Category Archives: Jańalıqlar

OQÍWSHÍLAR MENEN ASHÍQ SÁWBETLESIW

Búgingi kúnde sudlar tárepinen jaslardıń huqıqıy mádeniyatın jetilistiriw, olardıń sanasında ádillik hám nizam ústinligi ideyaların sińdiriw baǵdarında sudlar tárepinen jaslar menen ushırasıwlardı shólkemlestiriw jaqsı jolǵa qoyılǵan.

Usı tiykarda jınayat isleri boyınsha Shomanay rayonı sudınıń baslıǵı R.Nazarov tárepinen rayondaǵı 13-sanlı ulıwma  orta bilim beriw mektebinde oqıwshılar menen ashıq sáwbetlesiw ótkerildi. Onda sudya tárepinen oqıwshılarǵa hákimshilik  huquqbuzarlıq hám hákimshilik juwapkershilik boyınsha keń túrde túsinikler berildi.

Atap ótilgenindey, perzent  tárbiyası juwapkershilikli sonıń menen birge   júdá názik  másele. Sonlıqtanda, balalardıń mektepte  hám  shańaraqta  tálim – tárbiya  alıwında, kásipke  baǵdarlawda  oqıtıwshılar  menen  birgelikte  ata-analardıń da teńdey  juwapkershiligin  arttırıw zárúr.

Jasırarlıǵi joq, búgingi kúnde jaslar arasında hár túrli jınayatshılıq jaǵdaylarınıń kóplep ushırasıp atırǵanlıǵı ayanıshlı. Usı tiykarda, oqıw orınlarında  hár hápteniń  piyshembi kúni  “Jas  óspirimler  arasında  jınayatshılıqtıń  hám  huqıqbuzarlıqtıń  aldın alıw”  boyınsha ilaj ótkerilip, onda ata-analardıń tolıq qatnasıwın hám turaqlı túrde mektep penen, mektep ata-ana menen baylanıstı bekkemlew baǵdarında islenip atırǵan jumıslar óz nátiyjesin kórsetip atırǵanlıǵı mısallarda keltirildi.

Erkin hám ashıq sáwbetlesiw dawamında sudya jaslarǵa “Ózbekstan Respublikasınıń jaslarǵa baylanıslı siyasat haqqında”ǵı Nızamnıń mazmun-mánisin de túsindirip ótti.

SHÍMBAY RAYONÍNDA QABÍLLAW ÓTKERILDI

Elimizde demokratiyalıq hám erkin puqaralıq jámiyetin qurıw, puqaralardıń huqıq hám erkinliklerin isenimli qorǵaw kepilliklerin keńeytiw, ádil sudlawǵa erisiw, sud isi júritiwi sapasın jánede jaqsılawǵa qaratılıp atırǵan itibar nátiyjesin bermekte.

Qaraqalpaqstan Respublikası sudlarınıń basshıları tárepinen turaqlı túrde ótkerilip atırǵan kóshpeli qabıllawlarda puqaralardıń túrli máseleler boyınsha múrájatları qabıl etilip, unamlı sheshimin tappaqta.

Qabıllawdaǵı múrájatlardıń basım kópshiligi puqaralardıń buzılǵan huqıqların tiklew, sud qararınan narazı bolıw, belgilengen jazanı jeńillestiriw, úy-jay, miyras máselelerinen ibarat.

Shımbay rayonında ótkerilgen náwbettegi qabıllawda Qaraqalpaqstan Respublikası sudınıń baslıǵı K.Tarixov rayon turǵınlarınıń sud-huqıq máselelerine baylanıslı múrájatların tıńladı.

Qabıllaw barısında múrájatlar tiykarında mashqalalardı sheshiw boyınsha tiyisli hám juwapker uyım wákillerine tapsırma, múrájat etiwshilerge huqıqıy túsinikler berildi.

ADAM SAWDASÍ-AWÍR JÍNAYAT

Insan jámiyetshiliginde sonday unamsız sociallıq qubılıslar boladı, olarǵa hár bir insan ózi yaki jaqın insanı jolıqpaǵanınsha itibardan shette bolıp kórinedi. Usınday qubılıslardıń biri bul adam sawdası jınayatı.

Sonıń menen bir waqıtta bul jınayatqa xalqaralıq dárejede gúres járiyalanǵan. Jınayatshılıqtıń bul qáweterli túrine qarsı gúresiw hám onıń aldın alıw maqsetinde Birlesken Milletler Shólkeminiń bir qatar usınıs hám májbúriy xarakterge iye bolǵan hújjetleri qabıl etilgen.

Atap aytqanda, «Adam sawdasına hám úshinshi shaxslar tárepinen denepurıshlıqtan paydalanıwǵa qarsı gúres haqqında»ǵı Konvenciya (1949-jıl), «Qullıq hám qul sawdasın, qullıqqa uqsas institutlar hám ádetlerdi biykar qılıw haqqında»ǵı qosımsha Konvenciya (1956-jıl), «Transmilliy uıymlasqan jınayatshılıqqa qarsı gúres haqqında»ǵı Konvenciyanı tolıqtırıwshı «Adamlar, áyne, hayallar hám balalar sawdasın toqtatıw, aldın alıw hám onıń ushın jaza haqqında»ǵı bayannama (2000-jıl) usı kategoriyadaǵı halıqaralıq huqıqıy hújjetler esaplanadı.

Bunnan tısqarı, adam sawdasına qarsı gúresiw júzesinen mámleketleraralıq birge islesiwdi kúsheytiw maqsetinde 2005-jılı ǴMDA sheńberinde «Adam sawdasına qarsı gúresiw salasında birge islesiwdi kúsheytiw haqqında»ǵı kelisiw, 2006-jılda segiz aǵza mámleket sheńberinde «Adam sawdasına qarsı gúrestiń 2007–2010-jıllarǵa mólsherlengen dástúri» qabıl qılınǵan edi.

