SUD BASSHÍLARÍ MÁNZIL KOLONIYASÍNDA USHÍRASÍW ÓTKERDI

 

Qońırat rayonında jaylasqan 27-sanlı mánzil koloniyasında Qaraqalpaqstan Respublikası sudı baslıǵınıń kóshpeli ushırasıwı shólkemlestirildi.

 

 

Onda Qaraqalpaqstan Respublikası sudınıń baslıǵı K.Tarixov, jınayat isleri boyınsha sudlaw kollegiyasınıń baslıǵı A.Adilov hám jınayat isleri boyınsha Qońırat rayonı sudınıń baslıǵı E.Berdievler qatnasıp, jaza múddetin ótep atırǵan sudlanıwshılar menen óz-ara sáwbetlesti.

 

 

Ilajdan gózlengen maqset – qamaqtaǵılardıń huqıqıy bilimlerin arttırıw, olardı nızamshılıqta belgilengen huqıq hám minnetlemeler menen tanıstırıw jáne bar mashqalalardı úyreniwden ibarat boldı.

 

 

Sud baslıǵı sudlanıwshılar tárepinen berilgen sorawlarǵa juwap berdi. Olardıń onnan aslam múrájatları úyrenilip, hár biri boyınsha huqıqıy túsinikler berildi.

 

Ushırasıw dawamında sud baslıǵı jaza múddetin ótep atırǵanlardıń jınayat isleri boyınsha sud qararlarınıń orınlanıwı, jazanı jeńillestiriw, shártli azat etiw hám basqa da nızamlı mexanizmler haqqında da maǵlıwmatlar berdi.

 

 

Ilaj juwmaǵında bunday ushırasıwlar jaza múddetin ótep atırǵanlardıń huqıqıy sanasın arttırıw, jámiyetke beyimlesiwine járdemlesiw ushın úlken áhmiyetke iye ekeni atap ótildi.

 

BALA HUQIQLARIN TÁMIYINLEW-INSAN HUQIQLARIN TÁMIYINLEWDIŃ BASLÍ SHÁRTI

 

 

Perzentlerimiz keleshegimizdiń tiykarı, Ózbek xalqınıń balajan xalıq ekenligi bárshemiz ushın tán alınǵan haqıyqat. Bul búgin yamasa keshe qáliplesken dástúr emes, al ásirler dawamında bizge miyras bolıp kiyatırǵan qádiriyat bolıp esaplanadı. Bul qádiriyatlardıń tiykarında balanı qádirlew, oǵan, bárinen burın, insan sıpatında qatnasta bolıw, onıń huqıqları menen erkinliklerin húrmet etiw máseleleri jatadı. Házirgi waqıtta xalıqaralıq kólemde tán alınıp atırǵan bul huqıq normaları tiykarında elimizde áyyemnen qáliplesken.

 

Sonıń ushın da milliy qádiriyatlarımızǵa súenip jazılǵan Bas nızamımızda bul máselege ayrıqsha itibar berilgen. Sonıń ishinde, jas óspirimlerdiń huqıqları mámleket qorǵawında ekenligi (77-statya), analıq, atalıq hám balalıqtıń mámleket tárepinen qorǵalıwı (78-statya) kepillengen.

 

Bunnan tısqarı, mámleketimiz ǵárezsizlikke eriskennen keyin ratifikaciyalanǵan dáslepki xalıqaralıq huqıqıy hújjetlerden biri de Bala huqıqları haqqındaǵı konvenciya bolǵan edi. 1992-jıl 9-dekabrdegi usı konvenciya arqalı Ózbekstan dúnyanıń 193 mámleketi qatarında bala huqıqları hám erkinliklerin támiyinlewge baylanıslı bir qatar minnetlemelerdi óz moynına aldı.

 

Sonday-aq, Ózbekstan bala huqıqların támiyinlewde BMShtıń Puqaralıq hám siyasiy huqıqlar haqqındaǵı xalıqaralıq pakt, Ekonomikalıq, sociallıq hám mádeniy huqıqlar haqqındaǵı xalıqaralıq pakt, Hayal-qızlarǵa qarata kemsitiwdiń barlıq túrlerine shek qoyıw haqqındaǵı konvenciya, Rassalıq kemsitiwlerge shek qoyıw haqqındaǵı konvenciya jáne Qıynaw hám qatnas hám jazanıń miyrimsiz, adamgershilikke jat hám qádir-qımbatın kemsitetuǵın basqa da túrleri haqqındaǵı konvenciya sıyaqlı kóplegen tiykarǵı xalıqaralıq shártnamalarǵa da súyenedi.

 

Ǵárezsizlik jıllarında elimizde insan huqıqları boyınsha ulıwma tán alınǵan principlerdiń ústinligin támiyinlew, bala huqıqlarına baylanıslı milliy nızamshılıqtı jetilistiriw, xalıqaralıq shártnamalardıń orınlanıwın huqıqıy tártipke salıw boyınsha 100 den aslam nızam, párman, qarar hám basqa da normativlik-huqıqıy hújjetler qabıl etildi. Eń áhmiyetlisi, Ózbekstanda bala huqıqları menen máplerin qorǵaw boyınsha kompleksli huqıqıy tiykarlar jaratıldı.

 

Ásirese, 2008-jıl 7-yanvarda qabıl etilgen «Bala huqıqlarınıń kepillikleri haqqında»ǵı nızam bul baǵdarda tariyxıy hújjet boldı.

 

Bir qaraǵanda tarawǵa baylanıslı qatnasıqlardıń barlıǵı tolıq tártipke salınǵanday, hámmesi óz ornında turǵanday kórinedi. Biraq insan huqıqları, ásirese, bala huqıqları tarawı sonday sistema, dáwir hám waqıt ótken sayın jańadan-jańa ózgerisler, qosımshalar kirgizilmese, huqıqtı ámelge asırıwda mashqalalar júzege keleberedi.

