиўди күшейтиў ҳаққында»ғы келисиў, 2006-жылда сегиз ағза мәмлекет шеңберинде «Адам саўдасына қарсы гүрестиң 2007–2010-жылларға мөлшерленген дәстүри» қабыл қылынған еди.

Адам саўдасы ҳәм мәжбүрий мийнетке қарсы гүресиў мәселелерине тийисли миллий нызамшылығымызда ҳәм өзгерислер болмақта. Яғный, 2019-2020-жылларда усы бағдарлардағы искерликти тәртипке салыў мақсетинде 20 дан артық норматив-ҳуқықый ҳүжжет қабыл қылынды. Буннан тысқары, Халықаралық мийнет шөлкеми ҳәм Халықаралық миграция шөлкеминиң 6 Конвенция ҳәмде протоколлары ратификация қылынды. Балалар мийнети ҳәм мәжбүрий мийнетке жол қойылғанлық ушын жуўапкершилик шараларын күшейтиў мақсетинде Өзбекстан Республикасының Ҳәкимшилик жуўапкершилик ҳаққындағы ҳәмде Жынаят кодекслерине өзгерис ҳәм қосымшалар киритилди. Сол менен бирге, халықаралық тәжрийбелерди есапқа алған ҳалда «Адам саўдасына қарсы гүресиў ҳаққында»ғы нызам жаңа редакцияда қабыл қылынды.

2023-жыл 21-декабрьде Өзбекстан Республикасы Президентиниң «Адам саўдасына қарсы гүресиў ҳәм мүнәсип мийнет принциплерин кең енгизиўге тийисли қосымша иләжлар ҳаққында»ғы ПП-210-санлы Пәрманы менен Олий Мажлис сенатының баслығы басшылық ететуғын Адам саўдасына қарсы гүресиў ҳәм мүнәсип мийнет мәселелери бойынша миллий комиссия дүзилди.

Өзбекстан Республикасы Жынаят кодексиниң 135-статьясында адам саўдасы, яғный адамды алыў-сатыў ямаса адамды оннан пайдаланыў мақсетинде жаллаў, тасыў, тапсырыў, жасырыў яки қабыл қылыў жынаят ушын жынайый жуўапкершилик белгиленген.

БМШниң статистик мағлыўматларына көре, адамлар кеминде 127 мәмлекеттен сатыўға шықпақта ҳәм олар 137 мәмлекетте эксплуатация қылынбақта. Ҳәр жылы түрли есап-китапларға көре, 20-40 миллион адам қуллықтың заманагөй формасы қурбанына айланбақта.

Бул машқаланың анық көлемин билиў жүдә қыйын, себеби, жынайый искерлик жасырын исленеди. Анық статистика жоқ, буны жүритип те болмайды. Халықаралық дәрежеде адам саўдасы қурбанларының бар жоғы 0,04 пайызы ғана анықланады екен.

Тилекке қарсы, дүнья бойлап сонша кең көлемли әмелият, тийисли үгит-нәсият алып барылыўына қарамай, ҳәр жылы миллионлап инсанлар «заманагөй қуллық», яғный адам саўдасы қурбанына айланбақта. Олар арасында ҳаяллар, қызлар, кекселер, ҳәтте жас балалар да барлығы жүдә ашынарлы. Бул жынаяттың раўажланыўына түртки болып атырған тийкарғы себеплерден бири адамлардың шет елге барыў ҳәм жумысқа жайласыў ҳаққында жетерли мағлыўматқа ийе емеслигидур. Ашынарлысы, өзге мәмлекет, жат орталыққа түсип қалғанлар мол дәраматқа исенип аўыр физикалық мийнетке жалланбақта, ҳаяллар болса денепурышлыққа мәжбүрленбекте.

БМШ мағлыўматына көре, дүньяда ҳәр жылы шама менен 2 миллион 700 мың адам адам саўдасының қурбанына айланбақта. Халықаралық экспертлердиң баҳалаўынша, бул жынаятшылық нәтийжесинде алынып атырған жыллық дәрамат муғдары 7 миллиард АҚШ долларынан асып кеткен. Қәўетерлендиретуғыны, адам саўдасы жынаятынан жәбирленгенлердиң 80 пайызы ҳаял ҳәм балалардур. Ҳәр жылы дүнья бойынша 600–800 мың ҳаял ҳәм балалар алдаў жолы менен сырт еллерге алып кетилип, сатып жиберилмекте.

