27Nov Жаңалықлар

АТА-АНАЛЫҚ ҲУҚЫҚЫНАН АЙЫРЫЎ ҲӘМ ТИКЛЕЎ ШӘРТЛЕРИ

 

Балалардың ҳуқықлары менен нызамлы мәплерин, соның ишинде, шаңарақлық-ҳуқықый тараўда қорғаў дәрежесин арттырыў мәмлекетимиз сиясатының тийкарғы бағдарларынан бири болып есапланады. Ҳәзирги ўақытта мәмлекетлик шаңарақ сиясаты жәмийет турмысында жүз берип атырған объектив өзгерислер тәсиринде қәлиплеспекте. Республикамыз көлеминде социаллық машқала себеплерин сапластырыў ушын шаңарақларды қоллап-қуўатлаў бойынша мақсетли илажлар комплекси әмелге асырылмақта. Мәмлекетимизде ата-аналар қыйын турмыслық жағдай себепли балаларға ғамхорлық ете алмайтуғын шаңарақлар ушырасады.

 

Ата-аналардың балаларға физикалық ҳәм руўхый зорлық етиўи машқаласынан тысқары, ата-аналар тәрепинен баланың мүлклик ҳуқықларын бузыў машқаласы да әҳмиетли болып есапланады. Буның тийкарғы себеплери сыпатында: кәмбағаллық, алкогольизм, нәшебентлик, ата-ана миннетлемелерине жуўапкершиликсиз қатнаста болыў, шаңарақлық ҳәм әдеп-икрамлылық қәдириятларының төмен дәрежесин көрсетиў мүмкин. Шаңарақлық қатнасықлардың турақсызлығы көбинесе басқа себеплерден де жүзеге келмекте.

 

Ата-аналық ҳуқықынан айырыў – бул ата-аналарға қолланылатуғын ҳәм олардың нызамсыз ҳәрекетлеринде ата-аналық миннетлерин орынламаў, тийисли дәрежеде орынламаў сыпатында көрсетилетуғын қатаң санкция болып есапланады. Атап өтиў керек, ата-аналық ҳуқықларынан айырыў – бул олардың перзентлерине қарата биле тура айыплы ҳуқықбузарлық ислеген ата-аналар ушын жуўапкершилик ақырғы шара есапланады. Усы мүнәсибет пенен, ата-ана ҳуқықлары тек ғана Шаңарақ кодексиниң 80-статьясы биринши бөлиминде белгиленген суд қарары менен өз күшин жоғалтады.

 

Ата-аналық ҳуқықынан оғада үлкен зәрүрликсиз айырыў баланың мәплерин, шаңарақта жасаў ҳәм тәрбияланыў ҳуқықын бузыўы ҳәм оның тәғдиринде қайтып болмайтуғын ақыбетлерге алып келиўи мүмкин. Бул ата-аналық ҳуқықларынан айырыў институтының тәрбиялық функциясын әмелге асырыў менен байланыслы.

 

Әмелдеги Шаңарақ низамшылығына муўапық, ата-ана (олардан бири) төмендеги жағдайларда ата-аналық ҳуқықынан айырылады:

 

– ата-аналық миннетлемелерин орынлаўдан бас тартса, соның ишинде, алимент төлеўден бас тартса;

 

– себепсиз себеплерге бола өз баласын туўыў үйи ямаса басқа емлеў мәкемесинен, тәрбия, халықты социаллық қорғаў мәкемеси ҳәм сол сыяқлы басқа да мәкемелерден алыўдан бас тартса;

 

– ата-аналық ҳуқықын пайдаланбаса, балаларға мийримсиз мүнәсибетте болса;

 

– үзликсиз ишиўшилик яки нәшебентликке дуўшар болган болса;

 

– өз балаларының өмири ямаса денсаўлығына ямаса ериниң (ҳаялының) өмири ямаса денсаўлығына қарсы қастан жынаят ислеген болса.

 

Ата-аналық ҳуқықынан айырыў суд тәртибинде әмелге асырылады.

