Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 19-statyasına muwapıq, insan huqıq hám erkinlikleri hár kimge tuwılǵanınan baslap tiyisli boladı. Ózbekstan Respublikasında barlıq puqaralar birdey huqıq hám erkinliklerge iye bolıp, jınısı, rasası, milleti, tili, dini, isenimi, sociallıq shıǵısı, jámiyetlik awhalınıń ayırmashılıǵına qaramastan nızam aldında teń.
Konstituciyanıń 26-statyasına muwapıq, insannıń ar-namısı hám qádir-qımbatına qol qatılmaydı. Hesh nárse olardı kemsitiw ushın tiykar bolıwı múmkin emes. Hesh kim qıynawlarǵa salınıwı, kúsh jumsawǵa, basqa ayawsız, insanǵa jat yamasa insannıń qádir-qımbatın kemsitiwshi háreketke yamasa jazaǵa duwshar etiliwi múmkin emes.
Elimizde hayal-qızlar hám balalardıń huqıqları, erkinlikleri jáne nızamlı máplerin basım hám zorlıqtan isenimli qorǵawdıń institucionallıq hám huqıqıy tiykarların túp-tiykarınan jetilistiriwge, balalar arasında qadaǵalawsızlıqtıń hám olar tárepinen huqıqbuzarlıqlardıń júz beriwiniń aldın alıwǵa, sonday-aq, mayıplıǵı bolǵan balalardı hám ata-ana qaramaǵınan ayırılǵan balalardı mámleket tárepinen qollap-quwatlawǵa qaratılǵan keń kólemli jumıslar ámelge asırılmaqta.
Sonıń menen birge, huqıqtı qollanıw ámeliyatında hayal-qızlardıń huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin isenimli qorǵawǵa baylanıslı máselelerde bir qatar mashqalalar da bar edi. Atap aytqanda, hayal-qızlar hám balalardıń huqıqlarına qol qatatuǵın jınayıy qılmıslar ushın sáykes sankciyalar belgilenbegenligi, hayal-qızlardı kúsh kórsetiw hám zorlıqtan qorǵawdıń huqıqıy kepillikleri joqlıǵı, kúsh kórsetiw hám zorlıqtan jábirlengen shaxsqa mámleketlik qorǵawdı beriwshi orderdiń ámel etiw múddeti hayal-qızlardıń huqıqları menen nızamlı mápleriniń jeterli dárejede qorǵalıwın támiyinlew imkaniyatın bermegenligi ayırım jaǵdaylarda mashqala hám qıyınshılıqlardı keltirip shıǵarmaqta edi.
Sonlıqtan, áyne waqtında yaǵnıy 2023-jıl 11-aprel kúni «Hayal-qızlar hám balalar huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin isenimli qorǵaw sisteması jáne de jetilistiriliwi múnásibeti menen Ózbekstan Respublikasınıń ayırım nızam hújjetlerine ózgeris hám qosımshalar kirgiziw haqqında» Nızam qabıl etildi.
Usı Nızam menen Ózbekstan Respublikası nızamlarına hayal-qızlardı sociallıq-ekonomikalıq tarawda óz huqıqları menen máplerin ámelge asırıwda qollap-quwatlaw máselelerin tártipke salatuǵın nızamshılıqtı xalıqaralıq standartlar tiykarında jetilistiriwdi názerde tutatuǵın, sonday-aq, balalar máseleleri boyınsha komissiyalar jumısınıń huqıqıy tiykarların bekkemlep qoyatuǵın ózgerisler kirgizildi.
Atap aytqanda, Ózbekstan Respublikasınıń Jınayat kodeksine tómendegishe ózgeris hám qosımshalar kirgizildi. Endilikte, tómendegi jınayatlardı islegenlerge jazadan múddetinen aldın shártli azat etiw qollanılmaydı:
18 jasqa tolmaǵan jábirleniwshiniń namısına tiyiw hám onı jınısıy qatnasqa májbúrlew menen baylanıslı jınayatlar;
16 jasqa tolmaǵan shaxs penen jınısıy qatnas yaki oǵan uyatsız-buzıq háreketler islew;
erjetpegen shaxs táriyiplengen yamasa súwretlengen pornografiyalıq ónimler menen qatnas jasaw;
erjetpegen shaxstıń qatnasıwında birge islesiw, ziynexana shólkemlestiriw menen baylanıslı jınayatlar.
