Búgingi kúnde Ózbekstan Respublikasında huqıqıy mámleket hám puqaralıq jámiyetti qurıwǵa qádem taslanıp atırǵan bir dáwirde ádil sudlawdı támiyinlew, ásirese jınayat sud islerin júrgiziwde ayrıqsha orın iyeleydi. Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń jańa redakciyada qabıl etiliwi mámlekette júz berip atırǵan sociallıq-ekonomikalıq ózgerislerdiń tolıq hám anıq mánisin bildirgen halda hákimiyatlardıń bóliniw principin ózinde sáwlelendirip, mámleketlik hákimiyat sistemasında sud hákimiyatınıń haqıyqıy áhmiyetin, onıń sudlar iskerligindegi maqset hám wazıypaların jáne jámiyet, mámleket hám shaxslardıń huqıqları menen nızamlı máplerin qorǵaw boyınsha tiykarǵı wazıypaların anıq kórsetip berdi.
Aytıp ótetuǵın bolsaq, Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 130-statyasında sud hákimiyatı nızam shıǵarıwshı hám atqarıwshı hákimiyattan, siyasiy partiyalardan, puqaralıq jámiyetiniń basqa da institutlarınan ǵárezsiz túrde jumıs alıp barıwı, sonday-aq, 136-statyasında sudyalardıń ǵárezsizligi hám olardıń tek ǵana Konstituciya hám nızamǵa boysınıwı, sudyalardıń ádil sudlawdı ámelge asırıw baǵdarındaǵı jumısına hár qanday tárizde aralasıwǵa jol qoyılmaytuǵını belgilep qoyıldı.
Sonday-aq, Konstituciyamızdıń 28-statyasında belgilep qoyılǵanınday, jınayat islegenlikte ayıplanıp atırǵan hár bir shaxstıń isi sudta nızamlı tártipte ashıq-aydın kórip shıǵılıp, onıń ayıbı anıqlanbaǵansha ol ayıplı dep esaplanbaydı, bunnan tısqarı, Jınayat-processual kodeksiniń 23-statyasındaǵı Ayıpsızlıq prezumpciyası principine bola hár qanday gúman qılınıwshı, ayıplanıwshı yamasa sudlanıwshınıń jınayat islegenlikte ayıbı nızamda názerde tutılǵan tártipte dálillenip hám nızamlı kúshke kirgen sud húkimi menen anıqlanbaǵansha ayıpsız esaplanatuǵını belgilep qoyılǵan. Sonıń ushın da islengen jınayat ushın ayıpkerlikti anıqlaw, onıń menen baylanıslı bolǵan jınayıy-huqıqıy aqıbetler ádil sudlawdı ámelge asırıw menen baylanıslı.
Jınayat isleri boyınsha ádil sudlaw tek ǵana sud dodalawı arqalı ámelge asırıladı. Áyne sud dodalaw procesi sudlarǵa is jaǵdayların jınayat processual iskerliginiń qatań belgilengen qaǵıydaları hám oǵan tiyisli bolǵan principler tiykarında ǵárezsiz, hár tárepleme, tolıq hám qalıs úyreniw imkániyatın beredi. Sonıń ushın da sud dodalawı jınayat isleri boyınsha ádil sudlawdı ámelge asırıw imkániyatın beretuǵın birden-bir jol esaplanadı.
Kópshilik jaqsı biledi, burın derlik 80-90 payız jınayat isleri qayta tergewge, qosımsha tergewge jiberiletuǵın edi. Endi bolsa bul tártip yaǵnıy, sudlar tárepinen jınayat islerin qosımsha tergewge qaytarıw tártibi nızamshılıǵımızda biykar etildi. Bul bolsa sud hám tergew uyımlarınıń haqıyqattı anıqlaw, sonday-aq, nızamlı, tiykarlı hám ádil qararlar qabıl etiw baǵdarındaǵı juwapkershiligin jáne de arttırdı desek qátelespeymiz.
Jınayat isin sudta kóriw ushın tayınlaw basqıshında sud dodalawında kórip shıǵıw ushın usı processual tiykarlardıń nızamlılıǵı, tiykarlanǵanlıǵı hám jeterliligi tekseriledi.
Sonıń ushın sud dodalawı jınayat is júrgiziwdiń sonday bir áhmiyetli basqıshı bolıp esaplanadı, onda jınayat processual qatnasıqlardı óz ishine alǵan barlıq jınayat processi basqıshlarına tiyisli norma hám institutlardıń birden-bir wazıypaǵa iytermeleytuǵın principleri hám nızamlı baǵdarları logikalıq baylanısadı. Álbette, sud is dodalawınıń hár bir basqıshı ózine tán wazıypalardı ámelge asıradı hám olardıń hár biri óziniń wazıypaları, usılları hám orınlanıwı kerek bolǵan wazıypalar sheńberi hám dúzilisine iye.