Adam sawdası hám májbúriy miynetke qarsı gúresiw máselelerine tiyisli milliy nızamshılıǵımızda hám ózgerisler bolmaqta. Yaǵnıy, 2019-2020-jıllarda usı baǵdarlardaǵı iskerlikti tártipke salıw maqsetinde 20 dan artıq normativ-huqıqıy hújjet qabıl qılındı. Bunnan tısqarı, Xalıqaralıq miynet shólkemi hám Xalıqaralıq migraciya shólkeminiń 6 Konvenciya hámde protokolları ratifikaciya qılındı. Balalar miyneti hám májbúriy miynetke jol qoyılǵanlıq ushın juwapkershilik sharaların kúsheytiw maqsetinde Ózbekstan Respublikasınıń Hákimshilik juwapkershilik haqqındaǵı hámde Jınayat kodekslerine ózgeris hám qosımshalar kiritildi. Sol menen birge, xalıqaralıq tájriybelerdi esapqa alǵan halda «Adam sawdasına qarsı gúresiw haqqında»ǵı nızam jańa redakciyada qabıl qılındı.

2023-jıl 21-dekabrde Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń «Adam sawdasına qarsı gúresiw hám múnásip miynet principlerin keń engiziwge tiyisli qosımsha ilájlar haqqında»ǵı PF-210 sanlı Pármanı menen Oliy Majlis senatınıń baslıǵı basshılıq etetuǵın Adam sawdasına qarsı gúresiw hám múnásip miynet máseleleri boyınsha milliy komissiya dúzildi.

Ózbekstan Respublikası Jınayat kodeksiniń 135-statyasında adam sawdası, yaǵnıy adamdı alıw-satıw yamasa adamdı onnan paydalanıw maqsetinde jallaw, tasıw, tapsırıw, jasırıw yaki qabıl qılıw jınayat ushın jınayıy juwapkershilik belgilengen.

BMShniń statistik maǵlıwmatlarına kóre, adamlar keminde 127 mámleketten satıwǵa shıqpaqta hám olar 137 mámlekette ekspluataciya qılınbaqta. Hár jılı túrli esap-kitaplarǵa kóre, 20-40 million adam qullıqtıń zamanagóy forması qurbanına aylanbaqta.

Bul mashqalanıń anıq kólemin biliw júdá qıyın, sebebi, jınayıy iskerlik jasırın islenedi. Anıq statistika joq, bunı júritip te bolmaydı. Xalıqaralıq dárejede adam sawdası qurbanlarınıń bar joǵı 0,04 payızı ǵana anıqlanadı eken.

Tilekke qarsı, dúnya boylap sonsha keń kólemli ámeliyat, tiyisli úgit-násiyat alıp barılıwına qaramay, hár jılı millionlap insanlar «zamanagóy qullıq», yaǵnıy adam sawdası qurbanına aylanbaqta. Olar arasında hayallar, qızlar, kekseler, hátte jas balalar da barlıǵı júdá ashınarlı. Bul jınayattıń rawajlanıwına túrtki bolıp atırǵan tiykarǵı sebeplerden biri adamlardıń shet elge barıw hám jumısqa jaylasıw haqqında jeterli maǵlıwmatqa iye emesligidur. Ashınarlısı, ózge mámleket, jat ortalıqqa túsip qalǵanlar mol dáramatqa isenip awır fizikalıq miynetke jallanbaqta, hayallar bolsa denepurıshlıqqa májbúrlenbekte.

BMSh maǵlıwmatına kóre, dúnyada hár jılı shama menen 2 million 700 mıń adam adam sawdasınıń qurbanına aylanbaqta. Xalıqaralıq ekspertlerdiń bahalawınsha, bul jınayatshılıq nátiyjesinde alınıp atırǵan jıllıq dáramat muǵdarı 7 milliard AQSh dollarınan asıp ketken. Qáweterlendiretuǵını, adam sawdası jınayatınan jábirlengenlerdiń 80 payızı hayal hám balalardur. Hár jılı dúnya boyınsha 600–800 mıń hayal hám balalar aldaw jolı menen sırt ellerge alıp ketilip, satıp jiberilmekte.

Búgingi kúnde dúnyada adam sawdasınıń úsh keń tarqalǵan túri bar bolıp, bular: jınısıy ekspluataciya (denepurıshlıq), májbúriy miynet adam aǵzaların satıwdur.

Jınısıy ekspluataciya ushın tiykarınan hayallar (sol qatarı qızlar) satıladı. Maǵlıwmatlarǵa kóre, hayallardın 72 payızı usı maqsette satıladı eken.

Májbúriy miynetke tartılǵanlardıń tiykarǵı bólegin bolsa, erkekler quraydı eken. Bul kórsetkishtiń 85,7 payızdı qurawı adam sawdasınan jábir kórgen erkeklerdiń kópshiligi májbúriy miynet arqalı ámelge asırılıwın kóriw múmkin.

Adam aǵzaların satıw jınayatı bolsa júdá hám kózge taslanbaytuǵın adam sawdasınıń túri bolıp, adam sawdası “tovarları” ulıwma sanınıń 1 payızdan kóp bolmaǵan bólegin quraydı eken. Bul túrdegi “tovarlar”dıń jıllıq sawdası 1 mlrd. dollardan artıq muǵdardı qurawı jınayattıń bul kategoriyası da úlken mashqala ekenligin tastıyıqlaydı.

Bul jınayatlardıń tiykarǵı sebebi, túp tamırına názer taslasaq, ruwxıy azǵınlıq, ashkózlik, dúnyaǵa hádden tısqarı beriliw hám nápsige qul bolıwshılıqtı kóremiz.

Mine usınday jerkenishli jınayat bizdiń mámleketimizdi de shetlep ótpegen. Ashınarlısı, puqaralarımız da adam sawdası qurbanlarına aylanbaqta, bunı ǵalaba xabar qurallarınan kórip, esitip turmız. Bulardıń bárshesi mámleketimiz hám jámiyetimiz tárepinen usı illetke qarsı qatań sharalar kóriwdi, adam sawdasına tartılǵan hám onnan jábir kórgen watanlaslarımızdı qorǵawdı aktual wazıypa etip qoymaqta.

Nızam hám huqıq ústinligi járiyalanǵan mámleketimizde insan huqıqlarınıń qorǵalıwın ámelge asırıwshı organlar, bul kibi illetlerdi anıqlawda kúni-tún tınbay islemekte.

Juwmaqlap aytqanda, adam sawdasınıń hár qanday kórinisine qarsı gúresiwde halıqaralıq dárejede óz-ara huqıqıy birge islesiw jolǵa qoyılǵan halda ámelge asırılsa óz nátiyjesin beredi.