Hayaldı hámiledarlıǵın jasalma túsiriwge májbúrlegenlik ushın juwapkershilik kúsheytilip, járiyma muǵdarı bazalıq esaplaw muǵdarınıń 100 esesinen 200 esesine shekem yamasa 3 jıldan 5 jılǵa shekem, belgili bir huqıqtan ayırıw yamasa 300 saattan 360 saatqa shekem májbúriy jámiyetlik jumıslar yamasa 2 jıldan 3 jılǵa shekem miynet penen dúzetiw jumısları menen, namısqa tiyiw (118-statya) hám jınısıy qálewdi zorlıq penen tábıyǵıy emes usılda qanaatlandırıw (119-statya) jınayatları ushın juwapkershilik 5 jıldan 8 jılǵa shekem erkinen ayırıw menen jazalanıwı belgilendi.
Sonday-aq, bul jınayatlar mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa, burınǵı zayıbına, bir shańaraq tiykarında birge jasap atırǵan shaxsqa yamasa ulıwma perzentke iye bolǵan shaxsqa qarata isleniwi, jábirleniwshige qaraw júklengen bilimlendiriw, tárbiyalaw, emlew yamasa basqa mákemeniń xızmetkeri tárepinen isleniwi jınayattı awırlastırıwshı jaǵday dep tabılıwı názerde tutılmaqta.
18 jasqa tolmaǵan shaxslardı, jaqın tuwısqan, burınǵı hayal, bir shańaraq tiykarında birge jasap atırǵan shaxs yamasa ulıwma perzenti bar shaxstı jınısıy qatnas jasawǵa májbúrlegenlik ushın juwapkershilik belgilenip, bul jınayat ushın 5 jıldan 8 jılǵa shekem erkinen ayırıw menen jazalanıwı múmkin.
Nızam menen shańaraqlıq zorlıq ushın juwapkershilik kirgizilip, oǵan bola, hayalına (kúyewine), burınǵı hayalına (burınǵı kúyewine), bir shańaraqta jasap atırǵan shaxsqa yamasa ulıwma perzentke iye shaxsqa baylanıslı:
múlk, bilim alıw, den-sawlıqtı saqlaw hám (yamasa) miynetke baylanıslı huqıqın ámelge asırıwǵa tosqınlıq etiw;
múlkine hám jeke zatlarına qastan zıyan jetkeriw;
olardıń abırayı hám qádir-qımbatın kemsitiw, olardı qorqıtıw, jaqın tuwısqanlarınan ajıratıp qoyıw, usı háreketler ushın hákimshilik jaza qollanılǵannan keyin islengen bolsa, BEMnıń 20 esesinen 30 esesine shekem járiyma yamasa 160 saattan 300 saatqa shekem májbúriy jámiyetlik jumıslar yamasa 2 jılǵa shekem miynet penen dúzetiw jumısları menen jazalanıwı názerde tutılmaqta.
Joqarıdaǵı shaxslardı urıw, dene jaraqatın jetkeriw jetkerilgen jaraqatlanıwdan kelip shıqqan halda awırlastırıwshı jaǵdaylardı keltirip shıǵarsa, atap aytqanda, den-sawlıqtıń uzaq waqıt (keminde 21 kún, biraq 4 aydan kóp bolmaǵan dáwirde) jamanlasıwına yamasa ulıwma miynet qábiletiniń 10 procentinen 33 procentine shekem joǵalıwına sebep bolǵan qastan denege ortasha awır jaraqat jetkeriw, 2 jıldan 3 jılǵa shekem erkinen ayırıw menen jazalanıwı múmkin.
Erjetpegen shaxs penen jınısıy qatnas jasaǵanı ushın da juwapkershilik ilájları kúsheytildi.
Sonday-aq, shaxstıń abırayı hám qádir-qımbatın kemsitetuǵın jáne insan turmısınıń sır saqlanatuǵın táreplerin sáwlelendiretuǵın maǵlıwmatlardı járiyalaǵanı ushın juwapkershilik belgilendi. Bul jınayat awırlastırıwshı jaǵdaylarda 3 jılǵa shekem erkinen ayırıw menen jazalanadı.