 

Bul bolsa balalardıń huqıqları menen nızamlı máplerin qorǵaw jáne olardıń bárkamal áwlad bolıp jetilisiwin támiyinlew baǵdarındaǵı jumıstıń institucionallıq hám huqıqıy tiykarların túp-tiykarınan jetilistiriw zárúrligi barǵan sayın artıp baratırǵanın kórsetedi.

 

Sonlıqtan Prezidentimiz tárepinen qol qoyılǵan «Bala huqıqlarınıń kepilliklerin bunnan bılay da kúsheytiwge baylanıslı qosımsha ilajlar haqqında»ǵı qarar Bala huqıqları haqqındaǵı konvenciya talapların hár tárepleme turmısqa engiziw, Ózbekstan Respublikası Konstituciyası hám nızamlarında názerde tutılǵan balalardıń huqıqların ámelde kepillew, olardıń fizikalıq, intellektuallıq, ruwxıy hám mánawiy jetik áwlad bolıp jetilisiwin támiyinlew jolında taslanǵan úlken qádem boldı.

 

Qararda balalardıń mámleketlik uyımlarǵa etken múrájatların tolıq kórip shıǵıw kepillenetuǵını hám bala tolıq ámeliy qábiletke iye emes ekeni sebepli bul túrdegi múrájatlardı kórmesten qaldırıwǵa jol qoyılmaytuǵını ayrıqsha belgilep qoyıldı. Sonday-aq, 14 jasqa tolǵan bala óziniń támiynatı ushın ata yamasa anadan yamasa ayırım jaǵdaylarda bir waqıttıń ózinde ata-ananıń ekewinen de nızamda belgilengen muǵdarda aliment óndiriw haqqında dawa qozǵawǵa haqılı ekenligi atap ótildi. Bul ózgerisler mámleketimizde bala huqıqların tolıq támiyinlew menen birge sud uyımlarına da qosımsha juwapkershilik júkleytuǵını tábiyǵıy.

 

 

Sonday-aq, balalardı qorǵaw maqsetinde sudlarǵa arza menen múrájat etken dawager mámleketlik bajı hám basqa da tólemlerdi tólewden azat etiliwi joqarıdaǵı normalardı turmısqa engiziwde júzege keletuǵın kóplegen mashqalalardıń aldın alıwǵa hám olardıń tikkeley islewin támiyinlewge xızmet etedi.

 

Bunnan tısqarı, shańaraqta balanıń máplerine baylanıslı hár qanday másele sheshilip atırǵanda, sonday-aq, sud dodalawı yamasa hákimshilik dodalaw dáwirinde bala óz pikirin bildiriw huqıqına iye ekenligi qatań belgilendi. Bunda qarar qabıl etiwge wákillikli uyımlar balanıń mápine tiyisli máseleni sheshiwde aqılǵa uǵras hám erkin pikirlew qábiletine iye balanıń pikirin, onıń jasına qaramastan, áhmiyetli faktor sıpatında kórip shıǵıwı hám balanıń eń baslı máplerin názerde tutatuǵın qarardı qabıl etiwi shárt ekenligi belgilengeni bala óz keleshegin ózi belgilew huqıqına tolıq iye ekenligin kórsetedi.

 

Haqıyqatında da, insan huqıqları, mámleket kelesheginiń tiykarı esaplanǵan bala huqıqları máselesi bir yamasa eki mákemeniń háreketi menen ǵana támiyinlenip qalmaydı. Mámlekettiń erteńi búginnen jaqsı bolıwı ushın hámme birdey háreket etiwi, insan huqıqların támiyinlew, bárinen burın, bala huqıqların támiyinlewden baslanatuǵının tolıq ańlawımız zárúr. Sonda ǵana qúdiretli hám ullı Ózbekstandı qurıwǵa múnásip úles qosqan bolamız.

 

 

Sayora AYTNIYAZOVA,

Puqaralıq isleri boyınsha kis rayonlararalıq sudınıń sudyası

 

HUQÍQÍY SABAQLAR JASLARDA NÍZAMǴA HÚRMET SEZIMIN QÁLIPLESTIRIWGE XÍZMET ETPEKTE

Mámleketimizde huqıqıy mámleket qurıw, nızam ústinligin támiyinlew hám xalıqtıń, ásirese, jaslardıń huqıqıy mádeniyatın arttırıwǵa ayrıqsha itibar qaratılmaqta. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2024-jıl 24-may kúngi «Hákimshilik reformalar sheńberinde ádillik uyımları hám mákemeleriniń juwapkershiligin bunnan bılay da arttırıw jáne ıqsham basqarıw sistemasın qáliplestiriw haqqında»ǵı Pármanında da yuridikalıq bilimlendiriwdiń úzliksizligin támiyinlew, jas óspirimler hám jaslardıń huqıqıy sawatlılıǵın arttırıw tiykarǵı áhmiyetli wazıypalar sıpatında belgilengen.

Usı maqsette Ministrler Kabinetiniń 2024-jıl 27-avgust kúngi tiyisli Qararı menen Jaslardıń huqıqıy sawatlılıǵın arttırıw, olardı nızamǵa boysınıwshılıq hám huqıqbuzarlıqqa tózimsizlik ruwxında tárbiyalaw boyınsha ilajlar Baǵdarlaması tastıyıqlandı. Bul baǵdarlama jaslar arasında nızamǵa húrmet ruwxın qáliplestiriw, huqıqbuzarlıqlar profilaktikasın kúsheytiw hám huqıqıy mádeniyattı arttırıwda úlken áhmiyetke iye bolmaqta.

Baǵdarlama sheńberinde ulıwma orta bilim beriw mákemelerinde sudyalar, ámeliyatshı yuristler, profilaktika inspektorları, prokurorlar, advokatlar hám ádillik xızmetkerleriniń qatnasıwında huqıqıy temalarda sabaqtan tıs ámeliy shınıǵıwlar shólkemlestirilmekte.