Sebebi, adam sawdası – mámleket, millet tańlamaydı hám oǵada awır jınayat!

Erkin UTENIYAZOV,

Qaraqalpaqstan Respublikası sudı sudyası       

REVIZIYA TÁRTIBINDE IS JÚRITIW

Mámleketimizde sońǵı jılları sud islerin júrgiziw processinde jańa institutlar engizilip, solardan jarasıw, mediaciya, dáslepki esitiw, sonday-aq, sud qararlarınıń nızamlılıǵı, tiykarlılıǵı hám ádalatlılıǵın tekseriw sıyaqlı institutlar jánede jetilistirildi.

Málim bolǵanınday, 2023-jıl 25-dekabrdegi Ózbekstan Respublikasınıń «Sud qararlarınıń nızamlılıǵı, tiykarlılıǵı hám ádalatlılıǵın tekseriw institutı jetilistiriliwi múnásebeti menen Ózbekstan Respublikasınıń Puqaralıq-processuallıq kodeksine ózgeris hám qosımshalar kirgiziw haqqında»ǵı nızamı qabıl etildi.

Usı ózgerislerge kóre, Puqaralıq-processuallıq kodeksi sud hújjetlerin reviziya tártibinde qayta kóriw boyınsha is júrgiziw haqqında jańa nızam normaları menen toltırıldı.

Yaǵnıy, birinshi instanciya sudınıń apellyaciya yaki kassaciya tártibinde kórilgen sheshiwshi qararı, uyǵarıwı, qararı hámde apellyaciya yaki kassaciya instanciyası sudınıń uyǵarıwı ústinen reviziya tártibinde shaǵım (protest) beriliwi múmkin.

Reviziya tártibindegi shaǵım (protest) Qaraqalpakstan Respublikası sudınıń puqaralıq isleri boyınsha sudlaw kollegiyası atına jollanadı, biraq sheshiwshi qarardı shıǵarǵan sudqa beriledi.

Reviziya tártibindegi shaǵım (protest) birinshi instanciya sudınıń sheshiwshi qararı, uyǵarıwı, qararı nızamlı kúshke kirgen kúnnen baslap bir jıl ishinde beriledi.

Qaraqalpaqstan Respublikası sudı tárepinen reviziya tártibindegi shaǵım (protest)dı is júrgiziwge qabıl etiw haqkındaǵı uyǵarıw shıǵarılǵan kúnnen baslap bir ay múddette kórip shıǵıladı.

Ámeldegi nızam normaların birdey hám durıs qollanılıwın támiynlew maqsetinde Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudı Plenumınıń 2024-jıl 25-iyunda «Sudlar tárepinen puqaralıq islerin reviziya tártibinde kóriwdiń ayırım máseleleri haqqında»ǵı 20-sanlı qararı qabıl etildi.

Plenum qararınıń kórsetpelerine kóre, sud hújjetleri ústinen reviziya tártibinde shaǵım (protest) beriw huqıqına dawager (arza beriwshi), juwapker, úshinshi shaxs hámde olardıń nızamlı wákilleri hám huqıqıy miyrasxorları, ayrıqsha tártipte júrgiziletuǵın isler boyınsha mápdar shaxs, iste qatnastırılmaǵan, biraq huqıq hám minnetlemeleri haqkındaǵı másele sud tárepinen sheshilgen shaxslar, Ózbekstan Respublikası Prezidenti janındaǵı Isbilermenlik subektleriniń huqıqları hám nızamlı máplerin qorǵaw boyınsha wákil, palata aǵzalarınıń mápinde Ózbekstan Respublikası Sawda-sanaat palatası hám onıń aymaqlıq basqarmaları, prokuror iye bolıp esaplanadı.

Iste qatnasıwshı shaxstıń wákili, solardan advokat, sud hújjeti ústinen reviziya tártibinde shaǵım etiwge, eger bunday huqıq wákillik beriwshi tárepinen berilgen isenim xatta arnawlı kórsetilgen bolǵanda ǵana haqılı. Iste qatnasıwshı shaxstıń huqıqıy miyrasxorı tárepinen berilgen reviziya tártibindegi shaǵımǵa huqıq ótkenligi faktın yaki bunday huqıq ótiwi múmkinligin tastıyıqlawshı hújjetler (neke, tuwılǵanlıq haqkındaǵı gúwalıqlar, wásiyatnama h.t.b) qosımsha etiliwi kerek.

Puqaralıq-processuallıq kodeksiniń 52-statyası 1-bólimine muwapıq, mámleket baskarıwı organları, shólkemler (máselen, fermer, diyxan xojalıqları hám tamarqa jer iyeleri keńesleri h.t.b) hám ayırım pukaralar tek ǵana dawa arza (arza) olar tárepinen berilgen jaǵdayda ǵana sud hújjeti ústinen reviziya tártibinde shaǵım beriwi múmkin.

Qaraqalpaqstan Respublikası sudı tárepinen reviziya tártibinde kórilgen isler boyınsha sud hújjeti ústinen berilgen reviziya tártibindegi shaǵım (protest) Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudı Puqaralıq isleri boyınsha sudlaw kollegiyası atına jollanadı hám tuwrıdan-tuwrı Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudına beriledi.

Al, Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudı Puqaralıq isleri boyınsha sudlaw kollegiyasınıń reviziya tártibinde kórilgen isler boyınsha qabıl etilgen sud hújjeti ústinen protest keltiriw haqkındaǵı arza Ózbekstan Respublikası Joqargı sudınıń baslıǵı yaki Bas prokurorı atına jollanadı hám tiyliginshe, Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudı yaki Bas prokuraturaǵa beriledi. Usı sud hújjeti ústinen Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudı Prezidiumına jollanǵan protest tuwrıdan-tuwrı Ózbekstan Respublikası Joqargı sudına beriledi.