Бүгинги күнде дүньяда адам саўдасының үш кең тарқалған түри бар болып, булар: жынысый эксплуатация (денепурышлық), мәжбүрий мийнет адам ағзаларын сатыўдур.

Жынысый эксплуатация ушын тийкарынан ҳаяллар (сол қатары қызлар) сатылады. Мағлыўматларға көре, ҳаяллардын 72 пайызы усы мақсетте сатылады екен.

Мәжбүрий мийнетке тартылғанлардың тийкарғы бөлегин болса, еркеклер қурайды екен. Бул көрсеткиштиң 85,7 пайызды қураўы адам саўдасынан жәбир көрген еркеклердиң көпшилиги мәжбүрий мийнет арқалы әмелге асырылыўын көриў мүмкин.

Адам ағзаларын сатыў жынаяты болса жүдә ҳәм көзге тасланбайтуғын адам саўдасының түри болып, адам саўдасы “товарлары” улыўма санының 1 пайыздан көп болмаған бөлегин қурайды екен. Бул түрдеги “товарлар”дың жыллық саўдасы 1 млрд. доллардан артық муғдарды қураўы жынаяттың бул категориясы да үлкен машқала екенлигин тастыйықлайды.

Бул жынаятлардың тийкарғы себеби, түп тамырына нәзер тасласақ, руўхый азғынлық, ашкөзлик, дүньяға ҳәдден тысқары берилиў ҳәм нәпсиге қул болыўшылықты көремиз.

Мине усындай жеркенишли жынаят биздиң мәмлекетимизди де шетлеп өтпеген. Ашынарлысы, пуқараларымыз да адам саўдасы қурбанларына айланбақта, буны ғалаба хабар қуралларынан көрип, еситип турмыз. Булардың бәршеси мәмлекетимиз ҳәм жәмийетимиз тәрепинен усы иллетке қарсы қатаң шаралар көриўди, адам саўдасына тартылған ҳәм оннан жәбир көрген ўатанласларымызды қорғаўды актуал ўазыйпа етип қоймақта.

Нызам ҳәм ҳуқық үстинлиги жәрияланған мәмлекетимизде инсан ҳуқықларының қорғалыўын әмелге асырыўшы органлар, бул киби иллетлерди анықлаўда күни-түн тынбай ислемекте.

Жуўмақлап айтқанда, адам саўдасының ҳәр қандай көринисине қарсы гүресиўде ҳалықаралық дәрежеде өз-ара ҳуқықый бирге ислесиў жолға қойылған ҳалда әмелге асырылса өз нәтийжесин береди.

Себеби, адам саўдасы – мәмлекет, миллет таңламайды ҳәм оғада аўыр жынаят!

Еркин УТЕНИЯЗОВ,

Қарақалпақстан Республикасы суды судьясы                       

РЕВИЗИЯ ТӘРТИБИНДЕ ИС ЖҮРГИЗИЎ

Мәмлекетимизде соңғы жыллары суд ислерин жүргизиў процессинде жаңа институтлар енгизилип, солардан жарасыў, медиация, дәслепки еситиў, сондай-ақ, суд қарарларының нызамлылығы, тийкарлылығы ҳәм әдалатлылығын тексериў сыяқлы институтлар жәнеде жетилистирилди.

Мәлим болғанындай, 2023-жыл 25-декабрьдеги Өзбекстан Республикасының «Суд қарарларының нызамлылығы, тийкарлылығы ҳәм әдалатлылығын тексериў институты жетилистирилиўи мүнәсебети менен Өзбекстан Республикасының Пуқаралық-процессуаллық кодексине өзгерис ҳәм қосымшалар киргизиў ҳаққында»ғы нызамы қабыл етилди.

