Barlıq puqaralar, shet el puqaraları hám puqaralıǵı bolmaǵan shaxslar buzılǵan huqıqları boyınsha sudqa awızeki, jazba yamasa elektron formada múrájat etiw huqıqına iye.
Sudqa eki túrli kategoriyadaǵı múrájatlar qılıw múmkin:
Birinshisi, bul ápiwayı xat formasındaǵı (arnawlı bir jumıs penen baylanıslı bolmaǵan) múrájatlar, yaǵnıy arza, usınıs, shaǵımlar;
Ekinshisi, arnawlı bir daw yamasa is penen baylanıslı bolǵan múrájatlar, yaǵnıy arza, dawa arzası, iltimasnama, shaǵımlar.
Birinshi taypadaǵı múrájatlar Ózbekstan Respublikasınıń “Fizikalıq hám yuridikalıq shaxslardıń múrájatları haqqında”ǵı Nızamında belgilengen tártipte, yaǵnıy sudqa kelip túsken kúnden baslap 15 kún ishinde, qosımsha úyreniw hám (yamasa) tekseriw, qosımsha hújjetlerdi sorap alıw talap etilgende bolsa, 1 ayǵasha bolǵan múddette kórip shıǵılıwı kerek. Eger arza hám shaǵımlardı kórip shıǵıw múddeti uzaytırılǵanda bul haqqında múrájat iyesine xabar etiledi.
Ekinshi taypadaǵı múrájatlar tiyislishe puqaralıq isleri boyınsha sudta Ózbekstan Respublikası Puqaralıq processual kodeksinde, jınayat isleri boyınsha sudta Jınayat -processual kodeksinde, hákimshilik sudta hákimshilik sud islerin júrgiziw kodeksinde belgilengen tártipte kórip shıǵıladı.
Sudqa etilgen processuallıq múrájattıń túrlerine:
Arza – buyrıq tártibinde is júrgiziw boyınsha, arnawlı tártipte júritiletuǵın isler boyınsha, sonıń menen birge, hákimshilik isler boyınsha beriledi.
Dawa arza formasına qoyılǵan talaplar arza formasına da qollanıladı.
Shaǵım – sud hújjetleri ústinen narazı bolıp apellyaciya, kassaciya hám reviziya shaǵımları formasında beriledi.
Dawa arzasında tómendegiler kórsetiliwi kerek
• arza berilip atırǵan suddıń atı;
• dawagerdiń familiyası, atı, ákesiniń atı, jasaw ornı, eger dawager shólkem bolsa, onıń atı, jaylasqan jeri (pochta adresi) hám de rekvizitleri, sonıń menen birge, eger arza wákil tárepinen berilip atırǵan bolsa, wákildiń familiyası, atı, ákesiniń atı hám adresi;
• juwapkerdiń familiyası, atı, ákesiniń atı, jasaw ornı, eger juwapker shólkem bolsa, onıń atı, jaylasqan jeri (pochta adresi) hám de rekvizitleri;
• dawagerdiń talabı;
• eger dawa bahalanıwı kerek bolsa, dawanıń bahası;
• dawager óz talabına tiykar etip kórsetip atırǵan jaǵdaylar hám dawager tárepinen bayanlaingan jaǵdaylardı tastıyıqlaytuǵın dáliller;
• juwapker menen dawdı sudǵa shekem sheshiw tártibine ámel etilgenligi haqqındaǵı maǵlıwmatlar, eger bul nızamda yamasa shártnamada názerde tutılǵan bolsa;
• arzaǵa qosımsha qılınıp atırǵan hújjetlerdiń dizimi.
Dawa arzasına tómendegi tastıyıqlaytuǵın hújjetler qosımsha etiledi:
• shaǵım etilip atırǵan talaplarǵa tiykar bolǵan jaǵdaylardı;
• juwapker menen dawdı sudqa shekem sheshiw tártibine ámel etilgenligin, eger bul nızamda yamasa shártnamada názerde tutılǵan bolsa;
• mámleketlik bajı hám pochta qárejetleri belgilengen tártipte hám muǵdarda tólengenligin;
• arzanı qol qoyıw wákilligin tastıyıqlaytuǵın hújjetti, eger arza wákil tárepinen qol qoyılǵan bolsa.
Sudqa múrájatlardı tapsırıw – sud keńsesi, sud baslıǵı yamasa sudlar jeke qabıllawı, pochta hám sudtıń rásmiy saytı arqalı ámelge asırılıwı múmkin.
Puqaralıq sudına – puqaralıq, shańaraq, miynet, turaq-jay, jer haqqındaǵı hám basqa qatnaslardan júzege keletuǵın dawlar boyınsha, eger táreplerden hes
h bolmaǵanda birewi puqara bolsa, múrájaat etiwi múmkin.
Hár qanday mápdar shaxs óziniń buzılǵan yamasa dawlasıp atırǵan huqıqların yamasa nızam menen qorǵalanatuǵın máplerin qorǵaw ushın hákimshilik sudqa múrájat etiwge haqılı.
Ekonomika tarawında yuridikalıq shaxslar hám de yuridikalıq shaxs dúzbegen halda isbilermenlik iskerligin ámelge asırıp atırǵan hám jeke tártipdegi isbilermen statusın nızamda belgilengen tártipte alǵan puqaralar, sonıń menen birge korporativ dawlar boyınsha ekonomikalıq sudqa múrájaat etiwge haqılı.
Puqaralıq hám Ekonomikalıq sudqa múrájat etiw ulıwma múddeti 3 jıl, sonıń menen birge arnawlı qısqartırılǵan dawa múddetleri de belgilengen.
Hákimshilik sudqa múrájat etiw ulıwma múddeti 3 ay, arnawlı jaǵdaylarda 10 kún.
Arza (shaǵım ) beriwdiń keshirimli sebepke kóre ótkerip jiberilgen múddeti sud tárepinen tikleniwi múmkin.
Biraq sud tárepinen bul múddetlerge qaramastan múrájatlar kórip shıǵıladı, tek ǵana dawdaǵı ekinshi táreptiń arzasına kóre nızamda sudqa múrájaat etiw múddeti ótip ketkenligi inabatqa alınadı.
Puqaralıq isleri boyınsha arzalar juwapker turaqlı jasap turǵan yamasa turaqlı bánt bolǵan jerdegi sudqa tapsırıladı.
Dawagerdiń yamasa juwapkerdiń jasaw orındaǵı sudqa arza tapsırılıwı múmkin isler de nızamshılıqta belgilengen.
Tańlaw boyınsha múrájat etiw – eger daw boyınsha bir neshe juwapker qatnasıp, olar túrli jerlerde jaylasqan bolsa, arza (shaǵım) arza beriwshiniń tańlawı boyınsha juwapkerlerden biri jaylasqan jerdegi sudqa beriledi.
Jınayat islerinen kelip shıqqan puqaralıq dawası, puqaralıq sud islerin júrgiziw tártibinde kórip shıǵıw ushın ulıwma qaǵıydalar boyınsha beriledi.
Hákimshilik huqıqbuzarlıqlar boyınsha múrájatlar shaǵım etilip atırǵan basqarıw organı jaylasqan jer yamasa lawazımlı shaxstıń jumıs ornı boyınsha sudqa beriledi.
Sud hújjetleri ústinen narazı bolıp apellyaciya, kassaciya hám reviziya tártibinde shaǵım beriliwi múmkin.
Apellyaciya, kassaciya hám reviziya formasındaǵı shaǵımlar joqarı turıwshı sudqa jiberiledi.
Shaǵımdı shaǵım berip atırǵan shaxs yamasa onıń wákili imzalaydı.
Saodat KAIPNAZAROVA,
Qaraqalpaqstan Respublikası sudınıń sudyası