Reviziya tártibindegi shaǵımda (protestte) shaǵım (protest) jollanıp atırǵan sudtıń atı, shaǵım (protest) berip atırǵan shaxstıń familiyası, atı, ákesiniń atı, jasaw mánzili yaki jaylasqan jeri (pochta mánzili), istiń sanı, shaǵım etilip atırǵan (protest berilip atırǵan) sheshiwshi qarar, uyǵarıw, qarar qabıl etilgen sáne hám usı sud hújjetini qabıl etken sud, sheshiwshi qarardıń, uyǵarıwdıń, karardıń nadurıslıǵı neden ibarat ekenligi, shaǵım (protest) beriwshiniń iltiması, shaǵım (protest)ǵa qosımsha etilgen jazba materiallardıń dizimi kórsetiliwi hám shaǵım keltirgen shaxs yaki onıń wákili imzalaǵan yaki protest keltirgen prokuror tárepinen imzalanǵan bolıwı lazım. Shaǵımǵa (protestke) mámleketlik bajı hám pochta qárejeti tólengenligin tastıyqlawshı hújjet, shaǵım wákil tárepinen imzalanǵan jaǵdayda onıń wákilligin tastıyqlawshı hújjet qosıladı.

Reviziya instanciyası sudı reviziya tártibinde isti kórip atırǵanda sud hújjetlerin tolıq kólemde tekserip, is ushın áhmiyetke iye bolǵan halatlardıń tolıq anıqlanǵanlıǵı hám dáliyllengenligi, sud hújjetinde bayan etilgen juwmaqlardıń is halatlarına muwapıqlıǵı, barlıq bildirilgen talaplar boyınsha sud hújjeti qabıl etilgenligi, materiallıq huqıq normaları durıs qollanılǵanlıǵı hám processual nızam talaplarına ámel etilgenligi, sud hújjeti onıń mazmunı hám formasına kóre nızamda belgilengen talaplarǵa muwapıqlıǵın anıqlaydı.

Reviziya instanciyası sudı shaǵımdı (protestti) reviziya tártibinde kóriw nátiyjeleri boyınsha sud kararların ózgerissiz kaldırıw yaki olardı tolıq yamasa qısman biykar etiw, jańa qarar qabıl etiw, sud qararların tolıq yaki qısman ózgertiw, sud qararların biykar etip, isti jańadan kóriw ushın tómengi instanciya sudlarına jiberiw, sud qararların tolıq yaki qısman biykar etip, arzanı kórmesten qaldırıw yamasa is júrgiziwden qısqartıw, ayırım sud hújjetlerin biykar etip, ish boyınsha ilgeri qabıl etilgen sud hújjetlerinen birin óz kúshinde qaldırıw wákilliklerine iye.

Saodat  QAYÍPNAZAROVA,

Qaraqalpaqstan Respublikası sudı sudyası             

KORRUPCIYAǴA QARSÍ GÚRESIWDE JÁMIYETSHILIK QADAǴALAWÍ

Korrupciyaǵa qarsı gúresiw salasındaǵı jámiyetshilik qadaǵalaw – puqaralıq jámiyeti institutları wákillikli wákilleriniń mámleketlik hákimiyat organlarında korrupciya jaǵdayın bahalaw maqsetinde normativ-huqıqıy hújjetlerde belgilengen onıń dárejesin kemeytiriw hám oǵan qarsı gúresiw nátiyjeliligin asırıw boyınsha is-ilájlardı islep shıǵıw mexanizmleri hám qurallarınan paydalanǵan halda ámelge asırılatuǵın arnawlı iskerlik esaplanadı.

Búgingi kúnde korrupciyaǵa qarsı gúresiw salasında mámleketlik organlar menen puqaralıq jámiyeti institutları ortasında «kópir» wazıypasın atqarıwshı jámiyetshilik qadaǵalawdıń rawajlanıw tendenciyası gúzetilmekte. Korrupciyaǵa qarsı qaratılǵan jámiyetshilik qadaǵalawınıń jańa instituciyalıq dúzilmelerin rawajlandırıw hámde shólkemlestiriw-huqıqıy shárt-shárayatlardı jaratıw demokratiyalıq mámleketler ushın strategiyalıq áhmiyetke iye bolmaqta. Óytkeni, Ózbekstan Respublikası Prezidenti Sh.M.Mirziyoev Konstituciyamız qabıl etilgenliginiń 27 jıllıǵına baǵıshlanǵan saltanatlı máresimindegi bayanatında «Konstituciya hám nızam ústinligine erisiwde jámiyetshilik qadaǵalawınan basqa nátiyjeli qural joq. Haqıyqattan da, xalqımız nızam buzılıwına qarsı qattı turmas eken, mámleketlik uyımlar, lawazımlı shaxslar qanshalıq urınbasın, nızam ústinligin támiyinlew qıyın boladı» degen edi.

Mámleketimizde ótken dáwir dawamında «Korrupciyaǵa qarsı gúresiw haqqında»ǵı Nızamı qabıl etiliwi puqaralıq jámiyeti institutları iskerliginiń sociallasıwın hámde korrupciyaǵa qarsı gúresiw hám onıń aldın alıwdaǵı qatnasıqlarınıń jańa basqıshın baslap berdi.

Mámleketlik organlardıń iskerliginde “ashıqlıq” hám “aydınlıq” principlerin támiyinlew, mámleketlik xızmetkerlerge bolǵan isenimdi kúsheytiriwge qaratılǵan sistemalı reformalar ámelge asırıp kelinbekte.

Atap aytqanda, mámleketlik organlar hám mákemeler iskerligi ústinen jámiyetshilik qadaǵalawdı shólkemlestiriw hám ámelge asırıw salasındaǵı qatnasıqlardı tártipke salıwshı Ózbekstan Respublikasınıń «Jámiyetshilik qadaǵalawı haqqında»ǵı Nızamı qabıl etildi.

Jámiyetshilik qadaǵalawdı jetilistiriw boyınsha reformalardıń izshil dawamı sıpatında, halıqtıń mámleketlik hám jámiyet jumısların basqarıwdaǵı qatnasın keńeytiriw, puqaralar, jámiyet hám mámlekettiń óz-ara jaqın birge islesiwin ornatıw, sonday-aq jámiyetshilik qadaǵalawdı kúsheytiw maqsetinde Ózbekstan Respublikası Prezidenti janında Jámiyetshilik palatası dúzildi.

Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2020 jıl 29 iyundaǵı «Ózbekstan Respublikasında korrupciyaǵa qarsı gúresiw sistemasın jetilistiriw boyınsha qosımsha is-ilájlar haqqında»ǵı PP-6013-sanlı Pármanında birinshi márte korrupciya jaǵdaylarınıń sebep hám shárt shárayatların anıqlaw, olardı saplastırıwdıń tásirsheń sistemasın jaratıw islerine puqaralıq jámiyeti institutları hám mámleketlik emes sektordıń basqa wákillerin de keńnen tartıw zárúrligi tiykarlandırıldı.