Biraq, olardıń hesh biri jınayat isiniń tiykarǵı wazıypası – jınayat belgileri bar ekenligi, ayıplılıq (ayıpsızlıq), nızam tiykarında oǵan juwapkershilik belgilew yamasa belgilenbew máselelerin sheshe almaydı. Sonıń ushın sud dodalaw basqıshında (durısıraǵı – sud tergewinde) nızamshılıq tárepinen ádil sudlawdı ámelge asırıwda anıq wazıypalar júklenip, jınayat procesinde shaxstıń huqıqları, mámleket hám jámiettiń normal islewi kepillikleri belgilep berilgen, olar ádil sudlaw arqalı shaxs, mámleket hám jámiyettiń rawajlanıwın támiyinleydi.
Sonıń ushın sud dodalawı jınayat isindegi jaǵday hám faktlerdiń ayrıqsha halda tekseriliwi hám onıń tiykarında qarar qabıl etiliwinen ibarat boladı. Dáslepki tergew hám sorastırıwdan parıqlı túrde, sud dodalawı ózgeshe shárayatta – awız-eki, ashıq-aydın, tikkeley hám úzliksiz tártipte is materiallarınıń mazmun-mánisi menen tolıq tanısqan táreplerdiń pikir hám de usınısları menen belsene qatnasıwı sheńberinde ótkeriledi.
Búgingi kúnde sudlar tárepinen jınayat islerin kórip shıǵıwda hár táreplemelik, tolıq hám qalıslıqtı támiyinlew, nızamlı tiykarlanǵan hám ádil sud qararların tek ǵana hár tárepleme, tolıq hám qalıs is jaǵdayların tekserip, jınayat isleri boyınsha sud islerin júrgiziwde demokratizm principlerine qatań tiykarlanǵan halda jınayat islegen shaxstı anıqlap, ayıpsız shaxslardı aqlaw hám juwapkershilikti jeńillestiriwshi yamasa awırlastırıwshı jaǵdaylardı esapqa alǵan halda qarar qabıl etiw úlken áhmiyetke iye. Sud tárepinen sud dodalawı dawamında dáliyllerdi nızam menen belgilengen tikkeley hám puqta tekseriw, sonıń ishinde, tergewdiń tolıq hám hár tárepleme ótkerilgenligi, onda jol qoyılǵan qáte hám kemshiliklerdi anıqlap, saplastırıw, tergew uyımı tárepinen usınılǵan hújjetler, ayıplaw pikiri, qorǵaw pikiri hám juwmaqları jáne sud májilisinde alınǵan dálillerdi inabatqa alıwı kerek boladı.
Sud tergewi bul – jınayat isi boyınsha barlıq dálillerdi anıqlaw hám olardı tallaw, sonıń menen birge, istiń qalıs hám obektiv kórip shıǵılıwın támiyinlewge qaratılǵan sud procesiniń áhmiyetli basqıshı bolıp esaplanadı. Sud tergewi nátiyjeleri jınayat islegen shaxsqa qarata ayıplawdı tastıyıqlaw yamasa biykarlawǵa tásir kórsetedi. Sol sebepli, sud tergewi nızamshılıqqa muwapıq túrde ótkeriliwi, haqıyqıy dáliller tiykarında ámelge asırılıwı kerek.
Jınayat isi boyınsha, jınayattı islegenlikte ayıplı bolǵan shaxstı anıqlaw hám is boyınsha dálillerdi jıynawǵa qaratılǵan ámeliy islerdiń jıyındısı sud tergewi dep ataladı. Onıń maqseti jınayattı anıqlaw, ayıpker shaxslardı tabıw, dálillerdi tekseriw hám isti sudqa usınıw bolıp tabıladı.
Sud dodalawınıń tayarlıq basqıshında istiń bar jaǵdayları óz aldına tekserilmeydi, al jınayat procesiniń usı basqıshında sud tárepinen istiń jaǵdayların erkin, tolıq hám hár tárepleme tekseriwine shárayat jaratıladı, process qatnasıwshılarınıń nızamlı huqıqları menen máplerin anıq sheshiwge tayarlıq kóriledi.
Sonıń ushın bul basqıshta ótkeriletuǵın sud tergewiniń barlıq háreket hám qararlarınıń tolıqlıǵın támiyinlewge tayarlıq kóriledi.
Yaǵnıy, Jınayat-processual kodeksiniń 429-statyasına kóre, process qatnasıwshılarınıń sudqa kelgen-kelmegenligi tekseriledi, 433-statyasına kóre, process qatnasıwshılarınan birewi kelmegende jınayat isin kóriw múmkin yamasa múmkin emesligi haqqındaǵı másele sheshiledi.
