FUQAROLAR VA TADBIRKORLIK SUB’EKTLARINING HUQUQLARINI MA’MURIY SUD ORQALI HIMOYA QILINISHINING ZAMONAVIY MEXANIZMLARI 

Hozirgi kunda mazkur sud-huquq islohotlari o‘zining samarasini ko‘rsatmoqda. Shuningdek, sohaga fukarolar va tadbirkorlik sub’ektlarining huquqlarini ma’muriy  sudlar orqali himoya qilinishining zamonaviy mexanizmlarini ilg’or xorijiy tajribada o‘zini oqlagan institut va tartiblarni keng qo‘llash orqali fuqarolar va tadbirkorlik sub’ektlarining huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishda ushbu sudlarning rolini oshirish, shu jumladan, davlat organi hujjatiga ishonib faoliyat yuritgan fuqaro va tadbirkorlik sub’ektlari huquqlari va qonuniy manfaatlarining himoyasini qo‘shimcha ravishda kuchaytirish zarurati vujudga kelmoqda.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2025 yil 30 yanvardagi «Fuqarolar va tadbirkorlik sub’ektlarining huquqlarini sud orqali himoya qilishning zamonaviy mexanizmlarini joriy etish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g’risida»gi 33-sonli qarorining qabul qilishi bu boradagi muhim qadam bo‘ldi.

Qarorda, davlat organlari bilan munosabatlarda fuqarolar va tadbirkorlik sub’ektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarining samarali hamda ishonchli himoya etilishini ta’minlash va ma’muriy sud ishlarini yuritishni xalqaro standartlardan kelib chiqib yanada takomillashtirish maqsadida ustuvor yo‘nalishlar belgilangan.

Jumladan, javobgar taraf bo‘lgan davlat organi mansabdor shaxsi yoki uning vakili sud majlisida majburiy ishtirok etishini ta’minlash, ma’muriy sud ish yurituvida ishlarning tezkor va sifatli ko‘rib chiqilishini ta’minlashga hamda fuqarolar va tadbirkorlik sub’ektlariga o‘z huquqlarini himoya qilish uchun qo‘shimcha imkoniyatlar yaratishga qaratilgan dastlabki eshituv institutini joriy etish nazarda tutilmoqda.

Davlat organi qarori yoki uning mansabdor shaxsi harakati (harakatsizlik) ustidan berilgan arizani ma’muriy sudlarda ko‘rishda mansabdor shaxs yoki uning vakili zarur tushuntirishlar berish uchun sud muhokamasida ishtirok etishi shart hisoblanadi.

Agar javobgar taraf bo‘lgan davlat organi mansabdor shaxsi yoki uning vakili ishtirok etishi zarur deb topilgan hollarda ma’muriy ishni ko‘rib chiqish keyinga qoldiriladi.

Sud javobgarning ishtiroki ishning har tomonlama, to‘liq va to‘g’ri hal qilinishiga to‘sqinlik qilmagan taqdirda, ish davlat organi mansabdor shaxsi yoki uning vakili ishtirokisiz ko‘rib chiqiladi, shuningdek, javobgar tarafning sud muhokamasiga kelmagan va uning kelmaganligi sud tomonidan uzrli deb topilmagan taqdirda, mansabdor shaxsga nisbatan sud jarimasi qo‘llaniladi.

Shuningdek, qarorda ma’muriy sudlarda dastlabki etishuv instituti joriy qilinishi nazarda tutilgan.

Davlabki eshituv ariza sudga kelib tushgach, yigirma kun mobaynida o‘tkaziladi. Dastlabki eshituv bosqichida sudya arizachining talablari va javobgarning e’tirozlari aniqlashtiradi, arizadagi kamchiliklarni bartaraf etish choralari ko‘radi, arizachiga talablarni isbotlash uchun zarur dalillarni hamda javobgarga fikrni yozma ravishda taqdim etish bo‘yicha tushuntirishlarini beradi.

Bundan tashqari, sudya arizadagi talablar va ishdagi dalillarga sudya tomonidan dastlabki huquqiy baho (talablarni aniqlashtirish, ishga daxldor bo‘lmagan taraflarni almashtirish, qo‘shimcha javobgarni jalb qilish va boshqalar) beradi. Biroq, sudya ko‘rilayotgan ishning mazmunan hal etilishi yuzasidan yakuniy fikrini bildirmaydi.

Dastlabki eshituv natijasiga ko‘ra, sudya arizani qaytarish yoki ishni sud muhokamasini tayinlash to‘g’risida ajrim chiqaradi.

Mazkur qaror fuqarolar va tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan o‘zlarining buzilgan huquqlarini tiklash maqsaddida ma’muriy sudga murojaat qilishda sansalorliklarning oldini olish, sudga taqdim etilgan arizadagi kamchiliklarni bartaraf qilish, dastlabki eshituv bosqichida taraflar o‘rtasidagi nizoning mohiyatini anglagan holda, kelajakda bo‘lib o‘tadigan sud muhokamalariga tayyorgarlik ko‘rish, aniqlanilishi lozim bo‘lgan holatlarni va ishda ishtirok etishi lozim bo‘lgan shaxslar doirasini aniqlash, sud muhokamalarida javobgar ishtirokining ta’minlashida va sud qarorlarining ijrosini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega.