Category Archives: Жаңалықлар

ПУҚАРАЛЫҚ ИСЛЕРИ БОЙЫНША СУД ҚӘРЕЖЕТЛЕРИ

Өзбекстан Республикасы Конституциясының 55-статьясына муўапық, ҳәр кимге өз ҳуқық ҳәм еркинликлерин суд арқалы қорғаў, мәмлекетлик уйымлар ҳәм басқа да шөлкемлердиң, олардың лаўазымлы шахсларының нызамға қайшы қарарлары, ҳәрекетлери ҳәм ҳәрекетсизлиги үстинен судқа шағым етиў ҳуқықы кепилленеди.

Елимизде әмелге асырылып атырған реформалар, соның ишинде, суд-ҳуқық тараўындағы кең көлемли өзгерислер өзиниң унамлы нәтийжесин берип келмекте. Буны халқымыздың суд ҳәм басқа да ҳуқықты қорғаў уйымларына берип атырған мүрәжатлары, судларда көрилип атырған ислердиң мазмуны ҳәм онда қатнасып атырған шахслардың ҳуқықый мәденияты дәрежесинен де көриўимиз мүмкин. Әсиресе, соңғы жыллары судлардың ис жүргизиўиндеги ислердиң саны жылдан-жылға артып бармақта.

Әдил судлаўды әмелге асырыў тиккелей мәмлекетлик бюджет есабынан тәмийинленеди. Онда, судларға мүрәжат етиўде өндирилетуғын мәмлекетлик бажы төлемлери басқа мәжбүрий төлемлер қатарында Өзбекстан Республикасы Мәмлекетлик бюджетин қәлиплестириўдиң структуралық бөлегин қурайды.

Соның ушын мәмлекетлик бажыны дурыс белгилеў ҳәм өз ўақтында өндириў үлкен әҳмийетке ийе. Судларға арза, даўа арза бериўде ҳәм суд ҳүжжетлерине апелляция, кассация ҳәм ревизиялық шағымын бериўде мәмлекетлик бажы өндириў муғдары, сондай-ақ, мәмлекетлик бажы төлеўден азат етилген физикалық ҳәм юридикалық шахслардың дизими, сондай-ақ, мәмлекетлик бажыны кешиктириў, бөлип-бөлип төлеў ҳәм азайтыў тәртиби Өзбекстан Республикасы «Мәмлекетлик бажы ҳаққында»ғы Нызамы ҳәм Өзбекстан Республикасының Пуқаралық процессуаллық кодекси нормалары менен белгиленген.

Усы күнге шекем әмелде болған Өзбекстан Республикасы Жоқарғы суды Пленумының «Пуқаралық ислери бойынша суд  қәрежетлерин өндириў әмелияты ҳаққында»ғы қарары 15 жыл алдын қабыл етилген болып, бул дәўир ишинде нызамшылықта бир қатар өзгерислер жүз берди. Бул болса, усы Пленум қарарын да қайта көрип шыққан ҳалда оның жаңа редакциясын қабыл етиў зәрүрлигин жүзеге келтирди.

Сол себепли, судлар тәрепинен нызам нормаларын бир түрде ҳәм дурыс қолланылыўын тәмийинлеў, пуқаралық ислери бойынша суд қәрежетлерин өндириў әмелиятында бар кемшиликлерди сапластырыў мақсетинде 2024 жыл 16 декабрь күни Өзбекстан Республикасы Жоқарғы суды Пленумының «Пуқаралық ислери бойынша суд қәрежетлерин өндириў әмелияты ҳаққында»ғы 37-санлы қарары қабыл етилди.

Пленум қарарына судлар тәрепинен мәмлекетлик бажыны өндириўдиң өзине тән өзгешеликлери, сондай-ақ, судларда ҳәр қыйлы әмелият жүзеге келиўине себеп болған жағдайларға толық түсиниклер бериў ҳаққындағы жаңа бәнтлер киргизилди.

Атап айтқанда, даўа баҳасы сырт ел валютасында белгиленген мүлклик тартыс бойынша судқа арза берилгенде, мәмлекетлик бажының муғдары арза берилген сәнеде Өзбекстан Республикасы Орайлық банки тәрепинен белгиленген курс бойынша миллий валютада белгилениўи;

«Мәмлекетлик бажы ҳаққында»ғы Нызам менен белгиленген мәмлекетлик бажы ставкаларының пуқаралық ислери бойынша судларға байланыслы бөлиминде шәртнама алды тартыслары бойынша төлениўи керек болған мәмлекетлик бажы ставкалары белгиленбегенлиги ҳәмде Пуқаралық процессуаллық кодекси 129-статьясының 2-бәнтинде мүлкти талап етип алыў ҳаққындағы даўалар бойынша даўаның баҳасы талап етип алынып атырған мүлктиң баҳасына қарап белгилениўи нәзерде тутылғанлығы себепли, шәртнаманы ҳақыйқый емес деп табыў ямаса бийкар етиў ҳаққындағы талаплар бойынша тартысып атырған шәртнамада көрсетилген пул қуны (шәртнама баҳасы) даўа баҳасы есапланыўы ҳәм мәмлекетлик бажы мүлклик характерге ийе даўа арзалары ушын нызамда белгиленген ставка бойынша төлениўи керек екенлиги;

«Мәмлекетлик бажы ҳаққында»ғы Нызам 8-статьясының биринши бөлиминде көрсетилген шахслар суд ҳүжжетлери үстинен апелляция, кассация, ревизия шағымы менен мүрәжат еткенде мәмлекетлик бажыны төлеўден азат етилгенлиги;

апелляция, кассация, ревизиялық шағымынан ўаз кешилгенлиги себепли шағым бойынша ис жүргизиў қысқартылғанда, төленген мәмлекетлик бажы қайтарылмайтуғыны, егер шағым бериўде мәмлекетлик бажы төленбеген болса, мәмлекетлик бажы шағым берген шахстан өндирилиўи ҳәм басқа да бир қатар суд әмелиятында бар кемшиликлерди сапластырыў бойынша түсиниклер берилген.

Буннан тысқары, Өзбекстан Республикасы Конституциялық судының 2025 жыл 30 январьда болып өткен ашық суд мәжилисинде «Мәмлекетлик бажы ҳаққында»ғы Нызамының 8, 9, 10-статьялары, 2-бөлиминдеги Саўда-санаат палатасына байланыслы нормаларына түсиник бериў ҳаққындағы мәселе көрип шығылған.

Конституциялық судтың қарары менен «Мәмлекетлик бажы ҳаққында»ғы нызамның 8, 9, 10-статьялары екинши бөлиминиң Саўда-санаат палатасына байланыслы нормаларына төмендеги мазмунда түсиник берилди: «Өзбекстан Республикасы Саўда-санаат палатасы ҳәм оның аймақлық басқармалары – палата ағзаларының мәплерин гөзлеп қылынған даўалар (арзалар) бойынша…» көрсетилген шахслардың талаплары қысман яки толық қанаатландырылмастан қалдырылған жағдайда, мәмлекетлик бажы усы шахслардан талаплардың қанаатландырылмастан қалдырылған бөлимине сәйкес  рәўиште өндириледи» деген норманы, мәмлекетлик бажы арза қайсы шахслардың мәплерин гөзлеп берилген болса, сол шахслардан даўа талапларының қанаатландырылмастан қалдырылған бөлимине сәйкес рәўиште өндириледи, деп түсиниў лазым”.

Сондай-ақ, Өзбекстан Республикасы Олий Мажлисине «Мәмлекетлик бажы ҳаққында»ғы нызамды және де жетилистириў мәселесин көрип шығыў усыныс етилген.

Буннан тысқары, 2025 жыл 20 февраль күнги 1032-санлы Нызам менен «Мәмлекетлик бажы ҳаққында»ғы Нызамға өзгерис ҳәм қосымшалар киргизилген.

Усы Нызам менен «Мәмлекетлик бажы ҳаққында»ғы Өзбекстан Республикасы Нызамына тийислигинше ыссылық ҳәм электр энергиясын жеткерип бериў бойынша хызметлер ушын төлемлер бойынша қарыздарлықты өндириў ҳаққындағы даўалар, арзалар ҳәм шағымлар менен пуқаралық ислери бойынша ҳәм экономикалық судларға мүрәжат етилгенде ыссылық ҳәм электр энергиясын жеткерип бериўшилер мәмлекетлик бажыны төлеўден азат етилиўин, сондай-ақ олардың талапларын қанаатландырыў толық ямаса бир бөлими қанаатландырылмастан қалдырылған жағдайда мәмлекетлик бажыны усы жеткерип бериўшилерден өндириў имканиятын нәзерде тутатуғын қосымшалар ҳәм өзгерислер киргизилмекте. Сондай-ақ, сырт ел коммерциялық шөлкемлериниң ўәкилханаларын Өзбекстан Республикасы аймағында аккредитациялаўда мәмлекетлик бажыны төлеў ҳәр бир жыл ушын әмелге асырылатуғынын анықластырыўшы өзгерис киргизилмекте.