Pármanǵa tiykar dúzilgen Ózbekstan Respublikası Korrupciyaǵa qarsı gúresiw Agentliginiń tiykarǵı wazıypa hám iskerlik jónelislerinen biri ministrlik hám mákemelerdiń korrupciyanıń aldın alıw hám oǵan qarsı gúresiw boyınsha mámleketlik organlar, ǵalaba xabar quralları, puqaralıq jámiyeti institutları hám basqa mámleketlik emes sektor wákilleriniń birgeliktegi nátiyjeli iskerligin shólkemlestiriw etip belgilendi.

2020 jıl 30 iyun kúni Ózbekstan Respublikası Prezidenti Sh.M. Mirziyoev basshılıǵındaǵı «Ádil sudlawdı támiyinlew hám korrupciyaǵa qarsı gúresiw salasındaǵı wazıypalar dodalawı»na baǵıshlanǵan videoselektor májilisinde – korrupciyanıń aldın alıwda tásirsheń jámiyetshilik qadaǵalaw jolǵa qoyılıwı, sonday-aq, Agentliktiń keń jámiyetshilik, ǵalaba xabar quralları, puqaralıq jámiyetiniń basqa institutları menen birge xalıqtıń hám isbilermenlerdiń korrupciyaǵa múnásebetin úyrenip barıwı hám mámleketlik mákemeler iskerligin bahalap barıwı kerekligine ayrıqsha itibar qaratılǵanı áhmiyetli esaplanadı.

Álbette, korrupciyaǵa qarsı gúresiw boyınsha mámleketlik siyosattıń jetiskenligi tiykarın jámiyetshilik qadaǵalaw quraydı. Mámleketlik organlar hám lawazımlı shaxslardıń korrupciyaǵa qarsı gúresiw nátiyjelerine qalıs hám kvalifikaciyalı baha berilmese usı iskerliktiń nátiyjeli bolıwı gúman astında qaladı. Korrupciyaǵa qarsı gúresiw nátiyjeliligin túpten asırıw boyınsha wazıypalar korrupciya jaǵdaylarınıń sebep hám shárt-sharayatların anıqlaw hámde saplastırıwdıń tásirsheń sistemasın jaratıw, sonıń menen birge usı islerdi ámelge asırıwda puqaralıq jámiyeti institutları hám mámleketlik emes sektordıń basqa wákillerin de keńnen tartıwdı talap qıladı. Ózbekstan yuridikalıq enciklopediyasında jámiyetshilik qadaǵalaw – bul mámleketlik hákimiyat hám basqarıw organları hámde mámleketlik emes shólkemler iskerligi ústinen puqaralar, olardıń birlespeleri hám ózin-ózi basqarıw, puqaralıq jámiyetiniń basqa institutları, sonday-aq mámleketlik hám mámleketlik emes uyımlar quramında dúzilgen jámiyetshilik uyımlar tárepinen nızam sheńberinde alıp barılatuǵın qadaǵalaw, dep túsinik berilgen.

Korrupciya mámleketlik basqarıwda sistemalı qáwip xarakterine iye esaplanıp, ol xalıq ortasında mámleketlik hákimiyatqa bolǵan isenimniń joytılıwına hám abıroysızlanıwına sebep boladı.

Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 36-statyasında jámiyetshilik qadaǵalaw institutınıń konstituciyalıq tiykarları belgilenip, oǵan tiykar «Ózbekstan Respublikasınıń puqaraları jámiyet hám mámleket islerin basqarıwda tikkeley hámde óz wákilleri arqalı qatnasıw huqıqına iye. Bunday qatnasıw ózin-ózi basqarıw, referendumlar ótkeriw hám mámleketlik organlardı demokratiyalıq tárizde qáliplestiriw, sonday-aq mámleketlik organlardıń iskerligi ústinen jámiyetshilik qadaǵalawı tiykarında ámelge asırıladı. Mámleketlik organlardıń iskerligi ústinen jámiyetshilik qadaǵalawın ámelge asırıw tártibi nızam menen belgilenedi».

Jámiyetshilik qadaǵalawınıń subektleri esaplanıwshı jámiyetlik birlespeler hámde ǵalaba xabar quralları jámiyetshilik qadaǵalawın ámelge asırıwdaǵı ornı hám roli sheshiwshi áhmiyetke iye.

Sonlıqtan korrupciyaǵa qarsı gúresiw – jámiyetshilik qadaǵalawınıń subektleriniń bárqulla dıqqat orayında bolıwları lazım.

Spartak NIYAZOV,
Nókis rayonlar aralıq ekonomikalıq sudı baslıǵı

HUQÍQÍY BILIMLENDIRIWDE SUDYALARDÍŃ QATNASÍWÍNDA ÁMELIY SABAQLAR

Jaslarǵa sud-huqıq tarawına baylanıslı bilim hám kónlikpelerdi beriwde ámeliy shınıǵıwlardıń ornı ayrıqsha. Sebebi, ámeliy shınıǵıwlar arqalı jaslardıń huqıqıy sawadxanlıǵı elede jetilistiriledi, huqıqıy mádeniyatı qáliplestirilip, huqıqıy túsiniklerdi úyreniw hám ózlestiriw dárejesi artadı.

Usı tiykarda Qaraqalpaqstan Respublikası sudlarınıń sudyaları Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universitetinde bilim alıp atırǵan jaslarǵa sud reformaları tiykarında sabaq ótip kelmekte.

Ayrıqsha atap ótiw orınlı, 2024-jılı 13-mart kúni dúzilgen «Qaraqalpaqstan Respublikası sudı hám Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti ortasındaǵı yuridikalıq kadrlardı tayarlaw tarawındaǵı birge islesiw haqqında»ǵı memorandumı da bul ámeliy jumıslardıń logikalıq dawamı desek qátelespeymiz.

