ҲУҚЫҚЫЙ БИЛИМЛЕНДИРИЎДЕ СУДЬЯЛАРДЫҢ ҚАТНАСЫЎЫНДА ӘМЕЛИЙ САБАҚЛАР

ҲУҚЫҚЫЙ БИЛИМЛЕНДИРИЎДЕ СУДЬЯЛАРДЫҢ ҚАТНАСЫЎЫНДА ӘМЕЛИЙ САБАҚЛАР

Жасларға суд-ҳуқық тараўына байланыслы билим ҳәм көнликпелерди бериўде әмелий шынығыўлардың орны айрықша. Себеби, әмелий шынығыўлар арқалы жаслардың ҳуқықый саўатханлығы еледе жетилистириледи, ҳуқықый мәденияты қәлиплестирилип, ҳуқықый түсиниклерди үйрениў ҳәм өзлестириў дәрежеси артады.

Усы тийкарда Қарақалпақстан Республикасы судларының судьялары Бердақ атындағы Қарақалпақ мәмлекетлик университетинде билим алып атырған жасларға суд реформалары тийкарында сабақ өтип келмекте.

Айрықша атап өтиў орынлы, 2024-жылы 13-март күни дүзилген «Қарақалпақстан Республикасы суды ҳәм Бердақ атындағы Қарақалпақ мәмлекетлик университети ортасындағы юридикалық кадрларды таярлаў тараўындағы бирге ислесиў ҳаққында»ғы меморандумы да бул әмелий жумыслардың логикалық даўамы десек қәтелеспеймиз.

Университетинде студентлер тек ғана теориялық билим алып қоймастан, ал өз кәсип тараўларына байланыслы әмелий көнликпелерди қәлиплестириўи ушын кең имканиятлар жаратылған. Бүгинги күнде университеттиң Юридика факултети кешки тәлим формасы студентлерине Қарақалпақстан Республикасы суды баслығы Камал Тарихов ҳәм Қарақалпақстан Республикасы Ҳәкимшилик суды судяьсы Камалатдин Хожамуратовлар турақлы түрде сабақ берип келмекте. Бул сабақ процесслери студентлерге юридикалық билимлерди тек ғана теориялық жақтан өзлестириў менен бирге, реал суд процесслеринде ҳуқық нормаларының қалай қолланылатуғынын да билиў имканиятын бермекте.

Сабақ даўамында студентлер тараў ўәкиллеринен Өзбекстан Республикасында әмелге асырылып атырған суд-ҳуқық тараўындағы реформалар ҳаққында толық мағлыўмат алып, әсиресе соңғы жылларда ҳуқықый системаны жетилистириўге қаратылған кең көлемли реформалар, әдил судлаўдың ашық-айдынлығын тәмийинлеўге қаратылған өзгерислер, сондай-ақ, пуқаралардың ҳуқықлары менен мәплерин исенимли қорғаў жолында әмелге асырылып атырған жумыслар ҳаққында кең түрде мағлыўмат алыў мүмкиншилигине ийе болмақта.

Сондай-ақ, судьялар тәрепинен судларда суд процесслериниң алып барылыў тәртиби, онда судья, прокурор ҳәм адвокаттың ўазыйпалары, судтағы тәртип-қағыйдалар, ҳүжжетлер менен ислесиў бағдарындағы әмелият бойынша да мағлыўматлар берилмекте.

Бул өз нәўбетинде, студент-жаслардың ҳуқықый тараў, соның ишинде суд ҳәкимиятына байланыслы мағлыўматларды алыў менен бирге, келешекте ийелейтуғын кәсиби бойинша тийкарғы әмелий билим ҳәм көнликпелериге ийе болыўында айрықша әҳмийетли.

ЭКОНОМИКАЛЫҚ СУДЛАРДА ИСЛЕРДИ КӨРИЎДЕ ПРОКУРОР ЎӘКИЛЛИКЛЕРИН ТƏМИЙИНЛЕЎГЕ ҚАРАТЫЛҒАН ЖАҢА ӨЗГЕРИСЛЕР МАЗМУНЫ

Мəмлекетимизде суд ҳəкимиятиниң ғəрезсизлигин, судларда  ашықлықты тəмийинлеў бойынша реформалар əмелге асырылмақта.

Нызамшылықтағы əҳмийетли өзгерислердиң бири “Өзбекстан Республикасының айырым нызам ҳүжжетлерине судда ислерди көриўде прокурор ўәкилликлерин тəмийинлеўге қаратылған өзгерислер ҳəм қосымшалар киргизиў ҳаққында”ғы 2024-жыл 30-сентябрде ӨРH-968-санлы Өзбекстан Республикасының Нызамы қабыл етилди.

Бул Нызам менен Өзбекстан Республикасының Пуқаралық процессуал кодекси, Өзбекстан Республикасының Экономикалық процессуал кодекси ҳəм Өзбекстан Республикасының Ҳəкимшилик суд ислерин жүргизиў ҳаққындағы кодекске айырым өзгерислер ҳəм қосымшалар киргизилди.