Жуўмақлап айтқанда, Өзбекстан Республикасы Жоқарғы суды Пленум қарары, Өзбекстан Республикасы Конституциялық судының «Мәмлекетлик бажы ҳаққында»ғы Нызамының нормаларына түсиник бериў ҳаққындағы қарары, сондай-ақ, усы нызамға киргизилген өзгерис ҳәм қосымшалар әдил судлаўға ерисиўге хызмет етиў менен бирге суд әмелиятында нызамларды анық ҳәм дурыс қолланыўға хызмет етеди.

  Абдимурат КЕРИМБАЕВ,

Қарақалпақстан Республикасы  суды баслығы орынбасары

ПЛЕНУМ ҚАРАРЛАРЫ – КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҲУҚЫҚЛАРЫНЫҢ ӘМЕЛГЕ АСЫРЫЛЫЎЫНА ХЫЗМЕТ ЕТЕДИ

Өзбекстан Республикасы Жоқарғы суды Пленумының 2024-жыл 16-декабрьдеги “Өзбекстан Республикасы Жоқарғы суды Пленумының экономикалық ҳәм ҳәкимшилик ислер бойынша суд қәрежетлерин өндириў әмелияты ҳаққындағы қарарларына өзгерислер ҳәм қосымшалар киргизиў ҳаққында”ғы қарары менен Өзбекстан Республикасы Жоқарғы суды Пленумының 2020-жыл 19-декабрьдеги “Экономикалық ислер бойынша суд қәрежетлерин өндириў әмелияты ҳаққында”ғы қарарына өзгерислер ҳәм қосымшалар киргизилди.

Усы өзгерислерге бола исти көриў ушын бир экономикалық судтан басқа экономикалық судқа Экономикалық процессуал кодексиниң 39-статьясына тийкарланып өткерилгенде, алдын төленген мәмлекетлик бажы ҳәм почта қәрежетлери исти көриў жуўмағы бойынша есапқа алыныўы керек екенлиги белгиленди.

Экономикалық процессуал кодексиниң 152-статьясы үшинши бөлиминиң мазмунына муўапық, судқа тийислилигине қарай пуқаралық ислери бойынша судтан ямаса ҳәкимшилик судтан даўа арза (арза) яки ис материаллары келип түскенде мәмлекетлик бажының кем төленгенлиги анықланса, судья даўа арза (арза) ямаса ис материаллары судқа келип түскен күннен баслап бес күннен кешиктирмей кемшиликлерди сапластырыў зәрүрлиги ҳаққында даўагерди (арза бериўшини) уйғарыў арқалы хабардар етеди ҳәм оған буның ушын он күннен артық болмаған мүддет береди. Усы көрсетпе белгиленген мүддетте орынланбаған жағдайда, судья даўа арза (арза) ҳәм оған қосымша етилген ҳүжжетлерди Экономикалық процессуал кодексиниң 155-статьясы биринши бөлиминиң 1¹-бәнтине тийкарланып қайтарады.

Буннан тысқары, “Мәмлекетлик бажы ҳаққында”ғы Нызамның 17-статьясы сегизинши бөлиминиң мазмунына бола, егер мүлклик  даў бойынша судқа даўа арза берилгенде, даўа баҳасы сырт ел валютасында белгиленген болса, мәмлекетлик бажының муғдары даўа арзасы берилген сәнеде Өзбекстан Республикасы Орайлық банки тәрепинен белгиленген курс бойынша миллий валютада белгилениўи ҳәм өндирилиўине қаратылыўы белгиленди.

Сондай-ақ, даўагер тәрепинен даўа талаплары кемейтилген жағдайда, мәмлекетлик бажы қайта есаплап шығылмайтуғынлығы ҳәм төленген мәмлекетлик бажы қайтарылмайтуғынлығы белгиленди.

Неустойка муғдары экономикалық суд тәрепинен Өзбекстан Республикасы Пуқаралық кодексиниң 326-статьясына тийкарланып кемейтилгенде, даўагердиң мәмлекетлик бажы бойынша қәрежетлери, неустойканы кемейтпестен өндирилиўи керек болған суммадан келип шыққан ҳалда жуўапкер тәрепинен қапланыўы, егер даўагер мәмлекетлик бажыны төлеўден азат етилген болса, мәмлекетлик бажы жуўапкерден (егер ол мәмлекетлик бажыны төлеўден азат етилмеген болса) жоқарыда белгиленген муғдарда мәмлекет дәраматына өндирилиўи көрсетилди.

Сондай-ақ, экономикалық судқа мүрәжат етиўде киши исбилерменлик субъекти тәрепинен белгиленген ставканың 50 проценти муғдарында мәмлекетлик бажы төленген болып, даўа талаплары қанаатландырылғанда, егер жуўапкер мәмлекетлик бажыны төлеўден азат етилмеген болса, исти көриў нәтийжеси бойынша оннан өндирилетуғын мәмлекетлик бажының муғдары даўагер тәрепинен төленген сумма менен шеклениўи, мәмлекетлик бажыны төлеўден азат етилген мәмлекетлик уйымлар ҳәм басқа да шахслар тәрепинен киши исбилерменлик субектлериниң мәплерин гөзлеп усынылған даўа талаплары қанаатландырылған ямаса қанаатландырыўсыз қалдырылған жағдайда мәмлекетлик бажының тәреплерден улыўмалық тийкарларда өндирилетуғынлығы белгиленди.

Буннан тысқары, егер экономикалық судқа мүрәжат етиўде киши исбилерменлик субъектине мәмлекетлик бажыны төлеўди кешиктириў ямаса бөлип-бөлип төлеў ҳуқықы берилген болса, мәмлекетлик бажы исти көриў нәтийжеси бойынша тийисли тәрептен нызамда белгиленген ставкада өндирилетуғынлығы белгиленди.

Мүлк ҳуқықы, мүлкти талап етип алыў менен байланыслы келиспеўшиликлер бойынша мүлктиң баҳасы анық болмаған жағдайда суд исти көриў даўамында мәмлекетлик бажының дурыс өндирилиўин тәмийинлеў мақсетинде бар ҳүжжетлер тийкарында мүлктиң баҳасын анықлаў илажын көриўи, егер бар ҳүжжетлер тийкарында мүлктиң баҳасын анықлаў имканияты болмаса, оны анықлаў судтың уйғарыўына тийкарланып баҳалаўшы шөлкем тәрепинен әмелге асырылыўы ҳәм баҳалаў қәрежетлери даўагерге жүклениўи белгиленди.

Сондай-ақ, Өзбекстан Республикасы Президентиниң “Фермер, дийқан хожалықлары ҳәм қыйтақ жер ийелериниң жумысын және де раўажландырыў бойынша шөлкемлестириў илажлары ҳаққында”ғы 2017-жыл 10-октябрьдеги қарары 3-бәнтиниң төртинши хатбасында фермер, дийқан хожалықлары ҳәм қыйтақ жер ийелери кеңеслерине фермер, дийқан хожалықлары ҳәм қыйтақ жер ийелериниң мәплерин гөзлеп судқа мәмлекетлик бажы төлеместен даўа арзалары, мәмлекетлик ҳәм хожалық басқарыў уйымлары, жергиликли мәмлекетлик ҳәкимият уйымларының қарарлары, олардың лаўазымлы шахсларының ҳәрекетлери (ҳәрекетсизлиги) үстинен шағымлар бериў ҳуқықы берилген болып, онда даўа арзасын қанаатландырыўсыз қалдырылғанда мәпи гөзленип даўа арзасы киргизилген фермер, дийқан хожалықлары ҳәм қыйтақ жер ийелеринен мәмлекетлик бажы өндирилмейтуғынлығы көрсетилген.

Жоқарыдағы Пленум қарары менен бул қағыйда даўа арзасы көрместен қалдырылған ямаса ис жүргизиўден қыскартылған жағдайда да қолланылыўы лазымлығы белгиленди. Усылардан келип шығып, Пленум қарарына киргизилген қосымша ҳәм өзгерислер физикалық ҳәм юридикалық тәреплердиң судқа мүрәжат етиў көринисиндеги конституциялық ҳуқықларының әмелге асырылыўына хызмет етеди.

Зульфия ХАСАНОВА,

Шымбай районлар аралық экономикалық суды судьясы

КЕЛИСИМ ПИТИМИ ҲӘМ МЕДИАТИВ КЕЛИСИМНИҢ ӨЗГЕШЕЛИКЛЕРИ

 Физикалық ҳәм юридикалық шахслардың ҳуқықлары ҳәм нызамлы мәплерин қорғаў жолында, келиспеўшиликлерди өз-ара сөйлесиўлер жолы менен шешиў арқалы судларда жумыс көлемин оптималластырыўда келисим питими ҳәм медиатив келисим институтлары үлкен әҳмийетке ийе.