Universitetinde studentler tek ǵana teoriyalıq bilim alıp qoymastan, al óz kásip tarawlarına baylanıslı ámeliy kónlikpelerdi qáliplestiriwi ushın keń imkaniyatlar jaratılǵan. Búgingi kúnde universitettiń Yuridika fakulteti keshki tálim forması studentlerine Qaraqalpaqstan Respublikası sudı baslıǵı Kamal Tarixov hám Qaraqalpaqstan Respublikası Hákimshilik sudı sudyası Kamalatdin Xojamuratovlar turaqlı túrde sabaq berip kelmekte. Bul sabaq processleri studentlerge yuridikalıq bilimlerdi tek ǵana teoriyalıq jaqtan ózlestiriw menen birge, real sud processlerinde huqıq normalarınıń qalay qollanılatuǵının da biliw imkaniyatın bermekte.

Sabaq dawamında studentler taraw wákillerinen Ózbekstan Respublikasında ámelge asırılıp atırǵan sud-huqıq tarawındaǵı reformalar haqqında tolıq maǵlıwmat alıp, ásirese sońǵı jıllarda huqıqıy sistemanı jetilistiriwge qaratılǵan keń kólemli reformalar, ádil sudlawdıń ashıq-aydınlıǵın támiyinlewge qaratılǵan ózgerisler, sonday-aq, puqaralardıń huqıqları menen máplerin isenimli qorǵaw jolında ámelge asırılıp atırǵan jumıslar haqqında keń túrde maǵlıwmat alıw múmkinshiligine iye bolmaqta.

Sonday-aq, sudyalar tárepinen sudlarda sud processleriniń alıp barılıw tártibi, onda sudya, prokuror hám advokattıń wazıypaları, sudtaǵı tártip-qaǵıydalar, hújjetler menen islesiw baǵdarındaǵı ámeliyat boyınsha da maǵlıwmatlar berilmekte.

Bul óz náwbetinde, student-jaslardıń huqıqıy taraw, sonıń ishinde sud hákimiyatına baylanıslı maǵlıwmatlardı alıw menen birge, keleshekte iyeleytuǵın kásibi boyinsha tiykarǵı ámeliy bilim hám kónlikpelerige iye bolıwında ayrıqsha áhmiyetli.

EKONOMIKALÍQ SUDLARDA ISLERDI KÓRIWDE PROKUROR WÁKILLIKLERIN TÁMIYINLEWGE QARATÍLǴAN JAŃA ÓZGERISLER MAZMUNÍ

Mámleketimizde sud hákimiyatiniń ǵárezsizligin, sudlarda ashıqlıqtı támiyinlew boyınsha reformalar ámelge asırılmaqta.

Nızamshılıqtaǵı áhmiyetli ózgerislerdiń biri “Ózbekstan Respublikasınıń ayırım nızam hújjetlerine sudda islerdi kóriwde prokuror wákilliklerin támiyinlewge qaratılǵan ózgerisler hám qosımshalar kirgiziw haqqında”ǵı 2024-jıl 30-sentyabrde ÓRH-968-sanlı Ózbekstan Respublikasınıń Nızamı qabıl etildi.

Bul Nızam menen Ózbekstan Respublikasınıń Puqaralıq processual kodeksi, Ózbekstan Respublikasınıń Ekonomikalıq processual kodeksi hám Ózbekstan Respublikasınıń Hákimshilik sud islerin júrgiziw haqqındaǵı kodekske ayırım ózgerisler hám qosımshalar kirgizildi.

Usı Nızam menen Ózbekstan Respublikasınıń Ekonomikalıq processual kodeksine kirgizilgen ózgerisler hám qosımshalar mazmunına toqtalıp ótetuǵın bolsaq, aldın prokuror tek ǵana nızamda názerde tutılǵan hallarda yaki óziniń dawa arzası tiykarında qozǵatılǵan islerde qatınasıwı múmkin edi. Házirgi kúnde bul tártip ózgerdi.

Jerge tiyisli huqıqıy qatnasıqlar, mámleket múlki menen baylanıslı islerde, átirap-ortalıqtı qorǵaw haqqındaǵı nızamshılıqtı buzıw, mámleket byudjetinen óndiriwler, óz basımshalıq menen qurılǵan jayǵa bolǵan múlk huqıqın tán alıw etiw, jeke múlkke iyelik qılıw hám onnan paydalanıw faktin anıqlaw, bajıxana tólemlerin óndiriw menen baylanıslı islerde prokuror qatnasıwın názerde tutatuǵın ózgerisler kirgizildi.

Sud májlisi waqtı hám ornı haqqında prokuror tiyisli tárzde xabarlı etilmesten kórilgen, nızamda prokuror qatnasıwı názerde tutılǵan isler boyınsha kassaciya protesti, reviziya tártibinde protest keltiriw haqqındaǵı máseleni sheshiw ushın tiyisli sudtan islerdi talap etip alıwǵa haqılı.

Ózbekstan Respublikasınıń Ekonomikalıq processual kodeksiniń 49-statyasına kiritilgen ózgerislerge kóre, prokuror óziniń dawa arzası tiykarında qozǵatılǵan islerde, sonıń menen birge mámlekettiń nızam menen qorǵalatuǵın máplerin qorǵaw maqsetinde jerge tiyisli huqıqıy qatnaslar, mámleket múlki menen baylanıslı islerde, átirap-ortalıqtı qorǵaw haqqındaǵı nızamshılıqtı buzıw, mámleket byudjetinen óndiriwler, óz basımshalıq menen qurılǵan imaratǵa bolǵan múlk huqıqın tán alıw etiw, jeke múlk retinde iyelik qılıw hám onnan paydalanıw faktin anıqlaw, bajıxana tólemlerin óndiriw menen baylanıslı islerde qatnasıwı múmkin.

Prokuror basqa tareplerdin arzası menen qozǵatılǵan islerde óz baslaması menen qatnasıwı múmkin emes.

Sonday-aq, prokuror nızamda prokuror qatnasıwı názerde tutılǵan bolıp, biraq ol sud dodalawınıń waqtı hám ornı tuwrısında tiyisli tárzde xabarlı etilmesten kórilgen is boyınsha birinshi instanciya sudınıń nızamlı kúshke kirmagan sheshiwshi qararı ústinen apellyaciya protesti keltiriwge haqılı.