 

Bunday sabaqlar arqalı oqıwshılarǵa jas óspirimlerdiń huqıqları menen minnetleri, huqıqbuzarlıq túsinigi hám onıń aqıbetleri, jeke huqıq hám erkinlikleri, insan huqıqları menen erkinlikleriniń kepilligi, mámleketlik hákimiyat sisteması, sud hákimiyatı hám mámleketlik xızmetlerdi kórsetiw tártibi haqqında keń túsinikler túsinikler berilmekte.

Mine usınday sabaqlardan gezektegisi Puqaralıq isleri boyınsha Ámiwdárya rayonı sudınıń baslaması menen rayondaǵı Mektepke shekemgi hám mektep bilimlendiriwi bólimine qaraslı 2-sanlı ulıwma bilim beriw mektebinde shólkemlestirildi.

 

 

Bul huqıqıy sabaqta Puqaralıq isleri boyınsha Ámiwdárya rayonı sudınıń baslıǵı Adilbek Seytnazarov hám usı sudtıń sudyası Muhabbat Qaypovalar tárepinen «Sud-ádil sudlaw qorǵanı,» «Konstituciyalıq huqıq hám minnetlemeler» temalarında bayanatlar oqıldı. Onda mektep muǵallimleri hám joqarı klass oqıwshıları belsene qatnastı.

Sabaq procesinde sudyalar oqıwshılarǵa Konstituciyanıń mazmun-mánisi, mámleketlik hákimiyat tarmaqlarınıń qáliplesiwi hám olardıń wazıypaları haqqında turmıslıq mısallar arqalı keń túsinikler berdi. Sonıń ishinde, nızam shıǵarıwshı, atqarıwshı hám sud hákimiyatı strukturası, olardıń óz-ara teń salmaqlılıǵı jáne xalıqtıń máplerin támiyinlewdegi ornına ayrıqsha toqtap ótildi.

 

 

Ásirese, sud hákimiyatınıń ádillikti támiyinlew, insan huqıqları menen erkinliklerin qorǵawdaǵı roli, sudyalar jumısında nızam ústinligi hám qalıslıq principleriniń áhmiyeti haqqındaǵı maǵlıwmatlar oqıwshılar ushın oǵada qızıqlı hám paydalı boldı.

Bul ámeliy sabaq arqalı oqıwshılar huqıqıy temalarda ózlerin qızıqtırǵan kóplegen sorawlarǵa juwap aldı.

 

Mámleketimizde jas áwladtı huqıqıy jaqtan sanalı hám belsendi puqaralar etip tárbiyalawǵa qaratılıp atırǵan itibardıń nátiyjesi sıpatında, bilimlendiriw mákemelerinde ótkerilip atırǵan bunday sabaq sabaqları jámiyette nızamǵa húrmet, huqıqıy bilim hám juwapkershilik sezimin kúsheytiwde áhmiyetli orın iyeleydi. Konstituciyada belgilep berilgen mámleketlik hákimiyattıń qáliplesiwi, onıń jumıs baǵdarları hám xalıq máplerin támiyinlewdegi wazıypaları haqqındaǵı bilimler hár bir jas puqara ushın turmıslıq áhmiyetke iye.

 

 

KREDIT SHÁRTNAMALARÍNÍŃ EKONOMIKALÍQ SUDLARDA KÓRIP SHÍǴÍLÍWÍ MENEN BAYLANÍSLÍ MÁSELELER

 

Búgingi kúnde bankler hám finanslıq institutlar tárepinen yuridikalıq hám fizikalıq táreplerge kreditler beriw ámeliyatı keń tarqalǵan. Kredit shártnamaları – eki tárepleme huqıqıy minnetlemelerdi belgilewshi tiykarǵı hújjetlerden esaplanadı. Biraq, ámeliyatta bul shártnamalar boyınsha tartıslar kelip shıǵıwı hám olar ekonomikalıq sudlarda kórip shıǵılıw jaǵdayları kóplep ushıraspaqta. Kredit shártnamaların huqıqıy jaqtan kórip shıǵatuǵın bolsaq, kredit shártnaması puqaralıq nızamnıń arnawlı túri bolıp, bank hám qarız alıwshı arasında dúziledi. Onda kredit muǵdarı, payız stavkaları, qaytarıw múddetleri hám shártleri anıq kórsetiledi. Nızam buzılıw jaǵdayları – tiykarǵı tartıs deregi bolıp tabıladı. Kredit shártnamaları boyınsha qarama-qarsılıqlar tek yuridikalıq tárepler hám isbilermenlik subektleri arasında payda bolǵanda ǵana ekonomikalıq sud yurisdikciyasına kiredi. Fizikalıq tárepler menen baylanıslı tartıslar ádette puqaralıq sudlar tárepinen kóriledi. Biraq, ayırım jaǵdaylarda ekonomikalıq sudlarǵa da tiyisli bolıwı múmkin (máselen, isbilermenlik subektleri qatnasqanda).

 

Kredit shartnaması — bul bank penen qarıydar arasındaǵı rásmiy kelisim bolıp, onda kredit summası, procent muǵdarı, qaytarıw múddeti hám basqa da áxmiyetli shártler belgilenedi. Ayırım jaǵdaylarda, shártnamalar sonshelli quramalı jazıladı, qarız alıwshı onıń barlıq bántlerin túsinip te jetpeydi. Sonlıqtan, keyin ala «men bul haqqında bilmegen edim» degen narazılıqlar sudda nátiyje bermeydi.