Өзбекстан Республикасы Жоқары хожалық суды Пленумының 2009-жыл 18-декабрьдеги «Экономикалық судлар тәрепинен келисим питимин тастыйықлаўда процессуаллық нызам нормаларының қолланылыўына байланыслы айырым мәселелер ҳаққында»ғы 204-санлы қарарының 2-бәнтинде берилген түсиндириўге көре, келисим питими дегенде өз-ара келисиўге тийкарланған, даўа талабына (талапларына) байланыслы анықлыққа ерисиўге қаратылған, тартысты шешиў ҳаққындағы тәреплердиң жазба келисимлери түсиниледи.

«Медиация ҳаққында»ғы Өзбекстан Республикасы Нызамының 4-статьясына муўапық, медиация – келип шыққан келиспеўшиликти тәреплер өз-ара мақул шешимге ерисиўи ушын олардың ықтыярлы келисимине тийкарланып медиатор жәрдеминде шешиў усылы болып табылады. Медиатив келисим болса – медиацияны қолланыў нәтийжесинде медиация тәреплери тәрепинен ерисилген келисим есапланады.

Олардың улыўма тәрепи сонда, екеўинде де келиспеўшиликлерди сөйлесиўлер ҳәм келисим жолы менен шешиўге қаратылған келиспеўшиликлерди шешиўдиң альтернатив усылы болып табылады.

Өзбекстан Республикасы Экономикалық процессуаллық кодексиниң 131-статьясы екинши бөлимине муўапық, келисим питими ямаса медиатив келисим даўа тәртибиндеги ҳәр қандай ис бойынша дүзилиўи мүмкин.

Олардың айырмашылық тәреплери сонда, келисим питими экономикалық суд ислерин жүргизиўдиң ҳәр қандай басқышында (ҳәтте, ислерди апелляция, кассация ямаса ревизия инстанциясында көриў басқышларында да) ҳәм суд ҳүжжетин орынлаў процессинде де дүзилиўи мүмкин, ал медиатив келисим болса биринши инстанция судында суд мәсләҳәтханаға суд ҳүжжетин қабыл етиў ушын шыққанға шекем тәреплер тәрепинен дүзилиўи мүмкин.

Келисим питими ол суд тәрепинен тастыйықланғаннан кейин дүзилген есапланады яғный судтың келисим питимин тастыйықлаў ҳаққындағы уйғарыў шығарылыўы менен дүзилген есапланады.

Ал, медиатив келисимди болса суд тәрепинен тастыйықлаўды талап етпейди.

Суд тәрепинен келисим питиминиң тастыйықланыўы ис жүргизиўди өндиристен қысқартыўға тийкар болады, сол себепли әйне бир шахслар ортасындағы, әйне бирдей предмет ҳәм тийкарлар бойынша судқа тәкраран даўа арза менен мүрәжат етиўге жол қойылмайды.

Тәреплер арасында медиатив келисим дүзилген болса, даўа арза көрместен қалдырылады, бундай жағдайда әйне бир шахслар ортасындағы, әйне бирдей предмет ҳәм тийкарлар бойынша даўагер судқа даўа арзасы менен улыўма тәртипте жаңадан мүрәжат етиўге тосқынлық қылмайды.

Тәреплер арасында дүзилген келисим питим бойынша шәртлескен миннетлемелерди орынламаў ҳуқықый ақыбетлерди келтирип шығарады. Сол себепли, келисим питиминде миннетлемелерди орынлаў шәртлери ҳәм мүддетлери көрсетилиўи керек, сондай-ақ, келисим питиминде жуўапкер тәрепинен миннетлемелерди кешиктирип ямаса бөлип-бөлип орынлаў ҳаққындағы, талап етиў ҳуқықынан басқа шахс пайдасына ўаз кешиў ҳаққындағы, қарыздан (неустойка) толық ямаса бир бөлегинен ўаз кешиў ямаса қарызды тән алыў ҳаққындағы, суд қәрежетлерин бөлистириў ҳаққындағы ҳәм нызамға қайшы болмаған басқа да шәртлер көрсетилиўи мүмкин. Келисим питиминиң онда белгиленген тәртип ҳәм мүддетлерде орынланбаўы суд тәрепинен мәпдар тәрептиң арзасы бойынша орынлаў хатын бериў ушын тийкар болады.

Медиатив келисимде болса, тәреплер белгили бир миннетлемелерди орынлаў ҳаққында келискен болса да, келисилген шәртти орынламаслық ҳуқықый ақыбет келтирип шығармайды. Соған бола, медиатив келисим шәртлери орынланбаған жағдайда, тәреплер қайтадан судқа мүрәжат етиўге ҳақылы болады.

Тәреплер ортасында медиатив келисим дүзилип, даўа арзасы көрместен қалдырылған жағдайда, даўа арзасы усынылғанда алдыннан төленген мәмлекетлик бажы даўагерге қайтарылады, егер даўа арза берерде мәмлекетлик бажыдан азат етилген, мәмлекетлик бажыны төлеў кешиктирилген болса тәреплерден мәмлекетлик бажы өндирилмейди. («Мәмлекетлик бажы ҳаққында»ғы Өзбекстан Республикасының Нызамы, 18-статья).

Жоқарыда атап өтилген Пленум қарарының 17, 18 ҳәм 19-бәнтлерине көре, келисим питимин тастыйықлаў ҳаққындағы суд уйғарыўының жуўмақлаўшы бөлиминде оның барлық шәртлери баян етилиўи керек. Бунда тәреплердиң суд қәрежетлерин бөлистириў бойынша келисимниң жоқ екенлиги келисим питимин тастыйықлаўдан бас тартыўға тийкар болмайтуғынын инабатқа алыўы керек. Бундай жағдайда, суд қәрежетлерин бөлистириў мәселеси суд тәрепинен Экономикалық процессуаллық кодексиниң 118-статьясы қағыйдалары тийкарында шешиледи.

Келисим питимин тастыйықлаў ҳәм ис жүргизиўди өндиристен қысқартыў ҳаққындағы суд ҳүжжети үстинен Экономикалық процессуаллық кодексинде белгиленген улыўма тәртипте шағым етилиўи (протест келтирилиўи) мүмкин.

Егер келисим питиминиң тәрепи, келисим питими суд тәрепинен тастыйықланғаннан кейин келисим питиминиң шәртлерин қайта көрип шығыўға ҳәм (ямаса) келисим питимин орынлаўдан бас тартыўға қаратылған даўа менен мүрәжат етсе, суд бундай талапларды қанаатландырыўсыз қалдырады.

Егер суд тәрепинен тастыйықланған келисим питимин тәреплер өз-ара бийкарлап ямаса оның шәртлерин өзгертип, судқа тастыйықлаў ушын жаңа редакциядағы келисим питимин усынса, суд бундай арзаны қанаатландырыўсыз қалдырыў ҳаққында уйғарыў шығарады ҳәм бундай уйғарыў үстинен шағым етилмейди (протест келтирилмейди).

Ҳәр қандай келисим питиминиң судқа усынылыўы ол суд тәрепинен тастыйықланады дегенди аңлатпайды. Өйткени, Экономикалық процессуаллық кодексиниң  134-статьясына муўапық,  суд келисим питими оның шәртлери нызамшылыққа қайшы болса, оның шәртлери үшинши шахслардың ҳуқық ҳәм нызамлы мәплерине байланыслы болса, ол шәрт тийкарында дүзилген болса тастыйықлаўдан бас тартады ҳәм бул ҳаққында уйғарыў шығарады. Бул уйғарыў үстинен шағым етилмейди (протест келтирилмейди).

Мәселен, Экономикалық процессуаллық кодексиниң 221-статьсы төртинши бөлимине муўапық, ҳуқықый тәсир шарасын қоллаў ҳаққындағы ислер бойынша келисим питими яки медиатив келисим дүзилиўине жол қойылмайды.

Сондай-ақ, Экономикалық процессуаллық кодексиниң  203-9(прим)-статьясы алтыншы бөлимине муўапық, өзбасымшалық пенен ийелеп алынған, мәмлекет мүлкинде болған жер участкасын қайтарыў, өзбасымшалық пенен қурылған имаратты бузып таслаў ҳаққындағы ислер бойынша келисим питими яки медиатив келисим дүзилиўине жол қойылмайды.

Келисим питимди тастыйықлаў мәселесинде келисим питимниң тәрепи Акционерлик жәмийети яки жуўапкершилиги шекленген жәмийети болса, бул келисим питим ири питим талапларына жуўап бериў бермеслиги «Акционерлик жәмийетлери ҳам акционерлердиң ҳуқықларын қорғаў туўрысында»ғы, «Жуўапкершилиги шекленген ҳәм қосымша жуўапкершиликли жәмийетлер туўрысында»ғы Өзбекстан Республикасы нызамларында белгиленген тәртипке муўапық дүзилгенлиги, сондай-ақ келисим питимлерди тастыйықлаўда келисим питими көшер яки көшпес мүлкти бериў туўрысындағы шәртти өз ишине алған болса, бул мүлкке үшинши шахслардың ҳуқықлары бар жоқлығы яғный хатлап қойылғанлығы, гиреўге қойылғанлығы сыяқлы жағдайлар тексерилиўи лазым.