 

Ата-аналық ҳуқықынан айырыў ҳаққындағы ислер ата (ана) ның (олардың орнын басыўшы шахслардың), прокурордың, сондай-ақ, ержетпеген балалардың ҳуқықларын қорғаў миннетлемеси жүкленген уйым ямаса мәкемелердиң (қәўендерлик уйымы, ержетпегенлер ислери бойынша уйымлараралық комиссиялар, жетим балалар ҳәм ата-ана қарамағынан айрылған балалар мәкемелери ҳәм басқа да мәкемелердиң) шағымына бола көриледи.

 

Суд ата-аналық ҳуқықынан айырыў ҳаққындағы ислерди көрип шығыўда баланың тәмийнаты ушын ата-аналық ҳуқықынан айрылған ата-анадан (олардың биринен) алимент өндириў мәселесин шешеди.

 

Шаңарақ кодексиниң 81-статьясында ата-аналық ҳуқықынан айырыў ақыбетлери белгиленген. Олар бойынша:

 

– ата-аналық ҳуқықынан айырылған ата-ана қайсы балаға ата-аналық ҳуқықынан айырылған болса, соль балаға болған туўысқанлық фактине тийкарланған барлық ҳуқықлардан, соның ишинде, оннан тәмийнат алыў, сондай-ақ, балалы пуқаралар ушын нызамшылықта белгиленген жеңилликлер ҳәм напақалар алыў ҳуқықларынан айырылады;

 

– ата-аналық ҳуқықынан айырылыўы ата-ананы өз баласына тәмийинлеў миннетлемесинен азат етпейди;

 

– ата-аналық ҳуқықынан айырылған ата-ананың (олардан бириниң) буннан кейин бала менен бирге жасаў ямаса жасамаў мәселеси суд тәрепинен турақ жай ҳаққындағы нызамшылықта белгиленген тәртипте шешиледи;

 

– ата-анасы (олардан бири) оған ата-аналық ҳуқықынан айырылған бала, егер ол перзентликке алынбаған болса, турақ жайға болған мүлк ҳуқықын ямаса турақ жайдан пайдаланыў ҳуқықын сақлап қалады, сондай-ақ, әкеси (анасы) ҳәм басқа да туўысқанлары менен туўысқанлық фактине тийкарланған барлық мүлклик ҳуқықларын, соның ишинде мийрас алыў ҳуқықын сақлап қалады;

 

– баланы әкеси ямаса анасына бериў имканияты болмағанда ямаса ата-ананың ҳәр екеўи де ата-аналық ҳуқықынан айырылған жағдайда, бала қәўендерлик ҳәм қәўендерлик уйымының қарамағына бериледи.

 

– ата-ана (олардан бири) ата-аналық ҳуқықынан айырылғанда баланы перзентликке алыўға ата-ана (олардан бири) ата-аналық ҳуқықынан айырылғанлығы ҳаққындағы судтың шешиўши қарары шығарылған күннен кейин кеминде алты ай өткеннен кейин жол қойылады.

 

Ата-ана (олардан бири) өзиниң минез-қулқын, турмыс тәризин ҳәм (ямаса) бала тәрбиясына болған қатнасын өзгерткен жағдайларда ата-аналық ҳуқықы тиклениўи мүмкин.

 

Ата-аналық ҳуқықын тиклеў ата-аналық ҳуқықынан айырылған ата-ананың (олардан бириниң) шағымы бойынша суд тәртибинде әмелге асырылады.

 

Ата-ананың (олардан бириниң) ата-аналық ҳуқықын тиклеў ҳаққындағы талабы менен бирге баланы ата-анаға (олардан бирине) қайтарыў ҳаққындағы талабы да көрип шығылыўы мүмкин.

 

10 жасқа толған балаға ата-аналық ҳуқықының тиклениўине тек ғана оның разылығы менен жол қойылады.

 

Бала перзентликке алынған ҳәм перзентликке алыў бийкар етилмеген болса, ата-аналық ҳуқықын тиклеўге жол қойылмайды.

 

Ата-аналық ҳуқықынан айырыў ҳаққындағы даўа арзаларының (ҳәм олар бойынша шығарылған суд қарарларының) өзине тән өзгешеликлери бар: бундай келиспеўшиликлердиң тийкарында бир тәрептен ата ҳәм аналардың баланы тәрбиялаўға байланыслы миннетлемелерди орынлаўдан бас тартыўы ҳәм бир қатар ҳуқықлардан айырыўы турса, екинши тәрептен болса ержетпеген баланың тәғдири, тәрбиясы, тәмийнаты ҳәм қәўипсизлиги менен байланыслы ҳуқықларын қорғаў көринеди.