Усы Нызам менен Өзбекстан Республикасының Экономикалық процессуал кодексине киргизилген өзгерислер ҳəм қосымшалар мазмунына тоқталып өтетуғын болсақ, алдын прокурор тек ғана нызамда нəзерде тутылған ҳалларда яки өзиниң даўа арзасы тийкарында қозғатылған ислерде қатынасыўы мүмкин еди. Ҳəзирги күнде бул тəртип өзгерди.

Жерге тийисли ҳуқықый қатнасықлар, мəмлекет мүлки менен байланыслы ислерде, əтирап-орталықты қорғаў ҳаққындағы нызамшылықты бузыў, мəмлекет бюджетинен өндириўлер, өз басымшалық менен қурылған жайға болған мүлк ҳуқықын тəн алыў етиў, жеке мүлкке ийелик қылыў ҳəм оннан пайдаланыў фактин анықлаў, бажыхана төлемлерин өндириў менен байланыслы ислерде прокурор қатнасыўын нəзерде тутатуғын өзгерислер киргизилди.

Суд мəжлиси ўақты ҳəм орны ҳаққында прокурор тийисли тəрзде хабарлы етилместен көрилген, нызамда прокурор қатнасыўы нəзерде тутылған ислер бойынша кассация протести, ревизия тəртибинде протест келтириў ҳаққындағы мəселени шешиў ушын тийисли судтан ислерди талап етип алыўға ҳақылы.

Өзбекстан Республикасының Экономикалық процессуал кодексиниң
49-статьясына  киритилген өзгерислерге көре, прокурор өзиниң даўа арзасы тийкарында қозғатылған ислерде, соның менен бирге мəмлекеттиң нызам менен қорғалатуғын мəплерин қорғаў мақсетинде жерге тийисли ҳуқықый қатнаслар, мəмлекет мүлки менен байланыслы ислерде,
əтирап-орталықты қорғаў ҳаққындағы нызамшылықты бузыў, мəмлекет бюджетинен өндириўлер, өз басымшалық менен қурылған имаратға болған мүлк ҳуқықын тəн алыў етиў, жеке мүлк ретинде ийелик қылыў ҳəм оннан пайдаланыў фактин анықлаў, бажыхана төлемлерин өндириў менен байланыслы ислерде қатнасыўы мүмкин.

Прокурор басқа тареплердин арзасы менен қозғатылған ислерде өз басламасы менен қатнасыўы мүмкин емес.

Сондай-ақ, прокурор нызамда прокурор қатнасыўы нəзерде тутылған болып, бирақ ол суд додалаўының ўақты ҳəм орны туўрысында тийисли тəрзде хабарлы етилместен көрилген ис бойынша биринши инстанция судының нызамлы күшке кирмаган шешиўши қарары үстинен апелляция протести келтириўге ҳақылы.

Кодекс 265-статьясинин екинши бөлими төмендеги жана редакцияда баян етилди. Бул өзгериске көре апелляция арзасына қосымша етилетуғын ҳужжетлерге апелляция протестине исте қатнасыўшы басқа шахсларға апелляция протести ҳəм оған қосымша етилген, бул шахсларда болмаған ҳүжжетлердиң көширме нусқалары жиберилгенлигин ямаса тапсырылғанлығын тастыйықлайтуғын ҳүжжет, прокурор қатнасыўысыз көрилген ислер бойынша бул Кодекс 259-статясының биринши бөлиминде көрсетилген шахслар мүрəжəəтлариниң көширме нусқасы қосымша етиледи.

Нызамда прокурор қатнасыўы нəзерде тутылған болып, бирақ ол суд додалаўының ўақты ҳəм орны туўрысында тийисли тəризде хабардар етилместен көрилген ислерде  бул Кодекс 259-статясының биринши бөлиминде көрсетилген шахслар мүрəжатлариниң көширме нусқасы қосымша етилмейди.

Усы кодекстеги 269-статьясиниң биринши бөлими 1¹-бәнти төмендеги жаңа редакцияда баян етилди. Апелляция арзасы (протестининг) формасы ҳəм мазмуны бул Кодекснинг 263-статясында белгиленген талапларға муўапық болмаса ямаса апелляция арзасына бул Кодекс 265-статясының үшинши бөлиминде нəзерде тутылған ҳүжжетлер ямаса прокурор қатнасыўысыз көрилген ис бойынша келтирилген протестке тəрептиң мүрәжаты  көширме нусқасы қосымша етилмеген болса, буннан нызамда прокурор қатнасыўы нəзерде тутылған болып, бирақ ол суд додалаўының ўақты ҳəм орны туўрысында тийисли тəризде хабардар етилместен көрилген ислерден тысқары.