Усы өзгерислерге көре, Пуқаралық-процессуаллық кодекси суд ҳүжжетлерин ревизия тәртибинде қайта көриў бойынша ис жүргизиў ҳаққында жаңа нызам нормалары менен толтырылды.

Яғный, биринши инстанция судының апелляция яки кассация тәртибинде көрилген шешиўши қарары, уйғарыўы, қарары ҳәмде апелляция яки кассация инстанциясы судының уйғарыўы үстинен ревизия тәртибинде шағым (протест) берилиўи мүмкин.

Ревизия тәртибиндеги шағым (протест) Қарақалпакстан Республикасы судының пуқаралық ислери бойынша судлаў коллегиясы атына жолланады, бирақ шешиўши қарарды шығарған судқа бериледи.

Ревизия тәртибиндеги шағым (протест) биринши инстанция судының шешиўши қарары, уйғарыўы, қарары нызамлы күшке кирген күннен баслап бир жыл ишинде бериледи.

Қарақалпақстан Республикасы суды тәрепинен ревизия тәртибиндеги шағым (протест)ды ис жүргизиўге қабыл етиў ҳақкындағы уйғарыў шығарылған күннен баслап бир ай мүддетте көрип шығылады.

Әмелдеги нызам нормаларын бирдей ҳәм дурыс қолланылыўын тәмийнлеў мақсетинде Өзбекстан Республикасы Жоқарғы суды Пленумының 2024-жыл 25-июньда «Судлар тәрепинен пуқаралық ислерин ревизия тәртибинде көриўдиң айырым мәселелери ҳаққында»ғы 20-санлы қарары қабыл етилди.

Пленум қарарының көрсетпелерине көре, суд ҳүжжетлери үстинен ревизия тәртибинде шағым (протест) бериў ҳуқықына даўагер (арза бериўши), жуўапкер, үшинши шахс ҳәмде олардың нызамлы ўәкиллери ҳәм ҳуқықый мийрасхорлары, айрықша тәртипте жүргизилетуғын ислер бойынша мәпдар шахс, исте қатнастырылмаған, бирақ ҳуқық ҳәм миннетлемелери ҳақкындағы мәселе суд тәрепинен шешилген шахслар, Өзбекстан Республикасы Президенти жанындағы Исбилерменлик субъектлериниң ҳуқықлары ҳәм нызамлы мәплерин қорғаў бойынша ўәкил, палата ағзаларының мәпинде Өзбекстан Республикасы Саўда-санаат палатасы ҳәм оның аймақлық басқармалары, прокурор ийе болып есапланады.

Исте қатнасыўшы шахстың ўәкили, солардан адвокат, суд ҳүжжети үстинен ревизия тәртибинде шағым етиўге, егер бундай ҳуқық ўәкиллик бериўши тәрепинен берилген исеним хатта арнаўлы көрсетилген болғанда ғана ҳақылы. Исте қатнасыўшы шахстың ҳуқықый мийрасхоры тәрепинен берилген ревизия тәртибиндеги шағымға ҳуқық өткенлиги фактын яки бундай ҳуқық өтиўи мүмкинлигин тастыйықлаўшы ҳүжжетлер (неке, туўылғанлық ҳақкындағы гүўалықлар, ўәсиятнама ҳ.т.б) қосымша етилиўи керек.

Пуқаралық-процессуаллық кодексиниң 52-статьясы 1-бөлимине муўапық, мәмлекет баскарыўы органлары, шөлкемлер (мәселен, фермер, дийхан хожалықлары ҳәм тамарқа жер ийелери кеңеслери ҳ.т.б) ҳәм айырым пукаралар тек ғана даўа арза (арза) олар тәрепинен берилген жағдайда ғана суд ҳүжжети үстинен ревизия тәртибинде шағым бериўи мүмкин.

Қарақалпақстан Республикасы суды тәрепинен ревизия тәртибинде көрилген ислер бойынша суд ҳүжжети үстинен берилген ревизия тәртибиндеги шағым (протест) Өзбекстан Республикасы Жоқарғы суды Пуқаралық ислери бойынша судлаў коллегиясы атына жолланады ҳәм туўрыдан-туўры Өзбекстан Республикасы Жоқарғы судына бериледи.