Келисим питимин дүзиў, медиация тәртип процедурасын әмелге асырыў туўрысында келисим яки медиатив келисимди дүзиўде және бир итибар қаратыўы лазым болған тәрепи ол усы питим ҳәм келисимлерди имзалаўшы шахслардың Экономикалық процессуаллық кодексиниң  63-статьясында белгиленгениндей ўәкилликлери бар жоқлығына итибар қаратылыўы лазым.

Сондай-ақ, медиатив келисим арқалы даўадан ўаз кешилмеслигине, медиатив келисим дүзиў ушын медиация тәртип процедурасын әмелге асырыў туўрысында келисимниң бар болыўы лазымлығына, медиатив келисим факсимил имза менен имзаланыўы мүмкин емеслигине итибар қаратылыўы лазым.

Енди, экономикалық судларда ислердиң медиатив келисимлер дүзилиўи менен даўа арзалардың көрместен қалдырылыўы бойынша суд статистикасына тоқталып өтсек.

Қарақалпақстан Республикасы экономикалық судлары тәрепинен 2023-жыл даўамында – 132, 2024-жылда – 70, 2025-жылдың 1 айы даўамында 3 ис бойынша тәреплер медиатив келисимге келгенлиги себепли даўа арзалар көрместен қалдырылды.

Соның ишинде, Нөкис районлар аралық экономикалық судында – 98 ис  бойынша 42,8 миллиард сомлық, Беруний районлар аралық экономикалық судында – 58 ис бойынша 179,7 миллиард сомлық, Шымбай районлар аралық экономикалық судында – 13 ис бойынша 122,9 миллиард сомлық, Қоңырат районлар аралық экономикалық судында – 36 ис бойынша 31,7 миллион сомлық даўа талаплары бойынша медиатив келисимлер дүзилген.

Бул ислердиң категориялары бойынша анализ етилгенде 71 ис (34,6 проценти) кредит шәртнамасы, 30 ис (14,6 проценти) кесип-алып ислеў шәртнамасы, 29 ис (14,1 проценти) өним жеткерип бериў шәртнамасы, 15 ис (7,3 проценти) контрактация шәртнамасы, сондай-ақ алды-сатты, лизинг, фьючерс, ҳақы есесине хызмет көрсетиў, ижара, коммуналлық, қарыз, қамсызландырыў, жүк тасыў ҳәм басқа да шәртнамалар бойынша келип шыққан даўаларға туўра келеди.

Жуўмақлап айтқанда, келисим питими ҳәм медиатив келисим институтлары тәреплерге өз-ара келисиў, сөйлесиўлер жолы менен келип шыққан келиспеўшилик мәселелерин шешиўге хызмет етеди.

Спартак НИЯЗОВ,

Нөкис районлар аралық экономикалық суды баслығы

ЭКОНОМИКАЛЫҚ СУДЛАРДА СУД ИСЛЕРИН ЖҮРИТИЎ ТӘРТИБИ, ЎАЗЫЙПАЛАРЫ ҲӘМ ПРИНЦИПЛЕРИ

Өзбекстан Республикасында экономикалық судларда экономикалық суд ислерин жүритиў Өзбекстан Республикасы Экономикалық процессуаллық кодекси ҳәм басқа да нызам ҳүжжетлерине тийкарланып әмелге асырылады.

Өзбекстан Республикасы Конституциясының 15-статьясы, Өзбекстан Республикасы Экономикалық процессуаллық кодексиниң 1-статьясына муўапық, егер Өзбекстан Республикасының халықаралық шәртнамасында Өзбекстан Республикасының нызамшылығында нәзерде тутылғанынан басқаша қағыйдалар белгиленген болса, халықаралық шәртнама қағыйдалары қолланылады.

Экономикалық суд ислерин жүритиў буйрық тәртибинде, даўа тәртибинде ҳәм айрықша категориядағы ислер бойынша айрықша тәртипте жүритиледи.

Экономикалық суд ислерин жүритиў ўазыйпалары – бул экономика тараўында кәрханалар, мәкемелер, шөлкемлер ҳәм пуқаралардың бузылған,  даўлы болған ҳуқықларын ямаса нызам менен қорғалатуғын мәплерин қорғаў, экономика тараўында нызамшылықты беккемлеў ҳәм ҳуқықбузарлықлардың алдын алыўға көмеклесиў, нызамға ҳәм судқа ҳүрмет етиў мүнәсибетин қәлиплестириўден ибарат.

Өзбекстан Республикасы Конституциясының 55-статьясына көре, ҳәр кимге өзиниң ҳуқық ҳәм еркинликлерин суд арқалы қорғаў ҳуқықы берилгениндей, Өзбекстан Республикасы Экономикалық процессуаллық кодексиниң 3-статьясына муўапық, ҳәр қандай мәпдар шахс өзиниң бузылған, даўлы болған ҳуқықларын ямаса нызам менен қорғалатуғын мәплерин қорғаў ушын экономикалық судқа усы Кодексте белгиленген тәртипте мүрәжат етиўге ҳақылы.

Судқа мүрәжат етиў:

пуқаралық ҳуқықый қатнасықлардан келип шығатуғын даўалар бойынша – даўа арзасы формасында;

буйрық тәртибинде ис жүргизиў, айрықша категориядағы ислер бойынша ҳәм де усы Кодексте нәзерде тутылған басқа да жағдайларда – арза формасында;

апелляция ямаса кассация, ревизия инстанциясы судларына мүрәжат етилгенде – шағым арза формасында әмелге асырылады.

Мүрәжат ҳәм оған қосымша етилетуғын ҳүжжетлер судқа электрон ҳүжжет түринде жиберилиўи мүмкин.

Суд шешиўши қарар, уйғарыў, қарар, суд буйрығы түриндеги суд ҳүжжетлерин қабыл етеди.

Биринши инстанция судында исти мазмунан көриў нәтийжелери бойынша шешиўши қарар қабыл етиледи.

Апелляция, кассация ҳәм ревизия тәртибиндеги шағымларды (протестлерди) көрип шығыў нәтийжелери бойынша апелляция, кассация, ревизия инстанция судлары қарар қабыл етеди.

Экономикалық суд ислерин жүритиў Өзбекстан Республикасы Экономикалық процессуаллық кодексинде белгиленген принциплер тийкарында алып барылады.

Судта тартысларды шешиў юридикалық тәреплердиң мүлкшилик формасына, жайласқан жерине, кимге бойсыныўына, пуқаралардың жынысы, расасы, миллети, тили, дини, социаллық келип шығыўы, исеними, жеке ҳәм социаллық статусына қарамастан, бийғәрез нызам ҳәм суд алдындағы теңлиги тийкарында әмелге асырылады.

Сондай-ақ, экономикалық суд ислерин жүритиў тәреплердиң тартысыўы ҳәм тең ҳуқықлылығы тийкарында әмелге асырылады.

Суд ислерин жүритиў өзбек тилинде, қарақалпақ тилинде ямаса тийисли орындағы көпшилик халық сөйлесетуғын тилде яки нызамға муўапық басқа тилде алып барылады. Суд ислери алып барылып атырған тилди билмейтуғын судта қатнасыўшы шахслардың дилмаш арқалы ис материаллары менен толық танысыў ҳәм суд ислеринде қатнасыў ҳуқықы ҳәм де судта ана тилинде сөйлеў ҳуқықы тәмийинленеди.

Экономикалық судларда ислер ашық өткериледи, ислерди жабық мәжилисте көриў нызамда белгиленген жағдайларда жол қойылады.

Нызамлы күшке кирген суд ҳүжжетлери барлық мәмлекетлик уйымлар, пуқаралардың өзин-өзи басқарыў уйымлары, басқа да уйымлар, жәмийетлик бирлеспелер, кәрханалар, мәкемелер, шөлкемлер, лаўазымлы шахслар ҳәм пуқаралар ушын мәжбүрий болып, суд ҳүжжетлерин орынламаў нызамларда белгиленген жуўапкершиликке себеп болады.

Спартак  НИЯЗОВ,

Нөкис районлар аралық экономикалық суды баслығы

ПУҚАРАЛЫҚ ИСЛЕРИ БОЙЫНША СУД ҚӘРЕЖЕТЛЕРИН ӨНДИРИЎ ТӘЖИРИЙБЕСИ

Әмелдеги нызамшылық мазмунларына көре суд қәрежетлери дегенде пуқаралардың, юридикалық шахслардың, сондай-ақ шет ел пуқаралары ҳәмде пуқаралығы болмаған шахслардың судта белгили-бир процессуал ҳәрекетти әмелге асырыў ушын ҳәм ҳүжжетлер көширмелерин алғанлық ушын мәмлекет пайдасына, сондай-ақ, гуўаларға, экспертлерге, қәнийгелерге, дилмашларға төленетуғын ҳәмде бундай процессуал ҳәрекетлерди әмелге асырыўға төленетуғын басқа қәрежетлер түсиниледи.  