Бул Кодекс 288-статьясының екинши бөлими ҳəм төмендеги жаңа редакцияда баян етилген. Кассация протестине исте қатнасыўшы басқа шахсларға кассация протести ҳəм оған қосымша етилген, бул шахсларда əмелдеги болмаған ҳүжжетлердиң көширме нусқалары жиберилгенлигин ямаса тапсырылғанлығын тастыйықлайтуғын ҳүжжет, прокурор қатнасыўысыз көрилген ис бойынша бул Кодекс 282-статясының биринши бөлиминде көрсетилген шахслар мүрəжəəтлариниң көширме нусқалары қосымша етиледи, буннан нызамда прокурор қатнасыўы нəзерде тутылған болып, бирақ ол суд додалаўының ўақты ҳəм орны туўрысында тийисли тəрзде хабардар етилместен көрилген ислерден тысқары.

Бул Кодекс 313-статьясының екинши бөлими төмендеги редакцияда баян етилген. Ревизия тəртибиндеги протестге исте қатнасыўшы басқа шахсларға протест ҳəм оған қосымша етилген, бул шахсларда əмелде болмаған ҳүжжетлердиң көширме нусқалары жиберилганлигин ямаса тапсырылғанлығын тастыйықлайтуғын ҳүжжет, прокурор қатнасыўысыз көрилген ис бойынша исте қатнасыўшы шахслар, исте қатнасыўға тартылмаған, бирақ ҳуқықлары ҳəм миннетлемелери туўрысында суд шешиўши қарары қабыл еткен адамлардың мүрәжаты  көширме нусқалары қосымша етиледи, буннан нызамда прокурор қатнасыўы нəзерде тутылған болып, бирақ ол суд додалаўының ўақты ҳəм орны туўрысында тийисли тəрзде хабардар етилместен көрилген ислерден тысқары.

Жоқарыда келтирилген өзгерислерге көре, прокурор нызамда прокурор қатнасыўы нəзерде тутылған болып, бирақ ол суд додалаўының ўақты ҳəм орны туўрысында тийисли тəризде хабардар етилместен көрилген ислер бойынша апелляция, кассация ҳам ревизия тәртибинде арза бериўге ҳақылы.

Бул Нызам прокуратура органларының əдил судлаўды əмелге асырыўға көмеклесиў бойынша искерлиги нәтийжелилигин жəне де асырыўға, пуқаралардың ҳуқық ҳəм еркинликлерин, жəмийет ҳəм де мəмлекеттиң нызам менен қорғалатуғын мəплерин қорғаўға, соның менен бирге судта ислерди көриўде нызамлылықты беккемлеўге хызмет етеди.

Бақберген УБАЙДУЛЛАЕВ,

Беруний районлар аралық экономикалық суды судьясы                                              

КЕПИЛЛИК ШӘРТНАМАСЫНЫҢ ЖУЎАПКЕРШИЛИГИ ҚАНДАЙ?

Елимизде исбилерменлик жумысын әмелге асырыў яки пуқаралардың турмыслық талапларын қанаатландырыў мақсетинде қолайлы мүмкиншиликлер жаратылған. Ҳәр ким қәлеген буйымды сатып алып пайдаланыўы, исбилерменлар болса жумысын және де кеңейтиўи мүмкин.

Ҳәзирги күнде кредит шөлкемлери тәрепинен қәлеген турмыслық яки баска буйым шәртнама тийкарында жеткерилип берилмекте. Кредит алыўшы пуқаралардың жыллық дәраматлары жетерли муғдарда болмаса, онда басқа бир шахстың кепил болыўы талап етиледи.

Айырым пуқаралар яки исбилерменлик субъектлери кепилликтиң жуўапкершилигин сезбеген ҳалда  кепиллик шәртнамаларын қол қойып, тастыйықлап атыр. Бул болса өз гезегинде кредит алыўшы менен кепил арасында даў, тартыс келтирип шығарып, кепилдиң жуўапкершилиги пайда болмақта.

Кепиллик дегенимиз не? Кепиллик – үшинши шахстың басқа шахс кредиторы алдындағы усы шахстың кредит шәртнамасынан келип шығатуғын миннетлемелери бойынша толық ямаса жарым-жарты жуўапкер болыў миннетлемеси болып есапланады.

Кепиллик шәртнамасы басқа шахстың кредиторы ҳәм кепил арасында дүзиледи. Кепиллик шәртнамасы бойынша миннетлемениң мазмуны қарыздар тийкарғы миннетлемени орынламаған ямаса зәрүр дәрежеде орынламағанда кепилдиң қарыздар менен бирге кредитор алдында жуўап бериў миннетлемеси болып табылады.

Кепиллик өз алдына шәртнама менен рәсмийлестирилиўи, сондай-ақ, кепиллик ҳаққындағы шәртлер олар менен қайсы шәртнама миннетлемелери тәмийинленип атырған болса, сол шәртнмаға киргизилиўи мүмкин. Бундай жағдайда шәртнамаға кредитор, қарыздар ҳәм кепил тәрепинен қол қойылады.

