SUDYANING FAOLIYATI – QONUN USTUVORLIGIDA
Sudya faoliyatining qonuniy asosini 2000 yil 14 dekabrda yangi tahrirda qabul qilingan “Sudlar to‘g’risida”gi Qonun bilan birga Sudyalar oliy kengashining 2024 yil 15 maydagi qarori bilan qabul qilingan “Sudyalar odobi kodeksi” tashkil etadi. Mazkur Kodeks har bir sudya uchun odil sudlovni amalga oshirish bilan bog’liq kasbiy faoliyatida va xizmatdan tashqari vaqtda majburiy bo‘lgan yuksak odob-ahloq talablariga, O‘zbekiston Respublikasi qonun xujjatlari qoidalariga, odil sudlov va sudyalar odob ahloqi sohasidagi xalqaro standartlarga asoslangan xulq-atvor qoidalarini belgilaydi.
“Sudyalar odobi kodeksi”ning 5-moddasining ikkinchi va uchinchi qismlariga muvofiq, sudya o‘z kasbiy faoliyatini amalga oshirishida O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga va boshqa qonunlarga so‘zsiz rioya etishi, har qanday tashqi ta’sirlarning oldini olishi, tahdidlar, bosim va g’ayriqonuniy ta’sir o‘tkazishga, sud jarayoniga bevosita yoki bilvosita aralashishga qarshilik ko‘rsatishi, fuqarolarning huquq va erkinliklari, sha’ni, qadr-qimmati va mulkiy manfaatlari, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning huquqlari hamda qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlari himoya qilinishini ta’minlashi shart.
Sudya odil sudlovni amalga oshirayotganda sud protsessi barcha ishtirokchilarining protsessual huquqlarini hurmat qilgan holda, har qanday bevosita yoki bilvosita tashqi ta’sirlar, niyatlar, bosim yoki aralashishlardan qat’i nazar mustaqil harakat qilishi, faqat faktlarni baholashdan kelib chiqishi va ichki ishonchiga asoslanib, qonunga va huquqiy ongiga amal qilishi shart.
Ushbu holatlarga bilib yoki bilmagan holda tushib qolishdan saqlanish va odini olish uchun sudyaning mustaqilligi tushunchasiga alohida to‘xtalib o‘tishimiz joiz.
Chunki sudyaning mustiqilligi odil sudlovni amalga oshirishning eng muhim shartlaridan biri hisoblanadi.
Sudya fikr erkinligi huquqini amalga oshirishda odil sudlovning obro‘siga putur etkazmasligi kerak.
Sudya jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlarini ko‘rib chiqishida adolatlilik va xolislikni ko‘rsatib, sansolarlikka yo‘l qo‘ymasligi lozim.
Sudya O‘zbekiston Respublikasida sud O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va boshqa qonunlarida, inson huquqlari to‘g’risidagi xalqaro hujjatlarda e’lon qilingan fuqarolarning huquq va erkinliklarini, shuningdek korxonalar, tashkilotlar va muassasalarning huquqlari hamda qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini sud tomonidan himoya qilinishi lozimligini, shuningdek sudning faoliyati qonun ustuvorligini, ijtimoiy adolatni, fuqarolar tinchligi va totuvligini ta’minlashga qaratilganligini doimo yodda tutishi kerak.
Agarda sudya o‘ziga yuklatilgan yuqorida qayd etilgan majburiyatlarga rioya qilmasa, shuningdek sudyaning xatti-harakatida uning obro‘-e’tiboriga putur etkazadigan yoki uning xolisligi, mustaqilligi va beg’arazligiga shubha tug’diradigan holatlar kuzatilsa, o‘z-o‘zidan ayonki jamoatchilikda sud hokimiyatiga bo‘lgan ishonch yo‘qoladi.