Судларда пуқаралық ислерин көриўде суд қәрежетлерин өндириў тәртиби Өзбекстан Республикасының «Мәмлекетлик бажы ҳаққында»ғы нызамы, Пуқаралық-процессуаллық кодекси ҳәм Өзбекстан Республикасы Жоқаргы суды Пленумының тийисли қарарлары менен белгиленеди.

Өзбекстан Республикасы Пуқаралық-процессуаллық кодексиниң 127-статьясына көре, суд қәрежетлери мәмлекетлик бажы ҳәм исти көриў менен байланыслы шығынлардан ибарат.

Пуқаралық ислери бойынша суд кәрежетлерин өндириўде бирден-бир суд тәжирийбесин енгизиў мақсетинде 2024-жыл 16-декабрьде Өзбекстан Республикасы Жоқаргы суды Пленумының «Пуқаралық ислери бойынша суд қәрежетлерин өндириў тәжирийбеси ҳаққында»ғы 37-санлы қарары қабыл етилди.

Усы Пленум қарарының көрсетпелерине көре, пуқаралық ислери бойынша мәмлекетлик бажы:

• судларға берилетуғын даўа арзалардан, айрықша тәртипте жүритилетуғын ислерге тийисли арзалардан, суд буйрығын бериў ҳаққындағы арзалардан;

• төрешилик судының шешиўши қарарлары бойынша тартысыў ҳақкындағы арзалардан;

• төрешилик судының шешиўши қарарларын мәжбүрий орынлаў ушын орынлаў хатын бериў ҳаққындағы арзалардан;

• шет  мәмлекет судының ҳәмде шет ел төрешилик судының (арбитражының) шешиўши қарарын тән алыў ҳәм орынлаўға қаратыў ҳаққындағы арзалардан;

• кәрханалар, мәкемелер, шөлкемлер, жәмийетлик бирлеспелериниң ҳәкимшилик ҳәм басқа ғалабалық ҳуқықый қатнасықлардан жүзеге келмейтуғын қарарлары ҳәмде олар лаўазымлы шахсларының сондай ҳәрекетлери (ҳәрекетсизлиги) үстинен берилген даўа арзалардан;

• апелляция, кассация ҳәм ревизия тәртибиндеги шағымлардан:

а) судлардың шешиўши қарарлары үстинен;

б) ис жүргизиўди қысқартыў ҳақкындағы, даўаны көрместен қалдырыў ҳаққындағы, суд жәриймаларын салыў ҳақкындағы уйғарыўлары үстинен;

в) төрешилик судының шешиўши қарарлары бойынша тартысыў ҳақкындағы ислер бойынша уйғарыўлар үстинен;

г) төрешилик судының шешиўши қарарларын мәжбүрий орынлаў ушын орынлаў хаты бериў ҳақкындағы арзалар бойынша уйғарыўлар үстинен;

д) шет ел судының ҳәмде шет мәмлекет төрешилик судының (арбитражының) шешиўши қарарын тән алыў ҳәм орынлаўға каратыў ҳақкындағы арзалар бойынша уйғарыўлар үстинен;

• ҳүжжетлердиң дубликатларын ҳәм көширме нусхаларын (солардан тәкирарый рәўиште берилетуғын суд ҳүжжетлериниң көширме нусхаларын) бергенлик ушын өндириледи.

Суд қарарларының суд қәрежетлери бөлегинен наразы болып берилген апелляция, кассация ҳәм ревизия шағымлары бойынша мәмлекетлик бажы улыўма тийкарларда төленеди, лекин мәмлекетлик бажы менен байланыслы мәселелер бойынша шығарылған уйғарыўларға қарата берилген жеке шағымлар бойынша мәмлекетлик бажы төленбейди.

Нызам менен мәмлекетлик бажыны төлеўден азат етилген, суд тәрепинен мәмлекетлик бажы төлеми кешиктирилген яки бөлип-бөлип төлеў белгиленген ҳаллардан басқа барлық жағдайларда мәмлекетлик бажы ҳәм почта қәрежети арза, даўар арза, шағым судқа берилгенге шекем төленеди.

Даўа баҳасы шет ел валютасында белгиленген мүлкий даў бойынша судқа арза берилгенде, мәмлекетлик бажының муғдары арза берилген сәнеде Өзбекстан Республикасы Орайлық банки тәрепинен белгиленген курс бойынша миллий валютада белгиленеди.

Төлениўи лазым болған мәмлекетлик бажы муғдары арыз етилген талаптың өзгешелигине (мүлкий яки мүлкий болмаған) байланыслы болады ҳәм «Мәмлекетлик бажы ҳаққында»ғы Нызам менен белгиленген ставкалар бойынша анықланады.

Даўа талабы мүлкий қәсийетке ийе болған жағдайларда мәмлекетлик бажы муғдарын даўагер тәрепинен көрсетилген даўа баҳасынан келип шығып, нызам талабына муўапық судья белгилейди. Мүлкий қәсийетке ийе болған бир неше бөлек талаплардан ибарат даўа арзалардан мәмлекетлик бажы улыўма даўа суммасынан келип шықкан ҳалда өндириледи. Бундай талапларны өз ишине алған мүлкий болмаған қәсийетке ийе даўа арзалардан ҳәр бир талап ушын бөлек мәмлекетлик бажы өндириледи. Бир ўақыттың өзинде мүлкий ҳам мүлкий емес қәсийетке ийе бөлек талаплардан ибарат болған арзалардан мәмлекетлик бажы ҳәр бир талап ушын өз алдына, мүлкий ҳәм мүлкий емес қәсийетдеги арзалар ушын белгиленген ставкалар бойынша өндириледи.

Егер суд тәрепинен ис көрилиўи басқышында даўа баҳасы көбейттирилген болса, мәмлекетлик бажы даўаның көбейттирилген суммасынан келип шыққан ҳалда есапланады. Ал, егер даўа талаплары кемейттирилген ҳалларда төленген мәмлекетлик бажы қайта есаплап шығылмайды.

Мәмлекетлик бажы қарсы даўа арзалардан, үшинши шахслардың иске ғәрезсиз даўа талаплары менен кирискенлиги ҳақкындагы арзалардан ҳәмде иске кирискен даўагердиң ҳуқықый мийрасхорынан мәмлекетлик бажы өндирилмеген болса өндириледи.

Егер арза бериўши нызам яки басқа нызамшылық ҳүжжетлерине көре мәмлекетлик бажыны төлеўден азат етилмеген ҳәм арзада оны төлеўди кешиктириў, кемейттириў, бөлип-бөлип төлеў ҳақкында илтимаснама жоқ болса, сондай-ақ почта қәрежетлери төленбеген болса, судья арзаны қайтарыў ҳаққында уйғарыў шығарады.

Егер физикалық яки юридикалық шахслар өзлериниң суд қәрежетлерин толық яки қсыман төлеўге қурбы жетпейтуғынлығын тастыйықлаўшы дәлийллер (ис ҳақы (дәрамады), банкта қәрежетлери жоқлығы, арза бериўшиниң шаңарағы кем тәмийинленген деп тән алынғанлығы ҳақкындағы ўәкилликли органның мағлыўматы (мағлыўматнамасы) ҳәм т.б) усынылғанда суд тәрепинен илтимаснамаға тийкар мәмлекетлик бажыны төлеўди кешиктириўге яки оны бөлип-бөлип төлеўге жол қойылады.

Пуқаралық ислерин көриў менен байланыслы шығынларға гүўалар, экспертлер, қәнийгелер ҳәм дилмашларға төлениўи лазым болған қәрежетелер; нызам талабына көре жуўапкерди қыдырыў ушын қылынған қәрежетлер суд хабарнамаларын ҳәм суд ҳүжжетлерин жибериў менен байланыслы почта қәрежетлери; суд мәжилисин видеоконференц байланыс режиминде өткериў менен байланыслы қәрежетлер; суд тәрепинен тән алынған басқа зәрүр қәрежетлер киреди. Басқа суд қәрежетлерине суд тәрепинен ақылга уғрас муғдарларда белгиленетуғын, әмелде жойтылған ўақыт ушын өндирилетуғын компенсация, ўәкилдиң жәрдеми ушын төленетуғын қәрежетлер ҳәм басқалар киреди.

Улыўма қағыйдаға көре, ис бойынша суд қәрежетлери  ҳақ болмаған тәрептнен өндириледи.