Нызамға муўапық, қарыздар кепиллик пенен тәмийинленген миннетлемени орынламаған яки зәрүр дәрежеде орынламаған жағдайда  кепил ҳәм қарыздар кредитор алдында солидар жуўап береди, егер нызамда яки кепиллик шәртнамасында кепилдиң субсидиар жуўапкер болыўы нәзерде тутылған болмаса.

Егер, кепиллик шәртнамасында басқаша тәртип нәзерде тутылмаса, кепил кредитор алдында қарыздар менен теңдей көлемде жуўап береди. Атап айтқанда, процентлер, қарызды өндирип алыў бойынша суд шығымларын ҳәм қарыздар миннетлемени орынламағанлығы ямаса зәрүр дәрежеде орынламағанлығы себепли кредитор көрген басқа зыянларды төлейди.

Кредитор тәрепинен даўа бир ўақыттың өзинде кепил ҳәм қарыздарға, қарыздар тәрепинен тийкарғы миннетлеме орынламағанлығына байланыслы усыныс етилип, солидар жуўапкершилик ҳаққындағы қағыйдаларды қолланыў зәрүр  болған жағдайларда, бундай жуўапкершилик тек кепил яки тек қарыздарға жүклениўи мүмкин емес. Кепил ҳәм қарыздар кредитор алдында солидар жуўап бериўи керек.

Кепил кредитордың талапларына қарсы өзиниң наразылығын билдириўге ҳақылы. Кепилдиң наразылық билдириў мүмкиншиликлери тек қарыздардың тийкарғы миннетлемелери бойынша билдириўи мүмкин болған наразылықлар шеңберинде шекленеди (Пуқаралық Кодексиниң  294-статьясы). Кепилдиң көрсетилген кредитор талапларына қарсы наразылықларға болған ҳуқықы қарыздардың тийкарғы миннетлеме бойынша қарызды тән алғанлығы яки кредитор талапларына қарсы қандай болса да наразылықлардан ўаз кешиў жағдайлары менен жоғалмайды (Пуқаралық Кодексиниң  294-статьясы, биринши бөлими).

Пуқаралық Кодексиниң 295-статьясы, биринши бөлимине муўапык, егер нызамда яки кепил менен қарыздар арасында дүзилген шәртнамада басқаша тәртип белгиленбесе, миннетлемени орынлаған кепилге кредитордың усы миннетлеме бойынша ҳуқықлары ҳәм гиреўге алыўшы сыпатында кредиторға тийисли болған хуқықлар кепил кредитордың талабын қанша көлемде қанаатландырған болса, сонша көлемде өтеди. Кепил кредиторға төленген суммаға процентлер төлеўди ҳәм қарыздар ушын жуўапкершилик мүнәсибети менен көрген басқа зыянларды төлеўди қарыздардан талап етиўге ҳақылы.

Егер, тийкарғы миннетлемени орынлаў мүддети көрсетилмеген ҳәм белгилениўи мүмкин болмаған яки  талап етип алыў пайыты менен белгиленген болса, кредитор кепиллик шәртнамасы дүзилген күннен баслап бир жыл ишинде кепилге даўа қозғатпаған жағдайда  кепиллик бийкарланады.  (Пуқаралық Кодексиниң 298-статьясы).

Жуўмақлап айтқанда, ҳәр бир шәртнама бул миннетлеме. Кепиллик шәртнамасын қол койыўдан алдын соңынан жүзеге келиўи мүмкин болған жуўапкершиликти пуқта ойлап, шәртнама дүзилиўи мақсетке муўапық болады. Өйткени, шәртнама тәреплердиң ықтыярлы келисими тийкарында дүзиледи.

Н. ТАИРОВ,

Пуқаралық ислери бойынша Беруний районлараралық судының  судьясы

АШЫҚ КӨШПЕЛИ АШЫҚ СУД МӘЖИЛИСИ ӨТКЕРИЛДИ

Қанлыкөл районындағы Жаслар орайы имәратының мәжилислер залында Жынаят ислери бойынша Қанлыкɵл районы суды тәрепинен көшпели ашық суд өткерилди. Онда суд баслығы М.Бекимбетовтың басшылығында, судья жәрдемшиси Т.Нурлепесовтың хаткерилигинде, 39 шахстың қарсысына топланған 37 ҳәкимшилик ҳуқықбузарлық ҳаққындағы ис материаллары көрип шығылды. Ашық суд мәжилисинде ис материаллары бойынша 12 шахсқа қарата ҳәкимшилик қамақ жазасы, 27 шахсқа қарата жәрийма ҳәм ескертиў жәрияланды.