 

Ekonomikalıq sud – kimler ushın? Degenge anıqlıq kirgizip ótetuǵın bolsaq, yuridikalıq tárepler (yaǵnıy, kárxanalar, shólkemler) hám isbilermenlik xızmeti menen shuǵıllanıwshı shaxslar arasındaǵı kredit tartısları ekonomikalıq sudlar tárepinen kóriledi. Eger kredit jeke zárúrlik ushın alınǵan bolsa, máselen, jay yamasa mashina satıp alıw maqsetinde – onda bunday tartıslar puqaralıq sudları ıqtıyarında qaladı. Narazılıqlar kóbinese qarız tólemleri óz waqtında ámelge asırılmasa, procentler hám penyalar artıq esaplansa, girew sıpatında qoyılǵgan múlk bahası tartıslı esaplansa, kepillik beriw shártleri jeterli anıqlanbasa kelip shıǵadı. Ayırım jaǵdaylarda sud qarıydar paydasına qarar shıǵaradı. Ásirese, ámeliyatta kóp jaǵdaylarda bankler sudda utadı. Sebebi, olardıń huqıqıy hújjetleri puqta tayarlanǵan boladı. Usınday jaǵdaylarda finanslıq tartıslarǵa dus kelmew ushın tómendegilerge itibar beriw usınıs etiledi. Yaǵnıy, birinshiden, shártnamaǵa qol qoymastan aldın onı jaqsılap úyreniw, yurist járdeminde tiykarǵı bántlerdi analizlew, qarız tólemlerin óz waqtında ámelge asırıw, eger narazılıq bolsa dáslep bank penen sóylesip alıw, kerek bolsa sudqa múrájat etiw kerek.

 

Kredit shártnamaların dúziwde standart hám ádil kriteriyalardı engiziw, sud ámeliyatında birdey kózqarastı támiyinlew ushın qollanbalar islep shıǵıw, bilimlendiriw hám ǵalaba xabar quralları arqalı qarız alıwshılardıń huqıqıy sawatlılıǵın arttırıw tiyis.

 

Kredit shártnamaları artında qatań huqıqıy juwapkershilik turadı. Qarjı institutları óz máplerin qorǵawǵa tayar bolǵanı sıyaqlı, qarıydarlar da óz huqıqların biliwi hám qorǵawdı úyreniwi kerek. Tartıslardıń aldın alıw — huqıqıy sana hám finanslıq tártip arqalı ámelge asadı.

 

Gúlmira ARZIEVA,
Nókis rayonlar aralıq ekonomikalıq sudınıń sudyası

ATA-ANA HUQÍQLARÍN ÁMELGE ASÍRÍWDA ATA-ANALAR JAZBA TÚRDE KELISIM JAZÍWǴA HAQÍLÍ MA?

 

 

Ózbekstan Respublikasınıń Shańaraq kodeksiniń 76-statyasına muwapıq, baladan bólek jasap atırǵan ata (ana) bala menen kórisiw, onıń tárbiyasında qatnasıw hám bilim alıw máselesin sheshiwde qatnasıw huqıqına iye.

 

 

Bala menen birge jasap atırǵan ata (ana) balanıń ana (ata) sı menen kórisiwine, eger bunday kórisiw balanıń fizikalıq hám ruwxıy salamatlıǵına, ádep-ikramlılıq rawajlanıwına zıyan keltirmese, qarsılıq kórsetpewi kerek.

 

 

Ata-ana baladan bólek jasaytuǵın ata-ananıń ata-analıq huqıqların ámelge asırıw tártibi haqqında jazba túrde kelisim dúziwge haqılı. Eger ata-ana kelise almasa, kelispewshilik ata-ananıń (yaki olardan biriniń) talabına muwapıq sud tárepinen qáwenderlik hám ǵamxorlıq uyımınıń qatnasıwında sheshiledi. Sud qararı orınlanbaǵan jaǵdayda juwapker ata-anaǵa nızamshılıqta názerde tutılǵan ilajlar qollanıladı. Sud qararın qastan orınlamaǵan jaǵdayda sud baladan bólek jasap atırǵan ata (ana) nıń talabı boyınsha balanıń máplerin hám onıń pikirin esapqa alǵan halda balanı oǵan beriw haqqında qarar shıǵarıwı múmkin.

 

 

Bunda, balası menen kórispegen ata yaki ana sud arqalı ushırasıw waqtın belgilewi múmkin, biraq bul process balanıń máplerin esapqa alǵan halda ámelge asırıladı. Sud balanıń jasın, ruwxıy jaǵdayın hám onıń pikirin esapqa alıp, ushırasıw tártibin belgileydi. Bunday jaǵdaylarda bala hám ata-ana arasında baylanıstı qayta tiklew ushın psixologiyalıq járdem hám áste-aqırınlıq áhmiyetli faktorlardan biri bolıp esaplanadı.

 

 

Zebo BAZARBAEVA,

Puqaralıq isleri boyınsha Nókis rayonlar aralıq sudınıń sudyası

ADAM SAWDASÍ AWÍR JÍNAYAT

Insan jámiyetshiliginde sonday unamsız sociallıq qubılıslar boladı, olarǵa hár bir insan ózi yaki jaqın insanı jolıqpaǵanınsha itibardan shette bolıp kórinedi. Usınday qubılıslardıń biri bul adam sawdası jınayatı.

Sonıń menen bir waqıtta bul jınayatqa xalqaralıq dárejede gúres járiyalanǵan. Jınayatshılıqtıń bul qáweterli túrine qarsı gúresiw hám onıń aldın alıw maqsetinde Birlesken Milletler Shólkeminiń bir qatar usınıs hám májbúriy xarakterge iye bolǵan hújjetleri qabıl etilgen.

Atap aytqanda, “Adam sawdasına hám úshinshi shaxslar tárepinen denepurıshlıqtan paydalanıwǵa qarsı gúres haqqında»ǵı Konvenciya (1949-jıl), “Qullıq hám qul sawdasın, qullıqqa uqsas institutlar hám ádetlerdi biykar qılıw haqqında”ǵı qosımsha Konvenciya (1956-jıl), “Transmilliy uıymlasqan jınayatshılıqqa qarsı gúres haqqında”ǵı Konvenciyanı tolıqtırıwshı “Adamlar, áyne, hayallar hám balalar sawdasın toqtatıw, aldın alıw hám onıń ushın jaza haqqında”ǵı bayannama (2000-jıl) usı kategoriyadaǵı xalıqaralıq huqıqıy hújjetler esaplanadı.