Шешиўши қарар қайсы тәрептиң пайдасына шығарылған болса, суд сол тәрепке екинши тәрептен, егер ол тәреп мәмлекет дәрамадына түсетуғын суд қәрежетлеринен азат етилген болса да, ис бойынша қылынган ҳәмме қәрежетлерди өндирип береди.

Саодат КАИПНАЗАРОВА,

Қарақалпақстан Республикасы судының судьясы                                 

СУД ҚӘРЕЖЕТЛЕРИ БОЙЫНША КИРИТИЛГЕН ӨЗГЕРИСЛЕРДИҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ СУДЛАР УШЫН ӘҲМИЙЕТИ

Өзбекстан Республикасы Жоқарғы суды Пленумының 2024-жыл 16-декабрь күнги «Өзбекстан Республикасы Жоқарғы суды Пленумының экономикалық ҳәм ҳәкимшилик ислер бойынша суд қәрежетлерин өндириў әмелияты ҳаққындағы қарарларына өзгерис ҳәм қосымшалар киритиў ҳаққында»ғы 38-санлы қарары менен Өзбекстан Республикасы Жоқарғы суды Пленумының 2020-жыл 19-декабрь күнги «Экономикалық ислер бойынша суд қәрежетлерин өндириў әмелияты ҳаққында»ғы 36-санлы қарарына бир қатар өзгерис ҳәм қосымшалар киргизилди.

Атап айтқанда, Пленум қарары 6.2-бәнт пенен толықтырылып, даўагер тәрепинен даўа талаплары кемейттирилген жағдайда, мәмлекетлик бажы қайта есаплап шығылмайтуғынлығы ҳәмде төленген мәмлекетлик бажы қайтарылмайтуғынлығы ҳаққында түсиник берилди.

Бул қосымшаның киритилиўи даўагердиң даўа талабының тийкарсыз берилген бөлегинен Өзбекстан Республикасы Экономикалық процессуал кодексиниң 157-статьясында белгиленген ҳуқықтан пайдаланып, мәмлекетлик бажы төлеўден қашыўға урыныў жағдайларына шек қояды деп есаплаймыз.

Сондай-ақ, Пленум қарарының төмендеги мазмунда 6.3-бәнт пенен толықтырылыўы да, судлар ортасындағы ҳәр түрли әмелияттың бирдей жолға қойылыўына түртки болады, яғный оған муўапық экономикалық судқа мүрәжат етиўде киши исбилерменлик субъекти тәрепинен белгиленген ставканың 50 пайызы муғдарында мәмлекетлик бажы төленген болып, даўа талаплары қанаатландырылғанда, егер жуўапкер мәмлекетлик бажыны төлеўден азат етилмеген болса, исти көриў нәтийжеси бойынша оннан өндирилетуғын мәмлекетлик бажының муғдары даўагер тәрепинен төлеп шығылған сумма менен шегараланады.

Мәмлекетлик бажы төлеўден азат етилген мәмлекетлик органлар ҳәмде басқа шахслар тәрепинен киши исбилерменлик субъектлериниң мәплерин көзлеп усынылған даўа талаплары қанаатландырылған яки қанаатландырыўсыз қалдырылған жағдайда мәмлекетлик бажы тәреплерден улыўма тийкарларда өндириледи.

Соның менен бирге, Өзбекстан Республикасы Президентиниң «Фермер, дийқан хожалықлары ҳәм қыйтақ жер ийелери жумысларын еледе раўажландырыў бойынша шөлкемлестириў ис-илажлары ҳаққында»ғы 2017-жыл 10-октябрь күнги 3318-санлы қарары 3-бәнтиниң төртинши хатбасында фермер, дийқан хожалықлары ҳәм қыйтақ жер ийелери кеңеслерине фермер, дийқан хожалықлары ҳәм қыйтақ жер ийелери мәплерин көзлеп судқа мәмлекетлик бажы төлеместен даўа арзалары, мәмлекет ҳәм хожалық басқарыўы органлары, жергиликли мәмлекетлик ҳәкимият органларының қарарлары, олардың лаўазымлы шахслары ис-ҳәрекетлери (ҳәрекетсизлиги) үстинен шағымлар усыныў ҳуқықы берилген болып, бундай даўа арза қанаатландырыўсыз қалдырылғанда мәпи көзлеп даўа арзасы киритилген фермер, дийқан хожалықлары ҳәм қыйтақ жер ийелеринен мәмлекетлик бажы өндирмеў белгиленген.

Әмелиятта бундай даўа арзалар көрместен қалдырылса яки ис өндиристен қысқартылса, мәмлекетлик бажы мәселеси қалай шешилетуғынлығы ҳаққында судьялар арасында ҳәр түрли пикирлер қәлиплескен еди.

Пленум қарарының 17-бәнтине киргизилген өзгерислер бундай түсинбеўшиликлерге шек қойып, ендигиден былай фермер, дийқан хожалықлары ҳәм қыйтақ жер ийелери кеңесиниң даўа арзалары көрместен қалдырылған яки ис өндиристен қысқартылған жағдайда, мәпи көзленген даўагерден мәмлекетлик бажы өндирилмейтуғынлығы ҳаққында түсиник берилди.

Буннан тысқары, Пленум қарары 20-бәнтиниң екинши хатбасы төмендеги мазмундағы екинши ҳәм үшинши хатбасылары менен алмастырылған:

Суд ҳүжжетиниң тек ғана мәмлекетлик бажыға тийисли бөлеги шағым етилген жағдайда, мәмлекетлик бажы төленбейди. Бунда судлардың итибары апелляция, кассация ҳәм ревизия шағымын көрип шығыў нәтийжелери бойынша даўласылып атырған суд ҳүжжетиниң мәмлекетлик бажыдан тысқары бөлеги өзгертилген яки бийкар етилгенде, мәмлекетлик бажыны өндириў мәселеси Экономикалық процессуал кодексинде нәзерде тутылған улыўма тәртипте шешилиўине қаратылсын.

Апелляция, кассация ҳәм ревизия шағымлары суд ҳүжжетиниң бир бөлегине қарата берилгенинде мәмлекетлик бажы суд ҳүжжетиниң даўласылып атырған бөлегинен келип шығып есапланады.

Жуўмақлап айтқанда, Пленум қарарына киргизилген өзгерис ҳәм қосымшалар экономикалық судларда суд қәрежетлери менен байланыслы нызамшылық нормаларының дурыс ҳәм бирдей қолланылыўына үлес қосатуғын ҳуқықый тийкар болып хызмет етери сөзсиз.

Қуўанышбай ХОЖАМУРАТОВ,

Қоңырат районлар аралық экономикалық суды баслығы

  ДАЎА МҮДДЕТИ ҲӘМ ОНЫ ҚОЛЛАЎ ТӘРТИБИ

Даўа мүддети шахс өзиниң бузылған ҳуқықын даўа қозғатыў жолы менен қорғаўы мүмкин болған мүддет болып есапланады.

Улыўма даўа мүддети үш жыл. Бирақ, айырым түрдеги талаплар ушын нызамларда улыўма даўа мүддетине қарағанда қысқартырылған яки узайтырылған арнаўлы даўа мүддетлери белгилениўи мүмкин. Арнаўлы даўа мүддетиниң бундай деп аталыўына себеп, ол улыўма (үш жыллық) мүддеттен көп яки кем ўақытқа белгиленеди.

Даўа мүддетлери тек ғана нызам менен белгиленетуғын болғанлықтан пуқаралық кодекси бундай мүддетлерди белгилеўши бирден-бир ҳүжжет емес.

Мысалы, жуўапкершилиги шекленген яки қосымша жуўапкерли жәмийет қатнасыўшыларының улыўма жыйналысының қарарын ҳақыйқый емес деп табыў ҳаққындағы яки темир жол Уставынан келип шығатуғын даўалар бойынша арнаўлы даўа мүддетлери белгиленген.

Көрсетилген улыўма даўа мүддети де, арнаўлы даўа мүддети де тәреплердиң келисими менен өзгертилиўи мүмкин емес. Усы мүнәсебет пенен исти судта көриӯ даӯамында даӯа мүддетлери ҳәм оны есаплаӯ тәртиби исте қатнасыӯшы шахслардың келисими менен өзгертилгенлиги анықланса, бундай келисим Пуқаралық кодексиниң 116-статьясына тийкар өз-өзинен ҳақыйқый емес болып есапланады ҳәм суд тәрепинен итибарға алынбайды.

Даўа мүддети шахс өзиниң ҳуқықы бузылғанлығын билген яки билиўи мүмкин болған күннен баслап өте баслайды.

Бузылған  ҳуқықты қорғаў талабы даўа мүддетиниң өткенлигине қарамастан судта көрип шығыў ушын қабыл қылынады. Даўа мүддети суд тәрепинен тек  жуўапкердиң  суд қарар шығарғанға шекем берген арзасына муўапық қолланылады. Егер бундай арза исте қатнасыўшы басқа шахслар тәрепинен берилген болса, ол инабатқа алынбаслығы керек. Сондай-ақ, суд өзиниң басламасы менен  де даўа мүддетин қоллаўға ҳақлы емес.