Barchamizga ma’lumki, O‘zbekiston Respublikasida sud O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va boshqa qonunlarida, inson huquqlari tug’risidagi xalqaro hujjatlarda e’lon qilingan fuqarolarning huquq va erkinliklarini, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning huquqlari hamda qonun bilan quriqlanadigan manfaatlarini sud yo‘li bilan himoya qilishga da’vat qilingan.
Sudning faoliyati qonun ustuvorligini, ijtimoiy adolatni, fuqarolar tinchligi va totuvligini ta’minlashga qaratilgan.
Bundan kelib chiqib, sudya o‘z faoliyati davomida sudning faoliyati nimaga qaratilganlingini doimo yodda tutishi hamda qonunga ko‘ra shug’ullanishga ruxsat berilgan boshqa turdagi faoliyatlarni amalga oshirishi sudyalik faoliyatiga xalaqit bermasligi lozimligini unutmasligi kerak.
Shuningdek, “Sudyalar odob-axloqiga oid Bangalor printsiplari” oltita asosiy printsipidan biri bu mustaqillik printsipidir. Bunda “Sud organlarining mustaqilligi huquq-tartibotni ta’minlashning muhim omili hamda sudda ishning odil hal etilishining asosiy kafolatidir. Demak sudya sud organlarining mustaqilligi printsipini uning yakka tartibdagi va institutsional jihatlarida himoya qilishi va ruyobga chiqarishi lozim”ligi qayd etilgan.
Sud hokimiyati mustaqilligi bu – sudya uchun imtiyoz yoki ustuvorlik emas. Bu sudyalar ishni mavjud qonun va dalillar, tashqi bosimda yoki ta’sirdan xoli kimningdir aralashuvidan qo‘rqmasdan ishni halol va xolis ko‘rish uchun har bir sudyaga yuklatiladigan mas’uliyat hisoblanadi. Sud hokimiyati mustaqilligi printsipining asosini sudya ko‘rib chiqishi uchun taqdim qilingan ishlarni to‘liq mustaqil ko‘rish va ishlar bo‘yicha qarorlar qarorlar qabul qilish tashkil etadi. Sudya tomonidan ishni ko‘rib chiqish va ubo‘yicha qaror qabul qilish davomida tashqaridan hech kim, na hukumat na bosim o‘tkazuvchi guruhlar, na xususiy shaxslar yoki boshqa sudyalar ishga aralashishi yoki aralashish uchun harakat qilishi man etiladi.
Sudya qabul qilgan qaror sud muhokamasi tomonlariga, jamoatchilikka, ommaviy axborot vositalariga, hokimiyatdagi mansabdor shaxslarga, qarindoshlarga va hatto sudyaning do‘stlariga yoqadimi yoki yo‘qmi bunga e’tibor bermasligi kerak. Sudya u yoki bu siyosiy kuch, jamoatchilik e’tirozi yoki tanqid ostida qolmasligi kerak. Demak sudyalar mustaqilligi deganda, tashqi ta’sirning barcha shakllaridan mustaqil bo‘lish tushuniladi.
Shu bois, sudyalar o‘z vakolatlari doirasida ishlarni ko‘rish chog’ida O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga va boshqa qonunlariga so‘zsiz rioya etishi, fuqarolarning huquq va erkinliklari, sha’ni, qadr-qimmati va mol-mulki, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning huquqlari hamda qonun bilan qo‘rqlanadigan manfaatlari himoya qilinishini ta’minlashi, beg’araz va adolatli bo‘lishi shart.
Shu bilan birga, sudyalar sudyalik sha’nini, sudyalar odob-axloqi qoidalarini qat’iy saqlashlari, odil sudlovning obro‘sini, sudyalik qadr-qimmatini tushurishi va sudyaning xolisligiga shubxa to‘g’dirishi mumkin bo‘lgan xatti-harakatlardan o‘zlarini tiyishlari lozim.
Bayrambek BEKMURATOV,
Chimboy tumanlararo iqtisodiy sudining raisi