 

 

 

 Саодат ҚАЙЫПНАЗАРОВА,

 Қарақалпақстан Республикасы судының судьясы                            

10Nov Жаңалықлар

СОРАҢ, ЖУЎАП БЕРЕМИЗ

Сораў: Ҳәкимшилик судларда жеке тәртиптеги исбилерменлерден өндирилетуғын мәмлекетлик бажы муғдары қандай?

 

Жуўап: Дәслеп жеке тәртиптеги исбилермен дегенде кимлер нәзерде тутылыўын билип алыўымыз керек.

 

Жеке тәртиптеги исбилермен – бул белгиленген тәртипте дизимнен өткен ҳәм юридикалық шахс дүзбестен исбилерменлик искерлигин әмелге асыратуғын физикалық шахс.

 

Өзбекстан Республикасының «Мәмлекетлик бажы ҳаққында»ғы Нызамының 10-статьясында ҳәкимшилик судларда мәмлекетлик бажыны төлеўден азат етилген субъектлер нәзерде тутылған болып, усы статьяның биринши бөлими 1-бәнтине көре, исбилерменлик субектлери – исбилерменлик искерлигин әмелге асырыў менен байланыслы ҳуқықлары ҳәм нызамлы мәплерин бузып атырған жергиликли мәмлекетлик ҳәкимият уйымларының, республикалық атқарыўшы ҳәкимият уйымларының, ҳәкимшилик-ҳуқықый искерликти әмелге асырыўға ўәкилликли болған басқа да уйымлардың, пуқаралардың өзин-өзи басқарыў уйымларының, олардың лаўазымлы шахсларының қарарлары, ҳәрекетлери (ҳәрекетсизлиги) үстинен судқа мүрәжат еткенде мәмлекетлик бажыдан азат етилген.

 

Истиң нәтийжеси бойынша усы исбилерменлик субъектиниң талаплары толық ямаса қысман қанаатландырылмастан қалдырылған жағдайда, мәмлекетлик бажы усы шахслардан талаплардың қанаатландырылмастан қалдырылған муғдарына пропорционал түрде өндириледи.

 

«Мәмлекетлик бажы ҳаққында»ғы Нызамның қосымшасы менен тастыйықланған «Мәмлекетлик бажы ставкаларының муғдарлары» 3-бәнтинде ҳәкимшилик судлар тәрепинен өндирилетуғын мәмлекетлик бажының муғдарлары нәзерде тутылған.

 

Усы бәнтте киши исбилерменлик субъектлери әмелге асыратуғын исбилерменлик искерлиги шеңберинде судларға мүрәжат еткенде белгиленген ставканың 50 пайызы муғдарында мәмлекетлик бажы төлейтуғынлығы белгилеп қойылған.

 

Өзбекстан Республикасының «Исбилерменлик искерлиги еркинлигиниң кепилликлери ҳаққында»ғы Нызамның 5-статьясына көре, жеке тәртипте исбилерменлер киши исбилерменлик субъекти есапланады.

 

Демек, жоқарыдағылардан келип шығып, жеке тәртиптеги исбилерменлер ҳәкимшилик судларға мүрәжат еткенде, истиң нәтийжеси бойынша арзасы қанаатландырылмаған жағдайда белгиленген ставканың 50 пайызы муғдарында мәмлекетлик бажы төлейди.

 

 

 Камалатдин  ХОЖАМУРАТОВ,

Қарақалпақстан Республикасы ҳәкимшилик судының судьясы

20Oct Жаңалықлар

СУД ЭКСПЕРТИЗАСЫ ТАРАЎЫНА БАҒЫШЛАНҒАН СЕМИНАР ӨТКЕРИЛДИ

 

Қарақалпақстан Республикасы судында Х.Сулайманова атындағы Республикалық суд-экспертиза орайының Қарақалпақстан Республикасы бөлими экспертлери Д.Таджиев ҳәм У.Рустамовалардың қатнасыўында семинар шөлкемлестирилди. Илажда судьялар ҳәм суд системасы хызметкерлери қатнасты.

 

Семинардың тийкарғы мақсети суд әмелиятында экспертиза жумысының әҳмийетин арттырыў, суд хызметкерлериниң билим ҳәм көнликпелерин беккемлеў, сондай-ақ, тараўдағы жаңалықлар менен таныстырыўдан ибарат болды.

 

Семинар даўамында қатнасыўшыларға суд лингвистикасы тараўы ҳаққында толық мағлыўмат берилди. Экспертлер бул бағдардың мазмун-мәниси, оның изертлеў объектлери, сондай-ақ, сөз ҳәм текст анализи арқалы суд процесслеринде дәлиллердиң исенимлилигин анықлаўдағы әҳмийети ҳаққында түсиник берди. Суд лингвистикасы арқалы түрли хатлар, баянатлар ямаса электрон жазыспалардағы мәнисти анық талқылаў имканияты артатуғыны атап өтилди.

 

Сондай-ақ, илажда суд ҳүжжетлерин интеграция системасы арқалы жибериў тәртиби, оның абзаллықлары ҳәм электрон бирге ислесиўдиң нәтийжеси ҳаққында да тоқтап өтилди. Бул система суд қарарларын жедел, анық ҳәм қәўипсиз тәризде жеткериўди тәмийинлеп, суд жумысын және де ашық-айдын ҳәм нәтийжели ететуғыны атап өтилди.

 

Экспертлер суд-жер экспертизасы түсиниги, оның қолланылыў тараўлары ҳәм әмелий әҳмийети ҳаққында мағлыўмат берди. Соның менен бирге, экспертиза қәрежетлерин есаплаў тәртиби, оларды суд ислерин жүритиўде дурыс қолланыў механизмлери бойынша да түсиниклер берилди.

 

Семинарда Өзбекстан Республикасы Президентиниң 2025-жыл 21-августта қабыл етилген 140-санлы Пәрманының мазмун-мәнисине де айрықша тоқтап өтилди. Бул ҳүжжетте суд-ҳуқық системасында санластырыў процесслерин және де тереңлестириў, мәлимлеме технологияларын енгизиў арқалы система нәтийжелилигин арттырыў ўазыйпалары белгилеп берилген. Экспертлер бул Пәрман суд ислерин жүритиўде заманагөй мәлимлеме шешимлерин енгизиўде жаңа басқышты баслап бергенин атап өтти.

 

Илаж жуўмағында семинар қатнасыўшылары өзлерин қызықтырған сораўлар менен мүрәжат етти. Судьялар ҳәм суд хызметкерлери экспертизаларды тайынлаў, олардың нәтийжелерин баҳалаў ҳәм заманагөй санлы шешимлерден пайдаланыў бойынша экспертлерден анық ҳәм илимий тийкарланған жуўаплар алды.

 

Семинар суд системасы хызметкерлериниң билим ҳәм маманлығын арттырыў, суд экспертизасы тараўындағы жаңалықлар менен таныстырыў ҳәм санластырыў процесслерин әмелиятқа кеңнен енгизиў жолында үлкен әҳмийетке ийе болды.

 

16Oct Жаңалықлар

АРТЫҚША ТӨЛЕНГЕН ҲӘМ ӨНДИРИЛГЕН САЛЫҚЛАРДЫ ҚАЙТАРЫЎ ТӘРТИБИ

Өзбекстан Республикасы мәмлекет гәзийнесинин тийкарғы дереклери ишинде салықлар ҳәм мәжбүрий төлемлер айрықша орын ийелейди. Салық төлеў – ҳәр бир пуқара ҳәм хожалық жүргизиўши субъекттиң Конституцияда белгилеп қойылған миннети есапланады.

 

Өзбекстан Республикасының Салық кодексинде салықлар ҳәм жыйымларды белгилеў, енгизиў, есаплаў және төлеў тәртиплери, сондай-ақ, салық миннетлемелерин орынлаў менен байланыслы қатнасықлар анық тәртипке салып қойылған.

 

Әмелдеги нызамшылыққа муўапық, егер салық төлеўши тәрепинен салық артықша төленген ямаса артықша өндирилген болса ҳәм ол салық бойынша қарыздар болмаса, бул сумма салық төлеўшиге қайтарылыўы ямаса келешектеги салық төлемлери есабынан есапқа алыныўы керек.

Егер салық төлеўшиниң салық бойынша қарызы бар болса, артықша төленген ямаса өндирилген сумма дәслеп соль қарызды, кейин пеня ҳәм жәриймаларды қаплаў ушын басқышпа-басқыш есапқа алынады.

 

Артықша төленген салық суммасын есапқа алыў ямаса қайтарыў ҳаққындағы қарар салық уйымы тәрепинен тийисли жағдай анықланған ямаса салық төлеўшиниң жазба арзасы қабыл етилген күннен баслап он күн ишинде қабыл етиледи.

 

Салық төлеўши арза менен мүрәжат еткен жағдайда, артықша төленген сумма толық ямаса бир бөлеги қайтарылыўы мүмкин. Бул қағыйда қосымша қун салығы (ҚҚС) бойынша да қолланылады.

 

Қайтарыў ямаса есапқа алыў миллий валютамыз – сумда әмелге асырылады. Артықша төленген ямаса өндирилген салық суммасы салық төлеўшиниң жазба арзасы алынған күннен баслап 15 күн ишинде, турақлылық рейтинги жоқары болған исбилерменлик субектлерине болса 3 күн ишинде қайтарылыўы шәрт (ҚҚС буған кирмейди).

Бундай арзалар салық төлеўши тәрепинен артықша төлем төленген күннен ямаса артықша өндирилгени мәлим болған күннен баслап үш жыл ишинде усынылыўы мүмкин.

 

Салық уйымы арзаны көрип шығып, артықша төленген сумма қайтарылыўы ямаса есапқа алыныўы ҳаққындағы қарарды әдетте 10 күн ишинде, жоқары рейтингли исбилерменлер бойынша болса 2 күн ишинде қабыл етеди. Егер бийкарлаў ҳаққында қарар қабыл етилсе, бул ҳаққында салық төлеўшиге 3 күн ишинде мәлим етилиўи шәрт.

 

Егер салық уйымы белгиленген мүддетте артықша төленген сумманы қайтармаса, кешиктирилген ҳәр бир күн ушын процентлер есапланады. Бул процентлер Орайлық банктиң қайта қаржыландырыў ставкасы тийкарында белгиленеди ҳәм мәмлекетлик бюджет қаржылары есабынан төленеди.

 

 

Спартак НИЯЗОВ,

Нөкис районлар аралық экономикалық судының баслығы

19Sep Жаңалықлар

ӘМИЎДӘРЬЯ РАЙОНЫНДА КӨШПЕЛИ СУД МӘЖИЛИСИ БОЛЫП ӨТТИ

 

Жынаят ислери бойынша Әмиўдәрья районы судының баслығы Ж.Балтабаев басшылығында, судья жәрдемшиси Е.Жуманиязов, Әмиўдәрья районы прокурорының аға жәрдемшиси ҳәм районлық ИИБ пробация топарының аға инспекторының қатнасыўында Әмиўдәрья районы «Бай аўыл» мәкан пуқаралар жыйыны имаратында ашық көшпели суд мәжилиси шөлкемлестирилди.

 

Онда Өзбекстан Республикасы Жынаят кодексиниң 73-статьясына тийкарланып (жазаны өтеўден мүддетинен алдын шәртли азат етиў) алдын жынаят ислеген, бирақ дүзелиў жолына қатаң өткен, белгиленген тәртип-қағыйдаларға әмел етип, мийнетке ҳадал мүнәсибетте болған 10 судланыўшы жазаның өтелмей қалған бөлегинен мүддетинен алдын шәртли түрде азат етилди.

 

Сондай-ақ, бул шахсларға жазадан мүддетинен алдын шәртли түрде азат етилиўи олардың мойнынан толық жуўапкершиликти алып тасламайтуғыны, егер жазаның өтелмеген бөлеги даўамында қастан және жаңа жынаят ислесе, Жынаят кодексиниң 60-статьясы (бир неше ҳүким бойынша жаза тайынлаў) қағыйдаларына муўапық жаза тайынланатуғыны ҳаққында толық түсиниклер берилди.

 

Бундай көшпели суд мәжилислери пуқаралар санасында нызам үстинлигин беккемлеў, қылмыс ислегенлерди қайта тәрбиялаў процесинде ҳуқықый мәдениятты арттырыў және жынаят жолынан қайтқан шахсларға жәмийетке қайтыў имканиятын жаратыўға хызмет етеди.