Bunnan tısqarı, adam sawdasına qarsı gúresiw júzesinen mámleketleraralıq birge islesiwdi kúsheytiw maqsetinde 2005-jılı ǴMDA sheńberinde “Adam sawdasına qarsı gúresiw salasında birge islesiwdi kúsheytiw haqqında”ǵı kelisiw, 2006-jılda segiz aǵza mámleket sheńberinde “Adam sawdasına qarsı gúrestiń 2007-2010-jıllarǵa mólsherlengen dástúri” qabıl qılınǵan edi.
Adam sawdası hám májbúriy miynetke qarsı gúresiw máselelerine tiyisli milliy nızamshılıǵımızda hám ózgerisler bolmaqta. Yaǵnıy, 2019-2020-jıllarda usı baǵdarlardaǵı iskerlikti tártipke salıw maqsetinde 20 dan artıq normativ-huqıqıy hújjet qabıl qılındı. Bunnan tısqarı, Xalıqaralıq miynet shólkemi hám Xalıqaralıq migraciya shólkeminiń 6 Konvenciya hámde protokolları ratifikaciya qılındı. Balalar miyneti hám májbúriy miynetke jol qoyılǵanlıq ushın juwapkershilik sharaların kúsheytiw maqsetinde Ózbekstan Respublikasınıń Hákimshilik juwapkershilik haqqındaǵı hámde Jınayat kodekslerine ózgeris hám qosımshalar kiritildi. Sol menen birge, xalıqaralıq tájriybelerdi esapqa alǵan halda “Adam sawdasına qarsı gúresiw haqqında”ǵı nızam jańa redakciyada qabıl etildi.

2023-jıl 21-dekabrde Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń “Adam sawdasına qarsı gúresiw hám múnásip miynet principlerin keń engiziwge tiyisli qosımsha ilajlar haqqında”ǵı PF-210 sanlı Pármanı menen Oliy Majlis senatınıń baslıǵı basshılıq etetuǵın Adam sawdasına qarsı gúresiw hám múnásip miynet máseleleri boyınsha milliy komissiya dúzildi.

Ózbekstan Respublikası Jınayat kodeksiniń 135-statyasında adam sawdası, yaǵnıy adamdı alıw-satıw yamasa adamdı onnan paydalanıw maqsetinde jallaw, tasıw, tapsırıw, jasırıw yaki qabıl qılıw jınayat ushın jınayıy juwapkershilik belgilengen.

BMShnıń statistik maǵlıwmatlarına kóre, adamlar keminde 127 mámleketten satıwǵa shıqpaqta hám olar 137 mámlekette ekspluataciya qılınbaqta. Hár jılı túrli esap-kitaplarǵa kóre, 20-40 million adam qullıqtıń zamanagóy forması qurbanına aylanbaqta.

Bul mashqalanıń anıq kólemin biliw júdá qıyın, sebebi, jınayıy iskerlik jasırın islenedi. Anıq statistika joq, bunı júritip te bolmaydı. Xalıqaralıq dárejede adam sawdası qurbanlarınıń bar joǵı 0,04 payızı ǵana anıqlanadı eken.

Tilekke qarsı, dúnya boylap sonsha keń kólemli ámeliyat, tiyisli úgit-násiyat alıp barılıwına qaramay, hár jılı millionlap insanlar “zamanagóy qullıq”, yaǵnıy adam sawdası qurbanına aylanbaqta. Olar arasında hayallar, qızlar, kekseler, hátte jas balalar da barlıǵı júdá ashınarlı. Bul jınayattıń rawajlanıwına túrtki bolıp atırǵan tiykarǵı sebeplerden biri adamlardıń shet elge barıw hám jumısqa jaylasıw haqqında jeterli maǵlıwmatqa iye emesligi. Ashınarlısı, ózge mámleket, jat ortalıqqa túsip qalǵanlar mol dáramatqa isenip awır fizikalıq miynetke jallanbaqta, hayallar bolsa denepurıshlıqqa májbúrlenbekte.

 

BMSh maǵlıwmatına kóre, dúnyada hár jılı shama menen 2 million 700 mıń adam adam sawdasınıń qurbanına aylanbaqta. Xalıqaralıq ekspertlerdiń bahalawınsha, bul jınayatshılıq nátiyjesinde alınıp atırǵan jıllıq dáramat muǵdarı 7 milliard AQSh dollarınan asıp ketken. Qáweterlendiretuǵını, adam sawdası jınayatınan jábirlengenlerdiń 80 payızı hayal hám balalardur. Hár jılı dúnya boyınsha 600–800 mıń hayal hám balalar aldaw jolı menen sırt ellerge alıp ketilip, satıp jiberilmekte.

Búgingi kúnde dúnyada adam sawdasınıń úsh keń tarqalǵan túri bar bolıp, bular: jınısıy ekspluataciya (denepurıshlıq), májbúriy miynet adam aǵzaların satıw.

Jınısıy ekspluataciya ushın tiykarınan hayallar (sol qatarı qızlar) satıladı. Maǵlıwmatlarǵa kóre, hayallardın 72 payızı usı maqsette satıladı eken.

Májbúriy miynetke tartılǵanlardıń tiykarǵı bólegin bolsa, erkekler quraydı eken. Bul kórsetkishtiń 85,7 payızdı qurawı adam sawdasınan jábir kórgen erkeklerdiń kópshiligi májbúriy miynet arqalı ámelge asırılıwın kóriw múmkin.