Ал, Өзбекстан Республикасы Жоқарғы суды Пуқаралық ислери бойынша судлаў коллегиясының ревизия тәртибинде көрилген ислер бойынша қабыл етилген суд ҳүжжети үстинен протест келтириў ҳақкындағы арза Өзбекстан Республикасы Жоқаргы судының баслығы яки Бас прокуроры атына жолланады ҳәм тийлигинше, Өзбекстан Республикасы Жоқарғы суды яки Бас прокуратураға бериледи. Усы суд ҳүжжети үстинен Өзбекстан Республикасы Жоқарғы суды Президиумына жолланған протест туўрыдан-туўры Өзбекстан Республикасы Жоқаргы судына бериледи.

Ревизия тәртибиндеги шағымда (протестте) шағым (протест) жолланып атырған судтың аты, шағым (протест) берип атырған шахстың фамилиясы, аты, әкесиниң аты, жасаў мәнзили яки жайласқан жери (почта мәнзили), истиң саны, шағым етилип атырған (протест берилип атырған) шешиўши қарар, уйғарыў, қарар қабыл етилген сәне ҳәм усы суд ҳүжжетини қабыл еткен суд, шешиўши қарардың, уйғарыўдың, карардың надурыслығы неден ибарат екенлиги, шағым (протест) бериўшиниң илтимасы, шағым (протест)ға қосымша етилген жазба материаллардың дизими көрсетилиўи ҳәм шағым келтирген шахс яки оның ўәкили имзалаған яки протест келтирген прокурор тәрепинен имзаланған болыўы лазым. Шағымға (протестке) мәмлекетлик бажы ҳәм почта қәрежети төленгенлигин тастыйқлаўшы ҳүжжет, шағым ўәкил тәрепинен имзаланған жағдайда оның ўәкиллигин тастыйқлаўшы ҳүжжет қосылады.

Ревизия инстанциясы суды ревизия тәртибинде исти көрип атырғанда суд ҳүжжетлерин толық көлемде тексерип, ис ушын әҳмийетке ийе болған ҳалатлардың толық анықланғанлығы ҳәм дәлийлленгенлиги, суд ҳүжжетинде баян етилген жуўмақлардың ис ҳалатларына муўапықлығы, барлық билдирилген талаплар бойынша суд ҳүжжети қабыл етилгенлиги, материаллық ҳуқық нормалары дурыс қолланылғанлығы ҳәм процессуал нызам талапларына әмел етилгенлиги, суд ҳүжжети оның мазмуны ҳәм формасына көре нызамда белгиленген талапларға муўапықлығын анықлайды.

Ревизия инстанциясы суды шағымды (протестти) ревизия тәртибинде көриў нәтийжелери бойынша суд карарларын өзгериссиз калдырыў яки оларды толық ямаса қысман бийкар етиў, жаңа қарар қабыл етиў, суд қарарларын толық яки қысман өзгертиў, суд қарарларын бийкар етип, исти жаңадан көриў ушын төменги инстанция судларына жибериў, суд қарарларын толық яки қысман бийкар етип, арзаны көрместен қалдырыў ямаса ис жүргизиўден қысқартыў, айырым суд ҳүжжетлерин бийкар етип, иш бойынша илгери қабыл етилген суд ҳүжжетлеринен бирин өз күшинде қалдырыў ўәкилликлерине ийе.

Саодат  ҚАЙЫПНАЗАРОВА,

Қарақалпақстан Республикасы суды судьясы                                                                               

КОРРУПЦИЯҒА ҚАРСЫ ГҮРЕСИЎДЕ ЖӘМИЙЕТШИЛИК ҚАДАҒАЛАЎЫ

Коррупцияға қарсы гүресиў саласындағы жәмийетшилик қадағалаў – пуқаралық жәмийети институтлары ўәкилликли ўәкиллериниң мәмлекетлик ҳәкимият органларында коррупция жағдайын баҳалаў мақсетинде норматив-ҳуқықый ҳүжжетлерде белгиленген оның дәрежесин кемейтириў ҳәм оған қарсы гүресиў нәтийжелилигин асырыў бойынша ис-иләжларды ислеп шығыў механизмлери ҳәм қуралларынан пайдаланған ҳалда әмелге асырылатуғын арнаўлы искерлик есапланады.