Дәслепки даўа талабына қарсы даўа билдирилген тәғдирде, даўа мүддетин қоллаў ҳаққындағы арза дәслепки даўа бойынша даўагер есапланған шахс тәрепинен де берилиўи мүмкин.

Егер исте бир неше жуӯапкер қатнасып атырған болып, олардың  биреӯи даӯа мүддетин қоллаӯ ҳаққында арза берсе, даӯа мүддети тек ғана усы шахсқа  ғана қолланылады.

Егер бир даӯа арзада бир неше өз алдына бийғәрез болған талаплар билдирилген болып, олардың айырымларының даӯа мүддети өткен, ал айрымлары бойынша өтпеген болса, даӯа мүддети өтпеген талаплар бойынша даӯа мүддети өткенлигин тийкар етип, даӯа арзаны қанаатландырыӯсыз қалдырыӯ мүмкин  емес.

Нызамда даўа мүдддетин қоллаў ҳаққындағы арза қандай формада берилиўи көрсетилмегенлиги себепли, бундай арза ҳәм жазба, ҳәм аўызеки түринде тиккелей суд процессинде де берилиўи мүмкин. Арзаның аўызеки билдирилгенлиги әлбетте көрип шығылыўы ҳәм бул ҳаққында суд мәжилиси баянламасында көрсетилиўи керек.

Даўа мүддети өткенлиги ҳаққындағы жуўапкердиң арзасын көрип шығыўда суд даўа мүддети өтпегенлигин анықласа ямаса даўа мүддети тиклениўи (даўагердиң арзасына муўапық) лазым деген жуўмаққа келсе, жуўапкердиң даўа мүддетин қоллаўды сораған арзасы қанаатландырыўсыз қалдырылып, бул ҳаққында уйғарыў шығарады ҳәм  даўаның мазмунан көрип шығылыўын жәриялайды.

Егер даўагер даўа мүддетин тиклеў ҳаққында илтимаснама бермесе яки бундай илтимаснама қанаатландырылмаса, суд даўа арзаны қанаатландырыўсыз қалдырыў ҳаққында ҳал қылыў қарарын қабыллайды.

Даўа мүддетин қоллаў ҳаққындағы арза тек ғана биринши инстанция суды тәрепинен исти көриў жуўмағы бойынша суд ҳүжжети қабыл қылынғанға шекем берилиўи мүмкин. Егер бундай арза исти апелляция, кассация яки ревизия инстанциясы судларында көриў даўамында берилсе, бундай арза қанаатландырылмайды.

 Гаўҳар ЗАРИПОВА,

Қарақалпақстан Республикасы судының судьясы

ЖАСЛЫҚ ДӘЎИРИМИЗДИ БИЙҲУДА ӨТКЕРМЕЙИК

Соңғы жыллары елимизде жаслардың жетик билим алыўы ҳәм кәсип-өнер ийелеўи ушын көплеген қолайлы шарятлар жаратылып берилмекте. Бирақ, тилекке қарсы бүгинги күни мәмлекетимизде жаслар ушын жаратылған кең имканиятлардан пайдаланбастан жеңил пул табыў жолына өтип алған, жынаятлар көбейип бармақта. Әсиресе, бундай намақул ислердиң жаслар тәрепинен исленип атырғаны көпшиликти тәшўишке салады.

Төрткүл районында туўылып, камалға келген Ж.С. да усындай нәўқыран жаслардың бири болып табылады.

Атап айтқанда, Ж. С. “JASURBEK SAVDO ISHLAB CHIQARISH” МЧЖ баслығы М.Б.ға 2023-жылдың май айында оған Оқбошли елатында жайласқан жерлерге салы ҳәм бийдай егип атырғанлығы, усы егинлер ушын минерал төгинлер зәрүрлигин, бирақ, буның ушын өзинде пул жоқ екенлигин, ақшасын егин питкеннен соң 2023-жылдың октябрь айына шекем беретуғынлығын айтып, сол жылдың май айынан 7-сентябрьге шекем 176 млн 810 мың сумлық карбамид, селитра, аммофос сыяқлы минерал төгинлерди алдаўшылық жолы менен алып, оны тергеў дәўиринде анықлаў имканы болмаған пуқараларға сатып, М. Б.ға 130 млн 510 мың сум ақшаны бермей өзи ушын жумсап жибереди.

Буннан тысқары, ол 2024-жылдың январь айында өз аўылласы А. Б.ның да исенимине кирип, оған “Damas-Labo” маркалы  автомашинаны 97 млн 370 мың сумға сатып алыў ушын “BERUNIY AVTOSAVDO SERVIS” МЧЖ менен дүзилген шәртнамасы барлығын, егер, шәртнамаға тийкарланып 7 жумыс күни ишинде төлениўи лазым болған автомашинаның 50 млн сум пулларын көрсетилген есап бетине төлесе, сол автомашина келгеннен кейин оның атына өткерип беретуғынын айтып, шәртнаманы көрсетиў арқалы А. Б.тан 50 млн сум ақшаны алады ҳәм бул пулларды Агробанк АТБ Төрткүл филиалына төлетиўге ериседи. Бирақ, келисилген автомашина “BERUNIY AVTOSAVDO SERVIS” МЧЖдан алып келингеннен соң, оны А.Б.ға бермейди ҳәм оған 50 млн сумлық материаллық зыян жеткереди.

Сондай-ақ, айыпланыўшы Ж.С. өзиниң алдаўшылық әдетин және даўам етип, 2024-жылдың февраль айында Хорезм ўәлаяты Ханқа районында жасаўшы О.Э. ҳәм А.Ш.ларды Өзбекстан АПЖ аймағында 9 гектар жери бар екенлигин, сол жерлерди бир мәўсимге салы егип пайдаланыўы ушын 50 млн сумға ижарага бериўин айтып, оларды исендириў мақсетинде, “GOKLANG” фермер хожалығының ықтыярлы ўаз кешиў арзасына тийкарланып район ҳәкимлигиниң резервине қайтарылып, дийқан хожалығын жүргизиў ушын электрон-онлайн аукцион арқалы Төрткүл районында жасаўшы 28 пуқараларға ижара ҳуқықы тийкарында берилген  Өзбекстан АПЖ  аймағынының 575,576,578,580-контурларындағы жерлерди көрсетеди ҳәм бул жерлердиң өзине тийисли екенлигин айтып, 2024-жылдың 28-февраль күни жоқарыда аты көрсетилген пуқаралардан 50 млн сум пулларды Хорезм ўәлаяты Ханқа районында алдаў жолы менен қолға киргизип, жумсап жибереди.

Сондай-ақ, айыпланыўшы Ж.С. бул ис-ҳәрекетлерин және де даўам етип, 2024-жылдың май айында Пахтачи АПЖ да жасаўшы танысы Г. К.ны да өз торына илиндириўге ериседи. Атап айтқанда, ол Гниң үйине барып, оған арзанырақ баҳада сатылатуғын карбамид ҳәм селитра минерал төгинлери бар екенлигин, егер, усы төгинлердиң ақшаларын алдыннан берсе, оған кешке шекем бул өнимлерди алып келетуғынлығын айтады ҳәм оннан 5 қапшық карбамид ҳәм 10 қапшық селитра ушын 1 млн 850 мың ақшасын алдаў жолы менен алып кетип, бул қаржыларды өзи ушын жумсап жибереди.

Ж.Сның бул ис-ҳәрекетлери Жынаят ислери бойынша Тахтакөпир районлық судында көрип шығылып, ол нызам тийкарында тийисли жазаға ҳүким етилди.

Оразбай МАЎЛЕНОВ,

Жынаят ислери бойынша Тахтакөпир районлық судының баслығы

ШӘРТНАМА МИННЕТЛЕМЕЛЕРИН ОРЫНЛАМАЎДЫҢ АҚЫБЕТЛЕРИ

Ҳәр бир исбилермен өзиниң исбилерменлик жумысын әмелге асырыў процесинде басқа исбилерменлик субектлери менен пуқаралық-ҳуқықый қатнасыққа кирисип, белгили ҳуқық ҳәм миннетлемелерге ийе болады. Бул қатнасықлардағы көпшилик миннетлемелер тәреплер тәрепинен ҳүжданлы түрде толық ҳәм сапалы орынланатуғынын қуўаныш пенен тән алыў керек.

Бирақ, миннетлемелердиң ҳәммеси де усы тәризде орынланады ма?

Тилекке қарсы, айырым жағдайларда алынған миннетлеме орынлаўшы тәрепинен орынланбай итибарсыз қалдырылады. Нәтийжеде, бул тәреплердиң өз ара мүнәсибетине өзиниң унамсыз тәсирин көрсетип, ең нәзик тәрепи есапланған өз-ара исенимниң жоғалыўына ҳәм тәреплер арасында келиспеўшилик пайда болыўына алып келеди.