Sonday-aq, Ózbekstan Respublikasınıń Hákimshilik juwapkershilik haqqındaǵı kodeksine de qatar ózgeris hám qosımshalar kirgizildi. Atap aytqanda, haqı tólenetuǵın jámiyetlik jumıslarǵa májbúriy túrde tartqanı ushın hákimshilik juwapkershilik belgilendi.
Bunnan tısqarı, endilikte shahwanıy zorlıq etiw, yaǵnıy shaxsqa qarata onıń ushın maqul bolmaǵan hám de onıń abırayı hám qádir-qımbatın kemsitetuǵın, shaxstıń sırtqı kórinisin yamasa qáddi-qáwmetin táriyiplewde, ımlawda, tiygiziwde, shaqırıwda kórsetilgen, shahwanıy xarakterge iye bolǵan háreketlerdi bir márte qopal túrde yamasa bir neshe márte islew 15 sutkaǵa shekemgi múddetke hákimshilik qamaqqa alıwǵa sebep boladı.
Jas óspirim yamasa miynetke jaramsız shaxslardı materiallıq támiyinlewden bas tartıw (474-statya), ata-ananı materiallıq támiyinlewden bas tartıw (475-statya) sıyaqlı hákimshilik qılmıslar tómendegi juwapkershilikler qollanılıwına sebep boladı:
15 sutka múddetke hákimshilik qamaqqa alıwǵa;
120 saatqa shekem haqı tólenetuǵın jámiyetlik jumıslarǵa májbúriy túrde tartıwǵa;
hákimshilik jazalardıń usı túrleri qollanılıwı múmkin bolmaǵan shaxslarǵa bazalıq esaplaw muǵdarınıń 20 esesi muǵdarında járiyma salıwǵa.
Sonday-aq, Nızam menen jańadan toltırılǵan normaǵa muwapıq, ata-ana jasaw ornında waqtınsha bolmaǵanda yamasa olar óz ata-analıq minnetlemelerin orınlay almaytuǵın dáwir ushın etjetpegen balalarına qáwender yamasa ámenger tayınlaw boyınsha minnetlemelerin orınlamawı bazalıq esaplaw muǵdarınıń 10 esesine shekemgi muǵdarda járiyma salıwǵa sebep boladı.
Shańaraqlıq zorlıq islegeni ushın hákimshilik juwapkershilik belgilenip, bul huqıqbuzarlıq bazalıq esaplaw muǵdarınıń 10 esesinen 20 esesine shekem járiyma yamasa 10 sutkaǵa shekemgi hákimshilik qamaqqa alıwǵa sebep boladı.
Sonday-aq, hayaldı (kúyewin), burınǵı hayaldı (burınǵı kúyewin), bir shańaraqta jasap atırǵan shaxstı yamasa ulıwma perzenti bar shaxstı urıw bazalıq esaplaw muǵdarınıń 10 esesinen 20 esesine shekemgi járiyma yamasa 15 sutkaǵa shekemgi múddetke hákimshilik qamaqqa alıwǵa sebep boladı.
Balalardıń ómiri, den-sawlıǵı yamasa ádep-ikramlılıǵı ushın qáwipli bolǵan jınayatlardı islegen shaxslardıń birden-bir reestri dúzilip, usı reestrge kirgen shaxslardıń bilimlendiriw, tárbiya, balalar sawalllandırıw, sport hám dóretiwshilik shólkemlerinde islewi hám balalar menen tikkeley islesiwdi názerde tutatuǵın jumıs túrleri menen shuǵıllanıwı qadaǵan etilmekte.
Sonday-aq, basım ótkeriw hám zorlıqtan jábirlengenlerge beriletuǵın qorǵaw orderiniń múddeti sud tárepinen bir jılǵa shekem sozdırılıwı múmkinligi belgilenbekte.
Bul Nızam hayal-qızlar hám balalarǵa qarata kúsh kórsetiw hám zorlıq etiwdiń aldın alıwǵa, shańaraqlardaǵı ruwxıy-ádep-ikramlılıq ortalıǵın jaqsılawǵa, balalar hám hayal-qızlardıń huqıqlarına baylanıslı xalıqaralıq indekslerde mámleketimizdiń ornın jaqsılawǵa xızmet etedi.
Spartak NIYAZOV,
Nókis rayonlar aralıq ekonomikalıq sudı baslıǵı