Бүгинги күнде коррупцияға қарсы гүресиў саласында мәмлекетлик органлар менен пуқаралық жәмийети институтлары ортасында «көпир» ўазыйпасын атқарыўшы жәмийетшилик қадағалаўдың раўажланыў тенденциясы гүзетилмекте. Коррупцияға қарсы қаратылған жәмийетшилик қадағалаўының жаңа институциялық дүзилмелерин раўажландырыў ҳәмде шөлкемлестириў-ҳуқықый шәрт-шәраятларды жаратыў демократиялық мәмлекетлер ушын стратегиялық әҳмийетке ийе болмақта. Өйткени, Өзбекстан Республикасы Президенти Ш.М.Мирзиёев Конституциямыз қабыл етилгенлигиниң 27 жыллығына бағышланған салтанатлы мәресиминдеги баянатында «Конституция ҳәм нызам үстинлигине ерисиўде жәмийетшилик қадағалаўынан басқа нәтийжели қурал жоқ. Ҳақыйқаттан да, халқымыз нызам бузылыўына қарсы қатты турмас екен, мәмлекетлик уйымлар, лаўазымлы шахслар қаншалық урынбасын, нызам үстинлигин тәмийинлеў қыйын болады» деген еди.

Мәмлекетимизде өткен дәўир даўамында «Коррупцияға қарсы гүресиў ҳаққында»ғы Нызамы қабыл етилиўи пуқаралық жәмийети институтлары искерлигиниң социалласыўын ҳәмде коррупцияға қарсы гүресиў ҳәм оның алдын алыўдағы қатнасықларының жаңа басқышын баслап берди.

Мәмлекетлик органлардың искерлигинде “ашықлық” ҳәм “айдынлық” принциплерин тәмийинлеў, мәмлекетлик хызметкерлерге болған исенимди күшейтириўге қаратылған системалы реформалар әмелге асырып келинбекте.

Атап айтқанда, мәмлекетлик органлар ҳәм мәкемелер искерлиги үстинен жәмийетшилик қадағалаўды шөлкемлестириў ҳәм әмелге асырыў саласындағы қатнасықларды тәртипке салыўшы Өзбекстан Республикасының «Жәмийетшилик қадағалаўы ҳаққында»ғы Нызамы қабыл етилди.

Жәмийетшилик қадағалаўды жетилистириў бойынша реформалардың изшил даўамы сыпатында, ҳалықтың мәмлекетлик ҳәм жәмийет жумысларын басқарыўдағы қатнасын кеңейтириў, пуқаралар, жәмийет ҳәм мәмлекеттиң өз-ара жақын бирге ислесиўин орнатыў, сондай-ақ жәмийетшилик қадағалаўды күшейтиў мақсетинде Өзбекстан Республикасы Президенти жанында  Жәмийетшилик палатасы дүзилди.

Өзбекстан Республикасы Президентиниң 2020 жыл 29 июньдағы «Өзбекстан Республикасында коррупцияға қарсы гүресиў системасын жетилистириў бойынша қосымша ис-иләжлар ҳаққында»ғы ПП-6013-санлы Пәрманында биринши мәрте коррупция жағдайларының себеп ҳәм шәрт шәраятларын анықлаў, оларды сапластырыўдың тәсиршең системасын жаратыў ислерине пуқаралық жәмийети институтлары ҳәм мәмлекетлик емес сектордың басқа ўәкиллерин де кеңнен тартыў зәрүрлиги тийкарландырылды.

Пәрманға тийкар дүзилген Өзбекстан Республикасы Коррупцияға қарсы гүресиў Агентлигиниң тийкарғы ўазыйпа ҳәм искерлик жөнелислеринен бири министрлик ҳәм мәкемелердиң коррупцияның алдын алыў ҳәм оған қарсы гүресиў бойынша мәмлекетлик органлар, ғалаба хабар қураллары, пуқаралық жәмийети институтлары ҳәм басқа мәмлекетлик емес сектор ўәкиллериниң биргеликтеги нәтийжели искерлигин шөлкемлестириў етип белгиленди.

