МИЙНЕТ ҚАТНАСЫҚЛАРЫ ТАРАЎЫНДАҒЫ ТАРТЫСЛАРДЫ ШЕШИЎДИҢ ҲУҚЫҚЫЙ МЕХАНИЗМЛЕРИ
Өзбекстан Республикасы Конституциясының 42-статясына көре, ҳəр ким мүнəсип мийнет қылыў, кəсип ҳəм искерлик түрин еркин таңлаў, қаўипсизлик ҳəм гигиена талапларына жуўап беретуғын қолай мийнет шараятларында ислеў, мийнети ушын ҳеш қандай кемситиўлерсиз ҳəм де мийнетке ҳақы төлеўдиң белгиленген ең кем муғдарынан кем болмаған тəрзде əдалатлы ҳақы алыў, соның менен бирге жумыссызлықтан нызамда белгиленген тəртипте қорғалыў ҳуқықына ийе.
Соңғы жылларда судға мийнет ҳуқықый қатнасықларынан келип шыққан даўлар бойынша даўа арзалар киргизиў саны айтарлықтай көбеймекте.
Мийнет даўларының көбейиўине орынларда мийнет нызамшылығына ҳәр дайым қатаң əмел етпеслик, Конституция ҳəм нызамшылықта беккемленип қойылған мийнет ҳуқықларының аяқ асты етилиўи, оларды тийкарсыз шеклеў ҳəм тараўға тийисли нызам асты ҳүжжетлери талапларын лазым дәрежеде орынламаў сыяқлы унамсыз жағдайлар себеп болмақта.
Даўа талаплары тийкарлы болған ҳəм мийнет шəртнамасын бийкарлаў ҳаққындағы буйрық нызамсыз деп табылған барлық жағдайларда суд хызметкерлерди алдынғы ислеп турған лаўазымына жумысқа қайта тиклеў, мəжбурий прогул күнлери ушын мыйнет ҳақы ҳəм руўхый зыянды өндириў ҳаққында қарарлар қабылланбақта.
Ислерди көрип шығыў жуўмағы бойынша нызамбузыўшылық жағдайлары анықланған жағдайларда суд айрықша уйғарыў шығарыў жолы менен, жумыс бериўши жəне оның жоқары шөлкемлерине жол қойылған кемшиликлерди сапластырыў илажларын көриў талабын қоймақта.
Анықланған жағдайлар келешекте жумыс бериўши тəрепинен мийнет нызамшылығы талапларын терең үйрениў, белгиленген қағыйда ҳəм тəртиплерге сөзсиз əмел қылыў, хызметкерлер менен ислеў ўазыйпасы жүклетилген жуўапкер адамлардың буған байланыслығы билим ҳəм көнликпелерин турақлы түрде асырып барыў сыяқлы анық ўазыйпаларды орынлаўды талап етпекте.
Жаңадан қабыл етилген Өзбекстан Республикасының Мийнет кодекси алдынғы кодекске салыстырғанда жетик ислеп шығылған болып, онда мийнетке тийисли қатнаслар ҳəм олардың қатнасыўшылары арасында, атап айтқанда, жумыс бериўши ҳəм хызметкер арасында пайда болатуғын түрли жағдайлар кең көрсетип берилди, бунда тийкарынан хызметкерлердиң ҳуқық ҳəм мəплерин қорғаўға қаратылды.
Мийнет даўларын суд тәрепинен көриўде бирден-бир суд әмелиятын енгизиў мақсетинде Өзбекстан Республикасы Жоқарғи суды Пленумының тийисли қарарлары қабыл етилген. Атап айтқанда, Өзбекстан Республикасы Жоқарғы суды Пленумының 2023 жыл 20 ноябрьде «Суд тәрепинен мийнет шәртнамасин бийкар етиўди тәртипке салыўшы нызамшылық нормаларын қоллаў әмелияты ҳаққында»ғы 26 -санли қарары қабыл етилген.
Мийнет ҳаққындағы нызамшылықты ҳəм мийнет ҳаққындағы басқа ҳуқықый ҳүжжетлерди, мийнет шəртнамасын қоллаў мəселелери бойынша жеке тəртипдеги мийнет даўларын (даўа өзгешелигине ийе жеке тəртипдеги мийнет даўлары) көрип шығыў тəртиби Мийнет кодексинде белгиленеди, судта мийнет даўлары бойынша ислерди көриў тəртиби болса буннан тысқары Өзбекстан Республикасының Пуқаралық процессуал кодекси менен белгиленеди.