Adam aǵzaların satıw jınayatı bolsa júdá hám kózge taslanbaytuǵın adam sawdasınıń túri bolıp, adam sawdası “tovarları” ulıwma sanınıń 1 payızdan kóp bolmaǵan bólegin quraydı eken. Bul túrdegi “tovarlar”dıń jıllıq sawdası 1 mlrd. dollardan artıq muǵdardı qurawı jınayattıń bul kategoriyası da úlken mashqala ekenligin tastıyıqlaydı.
Bul jınayatlardıń tiykarǵı sebebi, túp tamırına názer taslasaq, ruwxıy azǵınlıq, ashkózlik, dúnyaǵa hádden tısqarı beriliw hám nápsige qul bolıwshılıqtı kóremiz.
Mine usınday jerkenishli jınayat bizdiń mámleketimizdi de shetlep ótpegen. Ashınarlısı, puqaralarımız da adam sawdası qurbanlarına aylanbaqta, bunı ǵalaba xabar qurallarınan kórip, esitip turmız. Bulardıń bárshesi mámleketimiz hám jámiyetimiz tárepinen usı illetke qarsı qatań sharalar kóriwdi, adam sawdasına tartılǵan hám onnan jábir kórgen watanlaslarımızdı qorǵawdı aktual wazıypa etip qoymaqta.

Nızam hám huqıq ústinligi járiyalanǵan mámleketimizde insan huqıqlarınıń qorǵalıwın ámelge asırıwshı organlar, bul kibi illetlerdi anıqlawda kúni-tún tınbay islemekte.
Juwmaqlap aytqanda, adam sawdasınıń hár qanday kórinisine qarsı gúresiwde halıqaralıq dárejede óz-ara huqıqıy birge islesiw jolǵa qoyılǵan halda ámelge asırılsa óz nátiyjesin beredi.
Sebebi, adam sawdası – mámleket, millet tańlamaydı hám oǵada awır jınayat!

 

 

Qayrat QÍPSHAQBAEV,

Jınayat isleri boyınsha Bozataw rayon sudınıń tergew sudyası

JASLARDÍŃ HUQÍQÍY MÁDENIYATÍN JETILISTIRIW MAQSETINDE KÓSHPELI ASHÍQ SUD MÁJILISI BOLÍP ÓTTI

 

Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutında jaslar arasında hár qıylı jınayatshılıq hám huqıqbuzarlıqlardıń aldın alıw, mámleketimizde hár qanday nızambuzıwshılıq jaǵdaylarına nızamlı túrde shara qollanılatuǵınlıǵın kórsetiw hám bul arqalı jaslardıń huqıqıy mádeniyatın arttırıw maqsetinde ushırasıw hám kóshpeli ashıq sud májilisi bolıp ótti.

 

 

Sońǵı  jıllarda elimizde tınıshlıq hám turaqlılıqtı támiyinlewdiń túpkilikli jańa mexanizmlerin engiziw, aymaqlarda qáwipsiz ortalıqtı jaratıwdıń shólkemlestiriwshilik-profilaktikalıq tiykarların zaman talaplarına sáykeslendiriw, júz beretuǵın nızambuzıwshılıqlardıń baslı sebeplerin waqtında anıqlaw hám kompleksli ilajlar menen mánzilli saplastırıw arqalı jınayatshılıqtıń erte aldın alıw sistemasınıń nátiyjeliligin bunnan bılay da arttırıw áhmiyetli wazıypa sıpatında óz sáwleleleniwin tappaqta.

 

 

 

Bunda Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2025-jıl 3-yanvardaǵı PQ-1-sanlı qararınan kelip shıǵıp xalqımız, sonıń ishinde, jaslar arasında usınday úgit-násiyat jumısları alıp barılmaqta.

 

 

 

Ilajda Jınayat isleri boyınsha Nókis qalası sudınıń tergew sudyası Dáwletyar Srajatdinov sózge shıǵıp, búgingi kúnde jaslardıń huqıqıy bilim hám kónlikpelerin arttırıw, jámiyetimiz hám mámleketimizde nızam ústemligin támiyinlew baǵdarında ámelge asırılıp atırǵan jumıslardıń áhmiyetine toqtalıp ótti.

 

 

Bunnan soń, sudya tárepinen kóshpeli ashıq sud májilisi ótkerildi. Onda Ózbekstan Respublikası Hákimshilik juwapkershilik haqqındaǵı kodeksiniń tiyisli statyalarında kórsetilgen huqıqbuzarlıqlardı islegen jaslardıń qarsısına toplanǵan hákimshilik is materialları kórip shıǵılıp, tiyisli jazalar tayınlandı. Sonıń menen birge, kóshpeli sud qatnasıwshıları mine usınday qılmıslardan awlaq`bolıwǵa, tiyisli juwmaq shıǵarıwǵa shaqırıldı.

 

 

 

Álbette, bunday ilajlardıń ótkeriliwi jaslardıń huqıqıy-demokratiyalıq mámleket qurıwday ullı maqsetlerimiz jolındaǵı bilimlerin arttırıp, olar arasında jınayatshılıq hám huqıqbuzarlıqlardıń aldın alıwǵa da xızmet etedi.

 

 

 

EKONOMIKALÍQ SUDLARDA KORPORATIV DAWLAR BOYÍNSHA IS JÚRGIZIW

 

Korporativ dawlar degende qatnasıwshılar ortasında, qatnasıwshılar menen xojalıq shirketleri hám jámiyetleri ortasında, sonıń ishinde akcionerler ortasında, akcioner menen akcionerlik jámiyeti ortasında xojalıq shirketleri hám jámiyetleri iskerliginen kelip shıǵatuǵın dawlar túsiniledi.