Kodeks 265-statyasinin ekinshi bólimi tómendegi jana redakciyada bayan etildi. Bul ózgeriske kóre apellyaciya arzasına qosımsha etiletuǵın hujjetlerge apellyaciya protestine iste qatnasıwshı basqa shaxslarǵa apellyaciya protesti hám oǵan qosımsha etilgen, bul shaxslarda bolmaǵan hújjetlerdiń kóshirme nusqaları jiberilgenligin yamasa tapsırılǵanlıǵın tastıyıqlaytuǵın hújjet, prokuror qatnasıwısız kórilgen isler boyınsha bul Kodeks 259-statyasınıń birinshi bóliminde kórsetilgen shaxslar múrájáátlariniń kóshirme nusqası qosımsha etiledi.

Nızamda prokuror qatnasıwı názerde tutılǵan bolıp, biraq ol sud dodalawınıń waqtı hám ornı tuwrısında tiyisli tárizde xabardar etilmesten kórilgen islerde bul Kodeks 259-statyasınıń birinshi bóliminde kórsetilgen shaxslar múrájatlariniń kóshirme nusqası qosımsha etilmeydi.

Usı kodekstegi 269-statyasiniń birinshi bólimi 11-bánti tómendegi jańa redakciyada bayan etildi. Apellyaciya arzası (protestining) forması hám mazmunı bul Kodeksning 263-statyasında belgilengen talaplarǵa muwapıq bolmasa yamasa apellyaciya arzasına bul Kodeks 265-statyasınıń úshinshi bóliminde názerde tutılǵan hújjetler yamasa prokuror qatnasıwısız kórilgen is boyınsha keltirilgen protestke táreptiń múrájatı kóshirme nusqası qosımsha etilmegen bolsa, bunnan nızamda prokuror qatnasıwı názerde tutılǵan bolıp, biraq ol sud dodalawınıń waqtı hám ornı tuwrısında tiyisli tárizde xabardar etilmesten kórilgen islerden tısqarı.

Bul Kodeks 288-statyasınıń ekinshi bólimi hám tómendegi jańa redakciyada bayan etilgen. Kassaciya protestine iste qatnasıwshı basqa shaxslarǵa kassaciya protesti hám oǵan qosımsha etilgen, bul shaxslarda ámeldegi bolmaǵan hújjetlerdiń kóshirme nusqaları jiberilgenligin yamasa tapsırılǵanlıǵın tastıyıqlaytuǵın hújjet, prokuror qatnasıwısız kórilgen is boyınsha bul Kodeks 282-statyasınıń birinshi bóliminde kórsetilgen shaxslar múrájáátlariniń kóshirme nusqaları qosımsha etiledi, bunnan nızamda prokuror qatnasıwı názerde tutılǵan bolıp, biraq ol sud dodalawınıń waqtı hám ornı tuwrısında tiyisli tárzde xabardar etilmesten kórilgen islerden tısqarı.

Bul Kodeks 313-statyasınıń ekinshi bólimi tómendegi redakciyada bayan etilgen. Reviziya tártibindegi protestge iste qatnasıwshı basqa shaxslarǵa protest hám oǵan qosımsha etilgen, bul shaxslarda ámelde bolmaǵan hújjetlerdiń kóshirme nusqaları jiberilganligin yamasa tapsırılǵanlıǵın tastıyıqlaytuǵın hújjet, prokuror qatnasıwısız kórilgen is boyınsha iste qatnasıwshı shaxslar, iste qatnasıwǵa tartılmaǵan, biraq huqıqları hám minnetlemeleri tuwrısında sud sheshiwshi qararı qabıl etken adamlardıń múrájatı kóshirme nusqaları qosımsha etiledi, bunnan nızamda prokuror qatnasıwı názerde tutılǵan bolıp, biraq ol sud dodalawınıń waqtı hám ornı tuwrısında tiyisli tárzde xabardar etilmesten kórilgen islerden tısqarı.

Joqarıda keltirilgen ózgerislerge kóre, prokuror nızamda prokuror qatnasıwı názerde tutılǵan bolıp, biraq ol sud dodalawınıń waqtı hám ornı tuwrısında tiyisli tárizde xabardar etilmesten kórilgen isler boyınsha apellyaciya, kassaciya ham reviziya tártibinde arza beriwge haqılı.

Bul Nızam prokuratura organlarınıń ádil sudlawdı ámelge asırıwǵa kómeklesiw boyınsha iskerligi nátiyjeliligin jáne de asırıwǵa, puqaralardıń huqıq hám erkinliklerin, jámiyet hám de mámlekettiń nızam menen qorǵalatuǵın máplerin qorǵawǵa, sonıń menen birge sudta islerdi kóriwde nızamlılıqtı bekkemlewge xızmet etedi.

Baqbergen UBAYDULLAEV,
Beruniy rayonlar aralıq ekonomikalıq sudı sudyası

KEPILLIK SHÁRTNAMASÍNÍŃ JUWAPKERSHILIGI QANDAY?

Elimizde isbilermenlik jumısın ámelge asırıw yaki puqaralardıń turmıslıq talapların qanaatlandırıw maqsetinde qolaylı múmkinshilikler jaratılǵan. Hár kim qálegen buyımdı satıp alıp paydalanıwı, isbilermenlar bolsa jumısın jáne de keńeytiwi múmkin.

Házirgi kúnde kredit shólkemleri tárepinen qálegen turmıslıq yaki baska buyım shártnama tiykarında jetkerilip berilmekte. Kredit alıwshı puqaralardıń jıllıq dáramatları jeterli muǵdarda bolmasa, onda basqa bir shaxstıń kepil bolıwı talap etiledi.

Ayırım puqaralar yaki isbilermenlik subektleri kepilliktiń juwapkershiligin sezbegen halda kepillik shártnamaların qol qoyıp, tastıyıqlap atır. Bul bolsa óz gezeginde kredit alıwshı menen kepil arasında daw, tartıs keltirip shıǵarıp, kepildiń juwapkershiligi payda bolmaqta.

Kepillik degenimiz ne? Kepillik – úshinshi shaxstıń basqa shaxs kreditorı aldındaǵı usı shaxstıń kredit shártnamasınan kelip shıǵatuǵın minnetlemeleri boyınsha tolıq yamasa jarım-jartı juwapker bolıw minnetlemesi bolıp esaplanadı.