Суд мәжилисинен соң, суд баслығы пуқаралар менен ашық сәўбетлесиў өткерип, олардың мүрәжатларын тыңлады. Онда мүрәжат еткен 20 шахстың арзалары көрип шығылып, нызамлы қарарлар қабыл етилди.

Сондай-ақ, судья тәрепинен нызамшылықтағы жаңалықлар жөнинде де кең турде мағлыўмат берилди. Атап айтканда, 2024-жыл 30-сентябрьдеги «Өзбекстан Республикасының айырым нызам ҳүжжетлерине судларда ислерди көриўде прокурордың ўәкилликлерин тәмийинлеўге қаратылған өзгерис ҳәм қосымшалар киргизиў ҳаққында»ғы ӨРН-968-санлы Өзбекстан Республикасының Нызамының мазмуны ҳәм әҳмийети бойыншада сөз етилди.

ЖЫНАЯТ КОДЕКСИ БАЛАҒА ШАҢАРАҚЛЫҚ (ТУРМЫСЛЫҚ) ЗОРЛЫҚ ЕТКЕНИ УШЫН ЖУЎАПКЕРШИЛИК ПЕНЕН ТОЛЫҚТЫРЫЛДЫ

УШЫРАСЫЎ: НЫЗАМШЫЛЫҚТАҒЫ ЖАҢАЛЫҚЛАРҒА БАҒЫШЛАНДЫ

Жынаят ислери бойынша Беруний районы судының баслығы Р.Камалова тәрепинен районлық ишки ислер бөлими хызметкерлери менен ушырасыў өткерилди.

Онда тийкарынан нызамшылыққа киргизилип атырған өзгерис ҳәм қосымшалар жөнинде тараў қәнигелерине кең түрде мағлыўмат берилди.

Атап айтқанда, усы жылдың 28-август күни қабыл етилген «Өзбекстан Республикасы ҳәкимшилик жуўапкершилик ҳаққындағы кодексине пиротехника буйымларының нызамға қарсы айланысы ушын жуўапкершиликти күшейттириўге қаратылған өзгерислер киргизиў ҳаққында»ғы Нызамға көре, жоқарыда көрсетилген кодекске пиротехника буйымларын нызамға қарсы түрде ислеп шығарыў, таярлаў ҳәм сақлаў, тасыў, жөнетиў ҳәм  Өзбекстан Республикасынан алып шығыў, сондай-ақ пиротехника буйымларын нызамға қарсы түрде өткериў ямаса Өзбекстан Республикасына алып кириў менен байланыслы ҳуқықбузарлықлардың жәмийетлик қәўиплилик өзгешелиги ҳәм дәрежесинен келип шыққан ҳалда жуўапкершилик илажларын нәзерде тутатуғын өзгерислер киргизилмекте.

Бул Нызам жәмийетлик қәўипсизликти тәмийинлеў ҳәм пиротехника буйымларының нызамға қарсы айланысы жағдайларының алдын алыў бойынша көрилип атырған ис-илажлардың нәтийжелилигин еледе асырыўға хызмет етеди.

Ушырасыўда Өзбекстан Республикасы ҳәкимшилик жуўапкершилик ҳаққындағы кодекске киргизилип атырған усы ҳәм басқада өзгерислер жөнинде өз-ара пикир алмасылды.

БАЛА ҲУҚЫҚЛАРЫ МӘМЛЕКЕТ ҚОРҒАЎЫНДА

Конституция мәмлекетимиздиң тийкарғы Нызамы болып есапланады. Улыўмахалық референдумы тийкарында қабыл етилген жаңа редакциядағы Конституциямыздың ең әҳмийетли тәреплери инсан, оның өмири, еркинлиги, қәдир-қымбаты, қол қатылмас ҳуқықлары ҳәм мәплерин тәмийинлеў, еркин ҳәм әдил пуқаралық жәмийетин раўажлантырыў ҳәмде демократик ҳуқықый мәмлекет қурыў менен байланыслы өзгерислери менен үлкен әҳмийетке ийе.

Атап айтқанда Конституциямызда биринши мәрте балалар мийнетине тийисли керекли норма, яғный 44-статьясына “Балалар мийнетиниң баланың ден-саўлығына, қәўипсизлигине, қулқына, ақлый ҳәм физикалық раўажланыўына қәўип салыўшы, сол қатарында оның билим алыўға тосқынлық етиўши ҳәр қандай түрлери қадаған етиледи деген норма киргизилди.

Өзбекстан Республикасы 2008-жылда Халықаралық Мийнет шөлкеминиң Балалар мийнетиниң аўыр түрлерин қадаған етиў ҳәм жоқ етиўге тийисли шаралары ҳаққындағы Конвенцияны ратификация етти.