Bunnan keyin sud Jınayat-processual kodeksiniń 434-statyasına tiykarlanıp sudlanıwshınıń shaxsın hám oǵan processual hújjetlerdiń nusqaları tapsırılǵan waqıtın anıqlaydı, sud quramın, táreplerdi járiyalaw hám sud quramına qarsılıq bildiriw huqıqın túsindiriw sudqa tek ǵana sud dodalawı dawamında bul máselege qaytıwdıń aldın aladı, al process qatnasıwshılarınıń processual huqıqları menen máplerin támiyinlew boyınsha jınayat processual nızamınıń talaplarınıń buzılıwın hám tikkeley oǵan baylanıslı sud tergewiniń tolıq emesligi yamasa bir tárepleme ótkeriliwiniń aldın aladı.
Sud dodalawınıń tayarlaw bóliminde basshılıq etiwshi sudlanıwshınıń shaxsın hám de usı shaxsqa qarata is júrgiziwge tosqınlıq etetuǵın jaǵdaylardıń bar ekenligin anıqlamay turıp isti baslay almaytuǵının kórsetip ótiw kerek. Sonday-aq, Jınayat processual kodeksiniń 438-statyası mazmunınan kelip shıǵıwshı sud dodalawı qatnasıwshılarınıń jańa gúwalar, ekspertler, qánigelerdi shaqırıw, dálil hám hújjetlerdi talap etip alıw boyınsha keltirgen iltimasnamaları menen bir waqıtta dodalanıwı hám sheshiliwi kerek ekenligin názerde tutıw kerek. Usı qaǵıydalar tiykarında sud dodalawı qatnasıwshılarınıń sheńberi hám is jaǵdayları (jámiyetlik ayıplawshı, jámiyetlik qorǵawshıǵa iste qatnasıwǵa ruxsat beriw, jábirleniwshi, puqaralıq dawager dep tabıw, isti toqtatıw yamasa kóriwdi qaldırıw, toqtatıw hám t.b.) boyınsha berilgen iltimasnamalar sud dodalawınıń baslanǵısh bóliminde de, sud tergewi dawamında da sheshiledi.
Sud dodalawınıń tayarlaw bólimin ekinshi dárejeli basqısh dep esaplap, bul basqıshta sud tek tayarlaw-shólkemlestiriw wazıypaların orınlaydı, sonıń ushın ayırım processual qaǵıydalardan shetke shıǵıw múmkin, degen pikir qáte boladı.
Sud tergewi menen sud dodalawınıń bir bólegi esaplanǵan táreplerdiń jarıs sózi de óz-ara baylanıslı bolıp, tárepler ózleriniń jarıs sózlerinde sud tergewi dawamında tikkeley tekserilgen dálillerge súyeniw, tallaw hám baha beriw huqıqlarına iye. Eger tárepler jarıs sózlerinde yamasa sudlanıwshınıń aqırǵı sózinde is ushın áhmiyetli bolgan jańa jaǵdaylar haqqında málim etse yamasa aldın tekserilip kórilmegen, biraq iske baylanıslı bolgan dálillerdi keltirse, sud táreplerdiń iltimasnamaları boyınsha yaki óz baslaması menen sud tergewin jańadan baslaw haqqında uyǵarıwı shıǵaradı.
Sud tergewi dawamında tekserilgen hújjetlerge tiykarlanǵan halda tárepler jarıs sózlerinde sudlanıwshıǵa qoyılıp atırǵan ayıpqa huqıqıy baha beriw, ol yamasa bul ayıp tiykarlanǵanlıǵı, sudlanıwshınıń qılmısına huqıqıy baha beriw, oǵan qollanılatuǵın jaza sharaları hám basqa da húkim shıǵarıwda sud sheshiwi kerek bolǵan máseleler boyınsha pikir bildiriwi múmkin.
Sudlanıwshınıń aqırǵı sózi sud tergewiniń ótkeriliwinde sheshiwshi orın ieleydi. Demek, sudlanıwshı óziniń aqırǵı sózinde is ushın áhmiyetli bolǵan jańa jaǵdaylardı málim etiwi sudqa sud tergewin jańadan baslaw ushın uyǵarıw shıǵarıwǵa tiykar boladı.
Sebebi, sud tergewi dawamında tekserilip kórilgen dáliller menen bir tárepten, óz húkimin tiykarlasa, ekinshi tárepten sudtıń ishki isenimi, sud tergewi hám onıń nátiyjelerin tiykarlaydı.
Sud tergewi, jınayat isin tek nızamǵa muwapıq hám qalıslıq penen ótkeriwdi talap etedi. Sud tergewiniń nátiyjeleri jınayat isi boyınsha qabıl etiletuǵın qararlarǵa tikkeley tásir kórsetedi. Eger sud tergewi procesi ádil hám qalıs ótkerilgen bolsa, is boyınsha shıǵarılǵan qararlar hám ádil boladı. Bunda sudyanıń wazıypası – sud tergewi procesinde alınǵan dáliller tiykarında qalıs hám ádalatlı qarar qabıl etiw bolıp esaplanadı.
Bawırjan SABUROV,
Ózbekstan Respublikası Sudyalar joqarǵı keńesi janındaǵı Sudyalar joqarǵı mektebi magistratura basqıshı tıńlawshısı
