ТУРАҚ ЖАЙҒА БАЙЛАНЫСЛЫ МҮЛК ҲУҚЫҚЫН ҚОРҒАЎ БОЙЫНША КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ КЕПИЛЛИКЛЕР КҮШЕЙТТИРИЛДИ
Ҳуқықый мәмлекеттиң ең әҳмийетли ўазыйпаларынан бири мүлк ҳуқықына қол қатылмаслығын тәмийинлеў, және мүлк ийеси ҳуқықларын әмелге асырыў ҳәм қорғаў ушын зәрүр экономикалық-ҳуқықый шәраятларды жаратыўдан ибарат. Өзбекстан Республикасы Президенти Ш.Мирзиёев 2022-жыл 20-июнь күни Конституциялық комиссия ағзалары менен өткерилген ушырасыўда…»үй-жай бойынша конституциялық кепилликти белгилеп қойыў керек. Яғный, судтың қарарысыз ҳеш ким турақ жайынан айырылыўы мүмкин емес. Имәрат бузылыўға түсетуғын болса, буның ушын бузылыўдан алдын оның баҳасына сәйкес түрде компенсация төлениўи шәрт,» деп айрықша атап өткен еди.
Усы мүнәсибет пенен жаңа редакциядағы Конституциямыздың 47-статьясында төмендеги нормалар сәўлелендирилди: «Ҳәр ким турақ жайлы болыў ҳуқықына ийе. Ҳеш ким судтың шешимисиз ҳәм нызамға қайшы түрде турақ жайынан айырылыўы мүмкин емес. Турақ жайынан айырылған меншик ийесине турақ жайдың қуны ҳәм де ол көрген зыянлардың орны нызамда нәзерде тутылған жағдайларда ҳәм тәртипте алдын-ала, тең муғдарда қаплап берилиўи тәмийинленеди. Мәмлекет турақ жай қурылысын хошаметлейди ҳәм турақ жайға болған ҳуқықтың әмелге асырылыўы ушын шараятлар жаратады. Халықтын социаллық жақтан мүтәж қатламларын турақ жай менен тәмийинлеў тәртиби нызам менен белгиленеди.» Усы статья менен турақ жай мүлк ийелерине байланыслы еки түрдеги әҳмийетли конституциялық кепиллик белгиленген: суд кепиллиги ҳәм турақ жай ушын компенсация алыў кепиллиги.
Суд кепиллиги турақ жайға байланыслы мүлк ҳуқықынан суд қарарысыз айырыўға жол қойылмаслығын билдиреди. Бул кепиллик турақ жайға байланыслы мүлк ҳуқықы мүлк ийесиниң ықтыярына қарамастан, мәжбүрий түрде бийкар етилип атырғанда қолланылыўы нәзерде тутылған. Бунда суд тәрепинен мүлк ҳуқықының бийкар етилиўине себеп болатуғын жағдайлар әмелдеги нызам ҳүжжетлери тийкарында объектив түрде көрип шығылады. Бул тәртип мүлк ийеси ҳәр қандай жағдайда тийкарсыз түрде турақ жайынан айырылмаўын кепиллейди.
Екинши кепиллик мүлк ийесиниң экономикалық мәплерин қорғаўға бағдарланғанлығы менен итибарға ылайық. Бул норма нызамда белгиленген жағдайларда ҳәм тәртипте турақ жайынан айырылған мүлк ийесиниң усы турақ жай ҳәм жеткерилген зыян ушын тең муғдардағы компенсация алыўын кепиллейди.
Сондай-ақ, үй-жай ҳәм жеткерилген зыян ушын тең муғдарда компенсация алыў менен байланыслы норма Өзбекстан Республикасы Пуқаралық кодексиниң 206-статьясында белгиленген, яғный оған көре, мәмлекетлик уйымының мүлкдардың мал-мүлкин алып қойыўға тиккелей қаратылмаған қарары мүнәсибети менен, сол қатары мүлкдарға қараслы үй, басқа имәратлар, қурылмалар яки егинлер жайласқан жер участкасын алып қойыў ҳаққындағы қарары мүнәсибети менен мүлк ҳуқықының бийкар қылыныўына нызамда белгиленген жағдайлар ҳәм тәртипте ғана жол қойылады, бунда мүлкдарға алып қойылған мал-мүлкке тең муғдарда мал-мүлк мүлк ҳуқықы тийкарында бериледи ҳәм оның көрген басқа зыянлары төленеди яки мүлк ҳуқықы бийкар қылыныўы менен жеткерилген зыян толық көлемде төленеди.
Конституциямызға бундай норманың киргизилиўи турақ жай мүлк ийесиниң ҳуқықларын кепилликли тәмийинлеўге, турақ жайлардың нызамсыз алып қойылыўы менен байланыслы тартыслы жағдайлардың алдын алыўға, суд қорғаўын кеңейтиўге хызмет етеди.
Зухра АМЕТОВА,
Пуқаралық ислери бойынша Шымбай районлараралық судының судьясы