2020 жыл 30 июнь күни Өзбекстан Республикасы Президенти Ш.М. Мирзиёев басшылығындағы «Әдил судлаўды тәмийинлеў ҳәм коррупцияға қарсы гүресиў саласындағы ўазыйпалар додалаўы»на бағышланған видеоселектор мәжилисинде – коррупцияның алдын алыўда тәсиршең жәмийетшилик қадағалаў жолға қойылыўы, сондай-ақ, Агентликтиң кең жәмийетшилик, ғалаба хабар қураллары, пуқаралық жәмийетиниң басқа институтлары менен бирге халықтың ҳәм исбилерменлердиң коррупцияға мүнәсебетин үйренип барыўы ҳәм мәмлекетлик мәкемелер искерлигин баҳалап барыўы кереклигине айрықша итибар қаратылғаны әҳмийетли есапланады.

Әлбетте, коррупцияға қарсы гүресиў бойынша мәмлекетлик сиёсаттың жетискенлиги тийкарын жәмийетшилик қадағалаў қурайды. Мәмлекетлик органлар ҳәм лаўазымлы шахслардың коррупцияға қарсы гүресиў нәтийжелерине қалыс ҳәм квалификациялы баҳа берилмесе усы искерликтиң нәтийжели болыўы гүман астында қалады. Коррупцияға қарсы гүресиў нәтийжелилигин түптен асырыў бойынша ўазыйпалар коррупция жағдайларының себеп ҳәм шәрт-шараятларын анықлаў ҳәмде сапластырыўдың тәсиршең системасын жаратыў, соның менен бирге усы ислерди әмелге асырыўда пуқаралық жәмийети институтлары ҳәм мәмлекетлик емес сектордың басқа ўәкиллерин де кеңнен тартыўды талап қылады. Өзбекстан юридикалық энциклопедиясында жәмийетшилик қадағалаў – бул мәмлекетлик ҳәкимият ҳәм басқарыў органлары ҳәмде мәмлекетлик емес шөлкемлер искерлиги үстинен пуқаралар, олардың бирлеспелери ҳәм өзин-өзи басқарыў, пуқаралық жәмийетиниң басқа институтлары, сондай-ақ мәмлекетлик ҳәм мәмлекетлик емес уйымлар қурамында дүзилген жәмийетшилик уйымлар тәрепинен нызам шеңберинде алып барылатуғын қадағалаў, деп түсиник берилген.

Коррупция мәмлекетлик басқарыўда системалы қәўип характерине ийе есапланып, ол халық ортасында мәмлекетлик ҳәкимиятқа болған исенимниң жойтылыўына ҳәм абыройсызланыўына себеп болады.

Өзбекстан Республикасы Конституциясының 36-статьясында жәмийетшилик қадағалаў институтының конституциялық тийкарлары белгиленип, оған тийкар «Өзбекстан Республикасының пуқаралары жәмийет ҳәм мәмлекет ислерин басқарыўда тиккелей ҳәмде өз ўәкиллери арқалы қатнасыў ҳуқықына ийе. Бундай қатнасыў өзин-өзи басқарыў, референдумлар өткериў ҳәм мәмлекетлик органларды демократиялық тәризде қәлиплестириў, сондай-ақ мәмлекетлик органлардың искерлиги үстинен жәмийетшилик қадағалаўы тийкарында әмелге асырылады. Мәмлекетлик органлардың искерлиги үстинен жәмийетшилик қадағалаўын әмелге асырыў тәртиби нызам менен белгиленеди».

Жәмийетшилик қадағалаўының субъектлери есапланыўшы жәмийетлик бирлеспелер ҳәмде ғалаба хабар қураллары жәмийетшилик қадағалаўын әмелге асырыўдағы орны ҳәм роли шешиўши әҳмийетке ийе.

Сонлықтан коррупцияға қарсы гүресиў – жәмийетшилик қадағалаўының субъектлериниң бәрқулла дыққат орайында болыўлары лазым.

Спартак НИЯЗОВ,

Нөкис районлар аралық экономикалық суды баслығы