Өзбекстан Республикасы Ҳәкимшилик жуўапкершилик ҳаққындағы ҳәм Жынаят кодексларында жас өспирим шахслардың мийнетинен пайдаланыўына жол қойылмаслығы ҳаққындағы талапларын бузыў, яғный жәс өспирим шахс мийнетинен оның ден саўлығы, қәўипсизлигине яки әдеп-икрамлығына зыян жеткериўи мүмкин болған ислерде пайдалыныў ушын ҳәкимшилик ҳәм жынайы жуўапкершилик шаралар белгиленген.

Конституциямызға биринши мәрте киргизилген бул норма мәмлекетимизде бул тараўда ерисилген жетискенликлерди беккемлейди ҳәмде жас өспирим шахстың баркамал болып үлкейиўине ҳуқықый кепиллик болып хызмет етеди.

Луиза ОТЕГЕНОВА,

Жынаят ислери бойынша Тақыятас районы судының баслығы

2024-ЖЫЛДЫӉ 9 АЙЫ ДАЎАМЫНДА ҲӘКИМШИЛИК СУДЛАР ТӘРЕПИНЕН МӘМЛЕКЕТЛИК УЙЫМЛАР ҲӘМ ШӨЛКЕМЛЕР ТӘРЕПИНЕН ШЫҒАРЫЛҒАН АЙРЫМ ҚАРАРЛАР ҲАҚЫЙҚЫЙ ЕМЕС ДЕП ТАБЫЛДЫ  

Ҳәр ким өзиниӊ бузылған ҳуқықларын ҳәм нызам менен қорғалатуғын мәплерин қорғаў ушын ҳәкимшилик судларына мүрәжат етиўге ҳақлы.

Қарақалпақстан Республикасы ҳәкимшилик судлары тәрепинен мәмлекетимизде жеке мүлктиң исенимли қорғалыўын тәмийинлеў, ҳәр қандай мүлктиң қол қатылмаслығын ҳәм жер қатнасықларын тәртипке салыўға қаратылған социаллық-экономикалық реформаларды жедел әмелге асырыў, халықтың ҳәм исбилерменлик субъектлериниң мәмлекетке болған исенимин еледе беккемлеў, әдил судлаўды әмелге асырыў, пуқаралардың ҳуқық ҳәм еркинликлерин қорғаў бағдарында бир қанша кең көлемли ислер ҳәм илажлер әмелге асырылып келинбекте.

Атап айтқанда, 2024-жылдыӊ 9 айы даўамында Қарақалпақстан Республикасы ҳәкимшилик судлары тәрепинен жәми 654 ғалабалық-ҳуқықый қатнасықлардан келип шығатуғын ислер көрилип, соннан 304 ис бойынша яғный 46,5 пайыз арза бериўшилердиң мүрәжатлери қанаатландырылып, олардыӊ бузылған ҳуқықлары тикленген болса, 250 ис бойынша яғный 38,2 пайыз мүрәжат етиўшилердиң арзалары қанаатландырылмастан қалдырылған, 20 ис яғный 3,1 пайызы көрилместен қалдырылған ҳәм 80 ис яғный 12,2 пайызы өндиристен қысқартылған.

Усы дәўир даўамында Қарақалпақстан Республикасы ҳәкимшилик судлары тәрепинен көрип шығылған 654 ислерден 629 яғный 96,2 пайызын мәмлекетлик уйымлары ҳәм шөлкемлери, олардыӊ лаўазымлы шахсларыныӊ нызамға қайшы шығарылған қарарларын ҳақыйқый емес табыў ҳәм олардыӊ ҳәрекетлерин (ҳәрекетсизлигин) нызамға қайшы деп табыў менен байланыслы ислерди қурап, соннан 299 ис яғный 47,5 пайызы бойынша киритилген талаплар қанаатландырылған.

Соннан, район ҳәм қала ҳәкимлериниӊ қарарларын ҳақыйқый емес ҳәмде олардыӊ ҳәрекетлерин (ҳәрекетсизлигин) нызамға қайшы деп табыў менен байланыслы жәми 91 ис көрилип, солардан 20 ис яғный 21,9 пайызы бойынша физикалық ҳәм юридикалық шахслардыӊ мүрәжатлери қанаатландырылып, олардыӊ бузылған ҳуқық ҳәм мәплери тикленген болса, 50 ис яғный 54,9 пайыз бойынша усынылған талаплар тийкарсыз болғанлығы себепли арзалар қанаатландырылмастан қалдырылған.

Сондай-ақ, усы дәўир даўамында Бюджеттен тысқары пенсия фондыныӊ пуқараларға пенсия тайынлаў менен байланыслы қарарларын ҳақыйқый емес деп табыў ҳәм олардыӊ лаўазымлы шахсларыныӊ ҳәрекетлерин (ҳәрекетсизлигин) нызамға қайшы деп табыў менен байланыслы жәми 265 ис көрилип, солардан 229 ис яғный 86,4 пайызы бойынша пуқаралардыӊ мүрәжатлери қанаатлантырылып, олардыӊ бузылған ҳуқық ҳәм мәплери тикленген болса, 19 ис яғный 7,2 пайыз бойынша усынылған талаплар тийкарсыз болғанлығы себепли арзалар қанаатландырылмастан қалдырылған.