Kepillik shártnaması basqa shaxstıń kreditorı hám kepil arasında dúziledi. Kepillik shártnaması boyınsha minnetlemeniń mazmunı qarızdar tiykarǵı minnetlemeni orınlamaǵan yamasa zárúr dárejede orınlamaǵanda kepildiń qarızdar menen birge kreditor aldında juwap beriw minnetlemesi bolıp tabıladı.

Kepillik óz aldına shártnama menen rásmiylestiriliwi, sonday-aq, kepillik haqqındaǵı shártler olar menen qaysı shártnama minnetlemeleri támiyinlenip atırǵan bolsa, sol shártnmaǵa kirgiziliwi múmkin. Bunday jaǵdayda shártnamaǵa kreditor, qarızdar hám kepil tárepinen qol qoyıladı.

Nızamǵa muwapıq, qarızdar kepillik penen támiyinlengen minnetlemeni orınlamaǵan yaki zárúr dárejede orınlamaǵan jaǵdayda kepil hám qarızdar kreditor aldında solidar juwap beredi, eger nızamda yaki kepillik shártnamasında kepildiń subsidiar juwapker bolıwı názerde tutılǵan bolmasa.

Eger, kepillik shártnamasında basqasha tártip názerde tutılmasa, kepil kreditor aldında qarızdar menen teńdey kólemde juwap beredi. Atap aytqanda, procentler, qarızdı óndirip alıw boyınsha sud shıǵımların hám qarızdar minnetlemeni orınlamaǵanlıǵı yamasa zárúr dárejede orınlamaǵanlıǵı sebepli kreditor kórgen basqa zıyanlardı tóleydi.

Kreditor tárepinen dawa bir waqıttıń ózinde kepil hám qarızdarǵa, qarızdar tárepinen tiykarǵı minnetleme orınlamaǵanlıǵına baylanıslı usınıs etilip, solidar juwapkershilik haqqındaǵı qaǵıydalardı qollanıw zárúr bolǵan jaǵdaylarda, bunday juwapkershilik tek kepil yaki tek qarızdarǵa júkleniwi múmkin emes. Kepil hám qarızdar kreditor aldında solidar juwap beriwi kerek.

Kepil kreditordıń talaplarına qarsı óziniń narazılıǵın bildiriwge haqılı. Kepildiń narazılıq bildiriw múmkinshilikleri tek qarızdardıń tiykarǵı minnetlemeleri boyınsha bildiriwi múmkin bolǵan narazılıqlar sheńberinde sheklenedi (Puqaralıq Kodeksiniń 294-statyası). Kepildiń kórsetilgen kreditor talaplarına qarsı narazılıqlarǵa bolǵan huqıqı qarızdardıń tiykarǵı minnetleme boyınsha qarızdı tán alǵanlıǵı yaki kreditor talaplarına qarsı qanday bolsa da narazılıqlardan waz keshiw jaǵdayları menen joǵalmaydı (Puqaralıq Kodeksiniń 294-statyası, birinshi bólimi).

Puqaralıq Kodeksiniń 295-statyası, birinshi bólimine muwapık, eger nızamda yaki kepil menen qarızdar arasında dúzilgen shártnamada basqasha tártip belgilenbese, minnetlemeni orınlaǵan kepilge kreditordıń usı minnetleme boyınsha huqıqları hám girewge alıwshı sıpatında kreditorǵa tiyisli bolǵan xuqıqlar kepil kreditordıń talabın qansha kólemde qanaatlandırǵan bolsa, sonsha kólemde ótedi. Kepil kreditorǵa tólengen summaǵa procentler tólewdi hám qarızdar ushın juwapkershilik múnásibeti menen kórgen basqa zıyanlardı tólewdi qarızdardan talap etiwge haqılı.

Eger, tiykarǵı minnetlemeni orınlaw múddeti kórsetilmegen hám belgileniwi múmkin bolmaǵan yaki talap etip alıw payıtı menen belgilengen bolsa, kreditor kepillik shártnaması dúzilgen kúnnen baslap bir jıl ishinde kepilge dawa qozǵatpaǵan jaǵdayda kepillik biykarlanadı. (Puqaralıq Kodeksiniń 298-statyası).

Juwmaqlap aytqanda, hár bir shártnama bul minnetleme. Kepillik shártnamasın qol koyıwdan aldın sońınan júzege keliwi múmkin bolǵan juwapkershilikti puqta oylap, shártnama dúziliwi maqsetke muwapıq boladı. Óytkeni, shártnama táreplerdiń ıqtıyarlı kelisimi tiykarında dúziledi.

N. TAIROV,
Puqaralıq isleri boyınsha Beruniy rayonlararalıq sudınıń sudyası

ASHÍQ KÓSHPELI ASHÍQ SUD MÁJILISI ÓTKERILDI

Qanlıkól rayonındaǵı Jaslar orayı imáratınıń májilisler zalında Jınayat isleri boyınsha Qanlıkɵl rayonı sudı tárepinen kóshpeli ashıq sud ótkerildi. Onda sud baslıǵı M.Bekimbetovtıń basshılıǵında, sudya járdemshisi T.Nurlepesovtıń xatkeriliginde, 39 shaxstıń qarsısına toplanǵan 37 hákimshilik huqıqbuzarlıq haqqındaǵı is materialları kórip shıǵıldı. Ashıq sud májilisinde is materialları boyınsha 12 shaxsqa qarata hákimshilik qamaq jazası, 27 shaxsqa qarata járiyma hám eskertiw járiyalandı.

Sud májilisinen soń, sud baslıǵı puqaralar menen ashıq sáwbetlesiw ótkerip, olardıń múrájatların tıńladı. Onda múrájat etken 20 shaxstıń arzaları kórip shıǵılıp, nızamlı qararlar qabıl etildi.

Sonday-aq, sudya tárepinen nızamshılıqtaǵı jańalıqlar jóninde de keń turde maǵlıwmat berildi. Atap aytkanda, 2024-jıl 30-sentyabrdegi «Ózbekstan Respublikasınıń ayırım nızam hújjetlerine sudlarda islerdi kóriwde prokurordıń wákilliklerin támiyinlewge qaratılǵan ózgeris hám qosımshalar kirgiziw haqqında»ǵı ÓRN-968-sanlı Ózbekstan Respublikasınıń Nızamınıń mazmunı hám áhmiyeti boyınshada sóz etildi.