16Sep Жаңалықлар

ТӘБИЯТ БАЙЛЫҚЛАРЫНАН АҚЫЛҒА МУЎАПЫҚ ПАЙДАЛАНЫЎ – НЫЗАМ ТАЛАБЫ

 

Экология ҳәм тәбият байлықларынан надурыс пайдаланыў, яки оларға зыян жеткериў жынаят есапланады. Себеби ана тәбият – адамзаттың тиришилик дәреги, жәмийет раўажланыўы ҳәм келешек әўладлар саламатлығының тийкары. Елимизде тәбиятты қәстерлеп сақлаў, жер ҳәм суў ресурсларынан ақылға уғрас пайдаланыў, қоршаған орталықты қорғаў тараўында кең көлемли реформалар әмелге асырылмақта. Мәмлекетлик бағдарламалар ҳәм қабыл етилип атырған нызам ҳүжжетлери арқалы турақлы раўажланыўды тәмийинлеў, экологиялық мәдениятты арттырыў ҳәм тәбийғый байлықларды қорғаў тийкарғы ўазыйпа етип белгиленген.

 

Жер ҳәм жер асты байлықлары ҳәр бир мәмлекеттиң ең әҳмийетли миллий байлықлары. Сонлықтанда, олар тек ғана экономиканың түрли тараўлары ушын тийкарғы дәрек емес, ал халықтың турмыс сапасы ҳәм келешек әўладлардың абаданлығы ушын да бийбаҳа ғәзийне болып есапланады.

 

Өзбекстан Республикасы Жынаят кодексиниң 197-статьясында жер ямаса жер асты байлықларынан пайдаланыў қағыйдаларын бузыў жынаят екенлиги белгилер қойылған. Бул норма тәбийғый ресурслардан ақылға уғрас ҳәм әдил пайдаланыўды тәмийинлеў, соның менен бирге оларды қорғаў мақсетинде енгизилген.

 

Сондай-ақ, 197-1-статьяда суўғарылатуғын жерлерди өзбасымшалық пенен ийелеп алыў жағдайларына қарсы гүресиў нормалары да белгиленген. Жерден пайдаланыўшы ямаса ижараға алыўшы өз аймағында жердиң өзбасымшалық пенен ийелеп алынғаны ҳаққында мәлим болса, ол бул жағдай ҳаққында тийисли уйымларға хабар бериўи шәрт. Егер бул миннетлеме орынланбаса ямаса шара көрилмесе, шахс жуўапкершиликке тартылыўы мүмкин.

 

Жер ҳәм жер асты ресурсларынан надурыс пайдаланыў топырақтың деградациясына, суў ресурсларының патасланыўына ҳәм экологиялық турақлылықтың бузылыўына алып келиўи мүмкин. Суўғарылатуғын жерлерди өзбасымшалық пенен ийелеп алыў болса тек ғана нызам бузылыўшылық емес, ал халықтың турмыс тәризине де унамсыз тәсир көрсетеди.

 

Сондай-ақ, жер қазылмалары, суў резервлери ҳәм минерал ресурслар мәмлекет экономикасының турақлы өсиўине хызмет етеди. Белгиленген тәртип-қағыйдаларға әмел етиў ҳәр бир пуқара ҳәм кәрхананың миннети есапланады.

 

Жынаят кодексиниң бул статьяларында жәрийма, белгили ҳуқықтан айырыў, мәжбүрий жәмийетлик жумыслар, айырым жағдайларда болса азатлықты шеклеў ямаса еркинен айырыў жазаkары белгиленген.

 

Жер ҳәм жер асты байлықлары – ҳәр биримиздиң улыўма байлығымыз. Оларды қәстерлеп сақлаў, нызам шеңберинде ҳәм ақылға уғрас пайдаланыў ҳәр биримизден жуўапкершиликти талап етеди. Себеби ана тәбиятқа бүгинги дурыс мүнәсибет ертеңги әўлад ушын мүнәсип мийрас қалдырыў деген сөз.

 

 

Жасур УРАЗБАЕВ,

Қарақалпақстан Республикасы судының судьясы