Буннан тысқары, усы дәўир даўамында:

Қарақалпақстан Республикасы Транспорт министрлигиниӊ қарарларын ҳақыйқый емес деп табыў ҳәм олардыӊ лаўазымлы шахсларыныӊ ҳәрекетлерин (ҳәрекетсизлигин) нызамға қайшы деп табыў менен байланыслы жәми 26 ис көрилип, соннан 7 ис яғный 26,9 пайыз мүрәжат қанаатландырылған;

Қарақалпақстан Республикасы Мәмлекетлик салық басқармасы ҳәм район (қала) Мәмлекетлик салық инспекцияларыныӊ шығарған қарарларын ҳақыйқый емес деп табыў ҳәм олардыӊ лаўазымлы шахсларыныӊ ҳәрекетлерин (ҳәрекетсизлигин) нызамға қайшы деп табыў менен байланыслы жәми 82 ис көрилип, соннан 18 ис яғный 21,9 пайыз мүрәжатлери қанаатландырылған;

Мәжбүрий орынлаў бюросы Қарақалпақстан Республикасы басқармасы ҳәм район (қала) Мәжбүрий орынлаў бюроларыныӊ шығарған қарарларын ҳақыйқый емес деп табыў ҳәм олардыӊ лаўазымлы шахсларыныӊ ҳәрекетлерин (ҳәрекетсизлигин) нызамға қайшы деп табыў менен байланыслы жәми 67 ис көрилип, соннан 8 ис яғный 11,9 пайыз мүрәжатлары қанаатландырылып, физикалық ҳәм юридикалық шахслардыӊ бузылған ҳуқық ҳәм мәплери тикленген.

Сондай-ақ, судлар тәрепинен мәмлекетлик уйымлар ҳәм шөлкемлер тәрепинен қарарлар қабыл қылыўда нызам талапларына жетерли дәрежеде әмел етпегенликлери ушын усы түрдеги арзаларды көриў барысында анықланған нызам бузылыў жағдайлары бойынша оларға қарата жәми 306 айрықша уйғарыўлар шығарылды.

Улыўма алғанда, мәмлекетимизде пуқаралар ҳәм юридикалық шахслардың ҳуқықларын нәтийжели қорғаўда ҳәкимшилик судлардың ролин күшейтириў бойынша әмелге асырылып атырған реформалар белгиленген мақсетлердиң әмелге асырылыўы ҳәмде инсан мәплериниң нәтийжели қорғалыўын тәмийинлеўге хызмет етеди.

Амир НУРЛИПЕСОВ,

Қарақалпақстан Республикасы ҳәкимшилик судыныӊ баслығы                                              

НЫЗАМСЫЗ ҚУРЫЛМА МӘЖБҮРИЙ БУЗДЫРЫЛДЫ

Ҳәзирги ўақытта, ғалаба хабар қураллары арқалы пуқараларға өзбасымшалық пенен нызамсыз қурылмаларды қурыўға жол қоймаўы, оның ақыбетлери ҳаққында мәмлекетлик уйымлар тәрепинен турақлы түрде ескертилип атырған болса да, айырым пуқаралар тәрепинен жергиликли ҳәкимликлерге тийисли жер майданларына нызамсыз қурылмалар қурылып атырғанының гүўасы болмақтамыз.

Атап айтқанда, пуқаралық ислери бойынша Беруний районлараралық судының 2024-жыл 1-августтағы атқарыў ҳүжжети тийкарында бул районның «Қаңшартал» аўыл пуқаралар жыйыны Ықлас көшеси бойында 400 кв.м жер майданынан 20х20 өлшемде көтерилген тығын жуўапкер К.Аның  есабынан мәжбүрий буздырыў ҳәм жер майданын жарамлы жағдайға келтириў белгиленген. Усы орынлаў ҳүжжети Мәжбүрий атқарыў бюросы Беруний районлық бөлими ис жүргизиў ушын келип түсип, бөлимниң мәмлекетлик орынлаўшылары тәрепинен орынлаў ҳәрекетине кирисилди.

Соның менен бирге, жуўапкерге нызамсыз қурылманы өс есабынан бузыўы керек екенлиги, егер бузылмаса оған Өзбекстан Республикасы Ҳәкимшилик жуўапкершилик ҳаққындағы кодекстиң 198¹-статьясына муўапық базалық есаплаў муғдарының бес есеси муғдарында жәрийма салыныўы ҳаққында түсиник ҳәм ескертиў берилген. Соның нәтийжесинде жуўапкер К.А. тәрепинен нызамсыз қурылма еркин түрде бузылып, суд қарарының орынланыўы әмелде тәмийинленди.