Өзбекстан Республикасы Экономикалық процессуал кодексине муўапық, исбилерменлик субъектлери арасында пуқаралық-ҳуқықый қатнасықлардан келип шығатуғын келиспеўшиликлер экономикалық судлар тәрепинен көрип шығылады.

Итибарыңызды суд әмелиятында көрилген бир келиспеўшиликке қаратпақшыман.

Атап айтқанда, “ММ” жеке исбилермен (буннан кейин текстте даўагер деп жүритиледи), «ПП» акционерлик жәмийети (буннан кейин текстте жуўапкер деп жүритиледи)нен 175 750 000 сом тийкарғы қарызы, төлеген мәмлекетлик бажы ҳәм почта қәрежетин өндириўди сораған.

Истеги ҳүжжетлерден анықланыўынша, тәреплер орталарында 137 401 000 сомлық 2024-жыл  9-апрель күни 1-санлы ҳәм 38 379 000 сомлық 2024-жыл 30-апрель күни 2-санлы алды-сатты шәртнамалары дүзилген.

Шәртнамаға тийкар даўагер тәрепинен жәми 175 750 000 сомлық жуўапкерге жеткерилип ҳәм орнатылып берилгенлиги истеги 2024-жыл 24-апрель күнги 1-санлы акт ҳәм басқа да ҳүжжетлер менен толық тастыйықланады.

Атап өтилген шәртнамалардың 3.2-бәндине көре, жуўапкер 50 пайыз муғдарында болған биринши төлемди 30 (отыз) календарь күн ишинде даўагердиң есап-бетине өткериў жолы менен әмелге асырыўы, ал қалған 50 пайыз бөлегин биринши төлемди әмелге асырғаннан кейин 30 (отыз) календарь күн ишинде толық төлеп бериў белгиленген.

Буннан тысқары, жуўапкер усы қарыздарлықты 2024-жыл 10-июнь күнине шекем төлеп беретуғынлығы ҳаққында 2024-жыл 29-май күнги 1-санлы кепиллик хатын ҳәм берген. Бирақ, соған карамастан қарыздарлық суммасын төлеў бойынша даўагердиң талаплары жуўапкер тәрепинен итибарсыз қалдырылған.

Нәтийжеде даўагер тәрепинен жуўапкерге қарыздарлық суммасын өндириў ҳаққында даўа арзасы менен судқа мүрәжат етилген.

Судтың шешиў қарары менен жуўапкерден даўагердиң пайдасына бар қарыздарлық суммалары өндирип берилип, даўагер исбилерменниң мәпи суд жолы менен исенимли қорғалды.

Жуўапкер шәртнамалық миннетлемесин орынламағаны ақыбетинде даўагер пайдасына тийкарғы қарыздан тысқары, исти судта көриўге байланыслы суд қәрежетлерин де төлеўге мәжбүр болды.

Ең тийкарғысы болса, тәреплер арасындағы турақлы бирге ислесиўге зыян тийди, өз-ара исеним жоғалды.

Өйткени, Пуқаралық кодексиниң 9-статьясында пуқаралық ҳуқықларын әмелге асырыў басқа шахслардың ҳуқықларын ҳәм нызам менен қорғалатуғын мәплерин бузбаўы шәрт екенлиги, пуқаралық ҳуқықый қатнасықларының қатнасыўшылары ҳадал, ақылға сай ҳәм әдиллик пенен ҳәрекет етиўи, пуқаралар ҳәм юридикалық шахслар өз ҳуқықларын әмелге асырыўда жәмиеттиң руўхый принциплери ҳәм әдеп-икрамлылық нормаларын ҳүрмет етиўи, исбилерменлер болса – ис этикасы қағыйдаларына да әмел етиўи керек екенлиги нәзерде тутылған.

Жуўмақ орнында атап өтиў керек, нызам талаплары тийкарында дүзилген шәртнама бойынша алынған миннетлеме орынланыўы шәрт. Миннетлемениң өз ўақтында, толық ҳәм сапалы түрде орынланыўы өз-ара исенимди беккемлеўде, бирге ислесиўдиң узақ мүддет даўам етиўинде ҳәм сол арқалы өз исбилерменлик жумысының раўажланыўы ҳәм кеңейиўинде әҳмиетли фактор болып есапланады.

Гүлмира АРЗИЕВА, 

Нөкис районлар аралық экономикалық судының судьясы

ЭКОНОМИКАЛЫҚ СУДЛАРДА БУЙРЫҚ ТӘРТИБИНДЕ ИС ЖҮРИТИЎ ТИЙКАРЛАРЫ  

Өзбекстан Республикасы Экономикалық процессуаллық кодексиниң 5-статьясына тийкар, экономикалық судлар шешиўши қарар, уйғарыў, қарар, суд буйрығы түриндеги суд ҳүжжетлерин қабыл етеди.

Кредитордың сөзсиз талапларына байланыслы арзаны көрип шығыў нәтийжелери бойынша суд тәрепинен суд буйрығы шығарылады.

Буйрық тәртибинде ис жүргизиў, айрықша категориядағы ислер бойынша ҳәм усы Өзбекстан Республикасы Экономикалық процессуаллық кодексинде нәзерде тутылған басқа да жағдайларда – арза түринде әмелге асырылады.

Суд буйрығы:

-салық қарызын өндириўди юридикалық шахслардың ҳәм пуқаралардың мүлкине қаратыў ҳаққында талап билдирилген болса;

-коммуналлық хызметлер ҳәм байланыс хызметлери төлеми бойынша қарыздарлықты өндириў ҳаққында тастыйықлаўшы ҳүжжетлерге тийкарланған талап билдирилген болса;

-ҳүжжетлер тийкарында тән алынған дебиторлық қарызды өндириў ҳаққында талап билдирилген болса;

-талап төленбеген, аксептленбеген ҳәм аксептке сәне қойылмаған вексель нотариус тәрепинен протест келтирилиўине тийкарланған болса;

-жазба келисим бар болған жағдайда, өндириўди қарыздардың миннетлемелери орынланыўының тәмийнаты болған мүлкке қаратыў ҳаққында талап билдирилген жағдайларда берилиўи.

Суд буйрығын бериў ҳаққындағы арза судқа жазба түрде, судлаўға тийислиликтиң улыўма қағыйдалары бойынша бериледи. Ол кредитор яки ониң ўәкили тәрепинен имзаланады.

Суд буйрығын бериў ҳаққындағы арзада:

-арза берилип атырған судтың аты;

-кредитордың, қарыздардың аты (фамилиясы, исми, әкесиниң аты), жайласқан жери (почта мәнзили) яки жасаў орны;

-кредитордың нызамшылыққа тийкарланған талабы;

-талапқа тийкар болған жағдайлар ҳәм оларды тастыйықлаўшы дәлиллер;

-өндирилетуғын сумманың есап-санағы, өндириў қарыздардың миннетлемелери орынланыўының тәмийнаты сыпатында турған көшпели мүлкке қаратылған жағдайда болса, өндирилип атырған көшпели мүлктиң характеристикасы ҳәм төленбеген төлемлер суммасының есап-санағы;

-өндирилип атырған қарыздарлық жүзеге келген дәўир;

-қосымша қылынып атырған ҳүжжетлердиң дизими көрсетилиўи керек.

Кредитор суд буйрығын бериў ҳаққында арза бергенинде қарыздарға усы арзаның көширме нусқасын тапсырыўы шәрт.

Суд буйрығын бериў ҳаққындағы арзаға мәмлекетлик бажы ҳәм почта қәрежетлери белгиленген тәртипте ҳәм муғдарда төленгенлигин, суд буйрығын бериў ҳаққындағы арзаның көширме нусқасы қарыздарға тапсырылғанлығын, ҳәм талапқа тийкар болған жағдайларды тастыйықлаўшы ҳүжжетлер қосымша етилиўи лазым.

Коммуналлық хызметлер ушын ҳақы төлеў бойынша қарыздарлықты өндириў ҳаққында талаплар билдирилгенинде суд буйрығын бериў ҳаққындағы арзаға тутыныўшы менен дүзилген шәртнаманың, қарыздар тән алған қарыз жүзеге келген дәўир көрсетилген қарыз есабының, пеня есапланыўы ҳаққындағы ҳәм тутыныўшыны тийисли коммуникация тармақларынан үзиў ҳаққында ескертиў көрсетилген қарызды өндириў ҳаққындағы талабының, тутыныўшыны тийисли коммуникация тармақларынан үзиў ҳаққындағы ямаса жеткерип бериўди технологиялық ямаса авария резерви дәрежесине шеклеў ҳаққындағы акттиң көширме нусқалари қосымша етилиўи лазым.

Алишер АЯПОВ,

Қарақалпақстан Республикасы судының судьясы