 

Ózbekstan Respublikası Ekonomikalıq processuallıq kodeksiniń 30-statyasına tiykar korporativ dawlar boyınsha islerge tómendegiler kiredi:

1) yuridikalıq shaxstı shólkemlestiriw, qayta shólkemlestiriw hám saplastırıwǵa baylanıslı dawlar;

2) xojalıq jámiyetleri hám shirketleriniń ustav fondındaǵı (ustav kapitalındaǵı) akciyalardıń, úleslerdiń, kooperativler aǵzaları paylarınıń tiyisliligi, olarǵa júklemeler belgilew hám olardan kelip shıǵatuǵın huqıqlardı ámelge asırıw menen baylanıslı dawlar, xojalıq jámiyetleri hám shirketleriniń ustav fondındaǵı (ustav kapitalındaǵı) akciyalardı, úleslerdi, kooperativler aǵzalarınıń payların óz ishine alıwshı miyras mal-múlkin yaki erli-zayıplılardıń ulıwma mal-múlkin bóliw menen baylanıslı halda júzege keletuǵın dawlar bunnan tısqarı;

3) yuridikalıq shaxs qatnasıwshılarınıń (shólkemlestiriwshileriniń, aǵzalarınıń) yuridikalıq shaxs tárepinen dúzilgen pitimlerin haqıyqıy emes dep tabıw hám (yaki) bunday pitimlerdiń haqıyqıy emesligin qollaw haqqındaǵı dawaları boyınsha dawlar;

4) bahalı qaǵazlar emissiyası menen, sonıń ishinde emitenttiń basqarıw organları qararları júzesinen, emissiyalıq bahalı qaǵazlardı jaylastırıw dawamında dúzilgen pitimler, emissiyalıq bahalı qaǵazlar shıǵarıw (qosımsha ráwishte shıǵarıw) nátiyjeleri boyınsha esabatlar (xabarnamalar) júzesinen dawlasıw menen baylanıslı dawlar;

5) bahalı qaǵazlardı nominal saqlawshılardıń akciyalar hám basqa bahalı qaǵazlarǵa bolǵan huqıqların esapqa alıw, nızamda názerde tutılǵan basqa huqıq hám minnetlemelerdiń bahalı qaǵazların jaylastırıw hám (yaki) olardıń aylanısı múnásebeti menen bahalı qaǵazlardıń nominal saqlawshıları tárepinen ámelge asırıw menen baylanıslı iskerliginen kelip shıǵatuǵın dawlar;

6) yuridikalıq shaxs qatnasıwshılarınıń ulıwma jıynalısın shaqırıw haqqındaǵı dawlar;

7) yuridikalıq shaxs basqarıw organlarınıń qararları ústinen shaǵım qılıw haqqındaǵı dawlar;

Nızamǵa muwapıq korporativ dawlar boyınsha isler qatarına basqa dawlar da kirgiziliwi múmkin.

Ekonomikalıq sudlar bunday dawlardı sheshiwde Ózbekstan Respublikasınıń Puqaralıq kodeksi, Ózbekstan Respublikasınıń Ekonomikalıq processuallıq kodeksi, «Akcionerlik jámiyetleri hám akcionerlerdiń huqıqların qorǵaw haqqında»ǵı, «Juwapkershiligi sheklengen hám qosımsha juwapkerli jámiyetler haqqında»ǵı, «Xojalıq shirketleri haqqında»ǵı Ózbekstan Respublikasınıń nızamları hám basqa nızam hújjetlerin qollaydı.

Bunday islerdi kóriwde korporativ dawlar qatnasıwshıların anıqlaw júdá úlken áhmiyetke iye.

Korporativ dawlardı sheshiwde xojalıq shirketi hám jámiyetiniń qatnasıwshısı (akcioneri) ekenligin anıqlaw ushın tolıq hám kommandit shirketlerden shólkemlestiriw shártnamasınıń belgilengen tártipte tastıyıqlanǵan nusqası, juwapkershiligi sheklengen hám qosımsha juwapkershilikli jámiyetlerden shólkemlestiriw shártnaması (eger shólkemlestiriwshilerdiń sanı eki hám onnan artıq bolsa) hám jámiyet ustavınıń belgilengen tártipte tastıyıqlanǵan nusqası, akcionerlik jámiyetlerden akcionerler reestrinen kóshirme talap etip alınıwı kerek.

Jámiyet direktorı, jámiyet basqarması aǵzaları, isenimli basqarıwshı hám jámiyet ortasında «Akcionerlik jámiyetleri hám akcionerlerdiń huqıqların qorǵaw haqqında»ǵı Ózbekstan Respublikası Nızamınıń 79-statyasınıń segizinshi bólimine tiykarlanıp dúzilgen shártnama boyınsha kelip shıǵatuǵın daw jámiyettiń iskerliginen kelip shıqsa da, ekonomikalıq sudqa tiyisli emes. Sebebi bul daw miynet qatnasıqlarınan kelip shıǵadı. Tap usı qaǵıyda juwapkershiligi sheklengen jáne qosımsha juwapkershilikli jámiyettiń jeke basshılıq tiykarındaǵı atqarıwshı uyımı (direktor) hám jámiyet ortasında «Juwapkershiligi sheklengen jáne qosımsha juwapkershilikli jámiyetler haqqında»ǵı Ózbekstan Respublikası Nızamınıń 39-statyasınıń ekinshi bólimine tiykarlanıp dúzilgen shártnama boyınsha kelip shıqqan dawlarǵa da qollanıladı.

Eger akcioner bir waqıttıń ózinde jámiyettiń xızmetkeri bolıp, miynetke baylanıslı dawlar boyınsha ekonomikalıq sudqa múrájat etken bolsa, bunday dawa arzası Ekonomikalıq processuaalıq kodeksiniń 311-statyası talaplarınan kelip shıqqan halda tiyisliligi boyınsha puqaralıq isleri boyınsha sudqa ótkeriledi, eger dawa arzası is júrgiziwge qabıl etilgen bolsa, is materialların sudqa tiyisliligi boyınsha puqaralıq isleri boyınsha sudqa kórip shıǵıw ushın ótkeriledi hám ekonomikalıq sud isti óndiristen qısqartıw haqqında uyǵarıw shıǵaradı.

Akcionerlik jámiyetiniń basqarıw uyımlarınıń (ulıwma jıynalıs, baqlaw keńesi, atqarıwshı uyımı) qararların tolıq yamasa bir bólegin haqıyqıy emes dep tabıw haqqındaǵı dawalar boyınsha juwapker bolıp usı basqarıw uyımları emes, al jámiyettiń ózi esaplanadı. Dawa arzada juwapker sıpatında belgili bir basqarıw uyımı kórsetilgenligi, dawa arzanı qabıl qılıwdan bas tartıw ushın tiykar boladı.