АЛДЫ-САТТЫ ШӘРТНАМАСЫ БОЙЫНША УЛЫЎМА ҚАҒЫЙДАЛАР

Алды-сатты шәртнамасы бойынша бир тәреп (сатыўшы) товарды басқа тәреп (сатып алыўшы)ға мүлк етип тапсырыў миннетлемесин, сатып алыўшы болса бул товарды қабыл етиў ҳәм оның ушын белгиленген пул суммасын (баҳасын) төлеў миннетлемесин алады.

Өзбекстан Республикасының Пуқаралық кодекси яки басқа нызамда нәзерде тутылған жағдайларда айырым түрдеги товарларды алып-сатыўдың өзине тән өзгешеликлери нызамшылық ҳүжжетлери менен белгиленеди.

Сатыўшы сатып алыўшыға алды-сатты шәртнамасында нәзерде тутылған товарды тапсырыўы шәрт. Сатыўшының товарды сатып алыўшыға тапсырыў миннетлемесин орынлаў мүддети алды-сатты шәртнамасында белгиленеди, егер шәртнама бул мүддетти анықлаў имканиятын бермесе, Пуқаралық кодексиниң 242-статьясында нәзерде тутылған қағыйдаларға муўапық анықланады. Оған көре,  егер миннетлемени орынлаў мүддети көрсетилмеген яки талап етип алыў пайыты менен белгилеп қойылған болса, кредитор ҳәр қашан орынлаўды талап етиўге, қарыздар болса орынлаўды ҳәр қашан әмелге асырыўға ҳақлы болады. Миннетлемени дәрҳал орынлаў ўазыйпасы нызам, шәртнама яки миннетлемениң мәнисинен анықланбаса, қарыздар бундай миннетлемени кредитор талап еткен күннен баслап жети күнлик мүддет ишинде орынлаўы шәрт.

Сатыўшы алды-сатты шәртнамасының шәртлерин бузып, сатып алыўшыға шәртнамада белгиленген муғдардан кем товар тапсырған болса, сатып алыўшы, егер шәртнамада басқаша тәртип нәзерде тутылған болмаса, онда товардың жетиспей атырған муғдарын тапсырыўды  талап етиўге, яки тапсырылған товардан ҳәм оның ҳақын төлеўден бас тартыўға, егер оның ҳақы төленген болса, төленген пул суммасын қайтарып бериўди талап етиўге ҳақылы.

Сатыўшы сатып алыўшыға сыпаты алды-сатты шәртнамасына сай келетуғын товарды тапсырыўы шәрт. Алды-сатты шәртнамасында товардың сыпаты туўрысындағы шәртлер көрсетилмегенде, сатыўшы сатып алыўшыға белгиленген мақсетлер ушын жарамлы болған товарды тапсырыўы шәрт.

Егер нызамшылық ҳүжжетлеринде яки алды-сатты шәртнамасында товардың  сыпатын тексериў нәзерде тутылған болса, тексериў оларда белгиленген талапларға муўапық әмелге асырылыўы лазым. Мәмлекетлик стандартларында, стандартластырыў бойынша басқа норматив ҳүжжетлерде товардың сыпатын тексериўге мәжбүрий талаплар белгиленген жағдайда сыпат олардағы көрсетпелерге муўапық рәўиште тексерилиўи лазым. Егер шәртнамада товардың сыпатын бундай тәртипте тексериў шәртлери нәзерде тутылған болмаса, товардың сыпаты ис қатнасығы әдетлерине яки алды-сатты шәртнамасы бойынша тапсырылыўы лазым болған товарды тексериўдиң, әдетте қолланылатуғын басқа шәртлерине муўапық тексерилиўи лазым.

Сатып алыўшы өзине сатыўшы тәрепинен тапсырылған товарды қабыл етип алыўы шәрт, буннан товарды алмастырып бериўди талап етиў яки алды-сатты шәртнамасын орынлаўдан бас тартыўға ҳақлы болған жағдайлар тысқары.

Егер нызамшылық ҳүжжетлеринен яки алды-сатты шәртнамасының шәртлеринен товар баҳасын белгили бир мүддетте төлеў миннетлемеси келип шықпаса, сатып алыўшы оны сатыўшы өзине товарды яки усы товарды меңгериў ҳүжжетлерин бергенинен соң кешиктирместен төлеўи лазым. Егер алды-сатты шәртнамасында товар ҳақын бөлип-бөлип төлеў нәзерде тутылған болмаса, сатып алыўшы сатыўшыға тапсырылған товардың толық баҳасы муғдарында ҳақ төлеўи лазым.

Егер сатып алыўшы алды-сатты шәртнамасына муўапық тапсырылған товар ҳақын өз ўақтында төлемесе, сатыўшы товар ҳақын ҳәм өзгениң пул қаржысынан пайдаланғанлық ушын пайызлар төлеўди талап етиўге ҳақлы.

Гаўҳар ЗАРИПОВА,

Қарақалпақстан Республикасы судының судьясы