Хызметкер мийнет даўын шешиў ушын өз таңлаўына көре мийнет даўлары бойынша комиссияға ямаса тиккелей судқа мүрәжат етиўге ҳақылы.
Ҳəр қандай жеке тəртиптеги мийнет даўы мийнет даўлары бойынша комиссияда ямаса судта көрип шығыўдың қəлеген басқышында, суд арнаўлы ханаға (мəслаҳəтханаға) суд ҳүжжетин қабыллаў ушын кириўинден алдын «Медиация ҳаққындаа»ғы Өзбекстан Республикасы Нызамына муўапық көрип шығыў ушын медиаторга өткерилиўи мүмкин.
Мийнет нызамшылығында тиккелей судта көрип шығылатуғын мийнет даўлары да белгиленген, сондай-ақ ҳәр қандай жеке тəртиптеги мийнет даўлары хызметкердиң қəлеўине көре, тиккелей судта да көрип шығылыўы мүмкин.
Жеке тəртиптеги мийнет даўының көрип шығылыўы ушын судқа мүрәжат етиўдиң тийисли мүддетлери белгиленеди.
Атап айтқанда, жумысқа қайта тиклеў ҳаққындағы даўлар бойынша – хызметкерге ол менен мийнет шəртнамасы бийкар етилгенлиги ҳаққындағы жумыс бериўши буйрығының көширме нусқасы тапсырылған күннен баслап үш ай; хызметкер тəрепинен жумыс бериўшиге жеткизилген материаллық зыянның орнын қаплаў ҳаққындағы даўлар бойынша – жумыс бериўши зыян жеткизилгенлигин анықлаған күннен баслап бир жыл; басқа мийнет даўлары бойынша – хызметкер өзиниң ҳуқықы бузылғанлығы ҳаққында билген ямаса билиўи керек болған күннен баслап алты ай.
Хызметкердиң өмирине ҳəм денсаўлығына жеткизилген зыянның орнын қаплаў ҳаққындағы даўлар бойынша, соның менен бирге хызметкерге жеткизилген руўхый зыянды компенсация қылыў ҳаққындағы даўлар бойынша судқа мүрәжат етиў мүддети белгиленбейди.
Ҳәр қандай жағдайда да, мийнет даўларына тийисли даўа арзалар суд тәрепинен өндириске қабыл етилип, мазмунынан көрип шығылады. Ал мийнет даўлары бойынша судқа мүрәжат етиў ушын нызамда белгиленген мүддетиниң өтип кеткенлиги ақыбетинде даўа мүддетин қоллаў бойынша екинши тәрептиң арзасына тийкар ғана суд тәрепинен даўа талабына қарата даўа мүддети қолланылыўы мүмкин.
Мийнет шəртнамасы тийкарсыз бийкар етилген, нызамсыз түрде басқа жумысқа өткерилген, мийнет шəртлери өзгертирилген ямаса жумыстан шетлетилген жағдайларда жеке тəртипдеги мийнет даўын көрип шығыўшы орган хызметкерди алдынғы жумысына тиклейди, соның менен бирге алдынғы мийнет шəртлерин тиклейди. Мийнет шəртнамасын жумыс бериўшиниң басламасына көре бийкарлаўдың нызамлылығы ҳаққындағы мəселени шешип атырғанда суд хызметкер менен мийнет қатнасларын тамамлаўдың тийкарлылығына баҳа береди.
Жеке тəртиптеги мийнет даўын көрип шығып атырған суд хызметкерге мəжбурий прогулдың пүткил ўақты ушын орташа мийнет ҳақын ямаса кем мийнет ҳақы төленетуғын жумысты орынлаған пүткил ўақты ушын мийнет ҳақыдағы парқын төлеў ҳаққында қарар қабыл етеди.
Хызметкерлер жеке тəртиптеги мийнет қатнасларынан келип шығатуғын талаплар бойынша судқа мүрәжат еткенде суд қəрежетлеринен азат етиледи.
Саодат КАИПНАЗАРОВА,
Қарақалпақстан Республикасы судының судьясы