Juwapkershiligi sheklengen yamasa qosımsha juwapkershilikli jámiyettiń basqarıw uyımlarınıń qararların haqıyqıy emes dep tabıw haqqında berilgen dawa arzaların is júrgiziwge qabıl etiw máselesi de tap usı tártipte sheshiledi.

 

 

 

Gawhar ZARIPOVA,

Qaraqalpaqstan Respublikası sudınıń sudyası 

PUQARALARDÍŃ SUD-HUQÍQ MÁSELELERINE BAYLANÍSLÍ MÚRÁJATLARÍ TÍŃLANDÍ

 

Xalıq penen pikirlesip, olardıń sud-huqıq tarawındaǵı múrájatlarına nátiyjeli sheshim tabıw, puqara hám isbilermenlerdiń nızamlı huqıqları menen máplerin isenimli qorǵaw ilajların kúsheytiw, adamlardıń orınlarda sudtan-sudqa sergizdan bolıp júriwlerine shek qoyıw hám «Insan qádiri ushın» ideyası tiykarında haqıyqıy ádil sud sistemasın qáliplestiriw jáne onıń jumısın xalıq mápi hám insan qádirin nátiyjeli qorǵawǵa baǵdarlaw boyınsha belgilengen wazıypalardıń orınlanıwın támiyinlew maqsetinde Nókis qalasında ótkerilgen kóshpeli qabıllawda Xojeli, Nókis, Taqıyatas rayonları hám Nókis qalasınan kelgen puqaralardıń sud-huqıq máselelerine baylanıslı múrájatları tıńlandı.

 

 

Joqarǵı sudtıń juwapker wákili hám Qaraqalpaqstan Respublikası sudları baslıqları tárepinen 90 puqaranıń ádil sudlawǵa baylanıslı múrájatları qabıl etildi. Sonnan 32  jınayat, 10 hákimshilik, 45  puqaralıq hám 3  ekonomikalıq sudlawǵa baylanıslı máseleler boyınsha múrájatlar tıńlandı. 12 puqaranıń jazba túrde shaǵım arzaları qabıl etildi.

 

 

Awızeki hám jazba múrájatlar qabıl etilgen kóshpeli qabıllawda 29 puqaranıń múrájatı unamlı sheshildi, 49 múrájat iyesine tiykarlanǵan huqıqıy túsinikler berildi.

 

 

Usı kúni jazanı ótep atırǵan 2 shaxs usınısnama hám ótinishnamalar tiykarında jınayat isleri boyınsha sudlar tárepinen jazanı ótewden múddetinen aldın shártli túrde azat etildi. 1 puqaraǵa baylanıslı toplanǵan hákimshilik isi táreplerdiń jarasıwı tiykarında saplastırılıp, olardıń múrájatları unamlı sheshildi.

 

 

 

Nókis qalası hám rayonlardaǵı mákan hám awıl puqaralar jıyınlarǵa puqaralıq isleri boyınsha sudlarǵa beriletuǵın dawa arza hám arza úlgileri berilip, nátiyjede sol kúnniń ózinde aliment óndiriw boyınsha 11 sud buyrıǵı shıǵarılıp, orınlawǵa qaratıldı. Sonday-aq, qarızdı óndiriwge baylanıslı 1 puqaralıq isi kóshpeli sudta kórip shıǵılıp, arza qanaatlandırıldı. Kommunallıq xızmetler tólemi boyınsha qarızdarlıqtı óndiriw hám puqaralardan salıqlar hám basqa da májbúriy tólemler menen baylanıslı qarızdarlıqtı óndiriw haqqındaǵı sud buyrıqlarına 14 shaxstıń narazılıq arzaları kórip shıǵılıp, qanaatlandırıldı. Yuridikalıq áhmiyetke iye faktlerdi belgilew boyınsha 3 arza qanaatlandırıldı.

 

 

Ekonomikalıq isler boyınsha sudlar tárepinen 1 isbilermenlik subyektiniń dawa talabı qanaatlandırılıp, isbilermenler tárepinen shártnamaǵa tiykar jetkerip berilgen ónim hám kórsetilgen xızmetler ushın tólenbesten kiyatırǵan 800 million sum qarjısı óndirip berildi.

 

SUDYA TÁREPINEN ÁMELIY SABAQ ÓTKERILDI

 

Shomanay rayonındaǵı mektepke shekemgi hám mektep bilimlendiriw bólimine qaraslı 3-sanlı ulıwma orta bilim beriw mektebinde Nókis rayonlar aralıq ekonomikalıq sudı baslıǵı S.Niyazov tárepinen ámeliy sabaq ótkerildi.

 

 

Onda Ózbekstan Respublikası Konstituciyasındaǵı puqaralardıń jeke huqıq hám erkinlikleri haqqında oqıwshılarǵa keń túrde túsinikler berildi.

 

 

Álbette, sudyalar tárepinen bunday ámeliy sabaqlardıń shólkemlestiriliwi júdá áhmiyetli. Bul ilaj jaslarǵa insan huqıqları, olardıń kepillikleri hám qorǵalıwı haqqında túsinik beriwge qaratılǵan. Insan huqıqları túsinigi, olardıń ulıwma principleri, bunday huqıqlardıń qorǵalıwı hám olardıń turmısımızdaǵı áhmiyeti boyınsha maǵlıwmat beriw arqalı, nızamlar jáne normalardıń insan huqıqların qorǵawdaǵı ornı da bekkemlenedi.

 

 

Óz náwbetinde oqıwshılar da ashıq sabaqlar tiykarında huqıqıy sawatxanlıǵın arttıradı. Jáne oqıwshılardıń nızamlardı biliwge, huqıqıy tarawǵa bolǵan qızıǵıwshılıǵı artıp, huqıqların qorǵawdı úyrenedi, sonıń menen birge demokratiyalıq qádriyatlardı elede tereń biliwine múmkinshilik beredi.

 

Skip to content