Sońǵı jıllarda mámleketimizde puqaralar, yuridikalıq shaxslar hámde isbilermenlik subektleriniń huqıqları hám nızamlı mápleriniń sud jolı menen hár tárepleme hám tolıq qorǵalıwın támiyinlew, sud tarawına xabar kommunikaciyalıq texnologiyalardı keńnen engiziw, sud májilisleriniń ashıqlıǵı hám áshkaralıǵın támiyinlew hám puqaralardıń ádil sudlawǵa erisiw dárejesin asırıw barısında izbe-izlik penen reformalar ámelge asırılıp kelinbekte.
2021 jıl 28 iyulda jańadan qabıl etilgen Ózbekstan Respublikasınıń «Sudlar haqqında»ǵı nızamı áyne sol maqsetlerdi ózine jámlestirgen bolıp, tarawda ámelge asırılıp atırǵan reformalardıń logikalıq dawamı boldı, dep aytıwımızǵa barlıq tiykarlar bar.
Bul Nızam 101 statyadan ibarat bolıp, rásmiy járiyalanǵan kúnnen, yaǵnıy 2021-jıl 29-iyuldan baslap nızamlı kúshine kirdi.
«Sudlar haqqında»ǵı jańa nızamnıń eski redakciyadaǵı nızamnan tiykarǵı parıqları hám ózine tán ózgeshelikleriniń ayırımları haqqında toqtalıp ótemiz.
Nızamdaǵı tiykarǵı jańalıq Prezidentimiz Shavkat Mirziyoev tárepinen 2020-jıl 24-iyulda imzalanǵan «Sudlar iskerligin jánede jetilistiriw hám ádil sudlaw nátiyjeliligin asırıwǵa baylanıslı qosımsha is-ilájlar haqkında»ǵı PF-6034-sanlı Pármanda belgilengen strukturalıq reformalardan kelip shıqqan bolıp, Nızamnıń 2-statyasında sudlardıń jańa sisteması belgilendi. Oǵan muwapıq, 2021-jıldıń 1-yanvardan baslap puqaralıq, jınayat isleri boyınsha Qaraqalpaqstan Respublikası, wálayatlar, Tashkent qalalıq sudları hám Qaraqalpaqstan Respublikası, wálayatlar, Tashkent qalalıq ekonomikalıq sudları birlestirilgenligi hámde rayon (qala) hákimshilik sudları saplastırılǵanlıǵı múnásebeti menen sud sistemasında Qaraqalpaqstan Respublikası, wálayatlar, Tashkent qalalıq sudları, sonday-aq rayonlararalıq hákimshilik sudları kórsetip ótildi.
Sonday-aq Nızamnıń sudyalar korpusın rawajlandırıwǵa baǵıshlanǵan 5-statyasında sudyalar korpusın rawajlandırıw sudyalardıń ǵárezsizligi principine qatań muwapıq halda Ózbekstan Respublikası Sudyalar joqarǵı keńesi tárepinen ámelge asırılıwı, keńesti shólkemlestiriw hám onıń iskerlik tártibi ayrıqsha nızam menen belgileniwi názerde tutılǵan.
Bunnan tısqarı, sudyalardıń ǵárezsizligi, nızam hám sud aldında teńlik, sud hújjetleriniń májbúriyligi, sud islerin júrgiziwdiń áshkaralıǵı, sud isleri júrgiziletuǵın til, sud qorǵawında bolıw huqıqı, ayıpsızlıq prezumpciyası kibi sudlar iskerliginiń principlerine qosımsha ráwishte nızamlılıq dep atalǵan 8-statyada Ózbekstan Respublikasında ádil sudlaw nızamǵa qatań muwapıq halda ámelge asırılıwı belgilengen bolsa, sud hújjeti ústinen shaǵım etiw huqıqı názerde tutılǵan 17-statyada tárepler hám nızamda názerde tutılǵan basqa shaxslardıń sud hújjeti ústinen nızamda belgilengen tártipte shaǵım etiw huqıqına iye ekenligi bekkemlep qoyıldı.
Húrmetli Prezidentimiz tárepinen 2019-jıl 29-dekabrde Oliy Majliske jollaǵan múrájatnamada hámde onıń orınlanıwın támiyinlew maqsetinde 2020-jıl 24-iyulda qabıl etilgen «Sudlar iskerligin jánede jetilistiriw hám ádil sudlaw nátiyjeliligin asırıwǵa baylanıslı qosımsha is-ilájlar haqkında»ǵı PF-6034-sanlı Pármanında belgilengen 2021-jıl 1-yanvardan baslap bir-birin tákirarlaytuǵın sud basqıshların qısqartıw hám ádil sudlawǵa tuwrı kelmeytuǵın islerdi baqlaw tátibinde kóriw institutın qısqartıw wazıypasınıń ámeldegi sáwleleniwi sıpatında jańa nızamnıń 28-statyasında Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudı Prezidiumınıń wákilliklerinde islerdi baqlaw tártibinde kóriw názerde tutılmaǵan hámde baqlaw instanciyası ornına kassaciya instanciyasında islerdi tákirarıy kóriw institutı engiziliwi múnásebeti menen Nızamnıń 29-statyasında Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudınıń sudlaw kollegiyaları islerdi birinshi instanciya, apellyaciya hám kassaciya tártibinde, sonday-aq kassaciya instanciya sudında tákirarıy kóriw belgilendi.
Nızamnıń 3-bap, 32-38-statyalarında Qaraqalpaqstan Respublikası, wálayatlar, Tashkent qalalıq sudlarınıń quramı, wákillikleri, Prezidium hám sudlaw kollegiyalarınıń wazıypaları, sud baslıǵınıń hámde baslıq orınbasarları – sudlaw kollegiyası baslıqlarınıń wákillikleri anıq hám ráwshan belgilep berilgen.
Jańa redakciyadaǵı nızam menen sudyalıq lawazımına talabanlarǵa qarata belgilengen talaplar da kúsheyttirildi. Atap aytqanda eski redakciyadaǵı Nızamnıń 61-statyasına bola, otız bes jastan kishi bolmaǵan, joqarı yuridikalıq maǵlıwmatqa hám yuridikalıq qánigeligi boyınsha eń dáslep huqıq qorǵaw uyımlarında keminde bes jıllıq miynet stajına iye bolǵan Ózbekstan Respublikası puqarası sudyalıq lawazımına tayınlanıwı múmkin bolǵan bolsa, jańa redakciyadaǵı nızamnıń 67-68-statyalarına tiykar otız bes jasqa tolǵan, joqarı yuridikalıq maǵlıwmatqa iye bolǵan hám yuridikalıq qánigeligi boyınsha keminde jeti jıllıq miynet stajına iye bolǵan Ózbekstan Respublikası puqarası rayonlararalıq, rayon, qala sudınıń, aymaqlıq áskeriy sudtıń sudyası bolıwı múmkinligi belgilendi. Bul sudyalıq lawazımınıń úlken juwapkershilikli wazıypa ekenligi menen tikkeley baylanıslı.
Sonı da aytıw lazım, aldın sudyalarǵa qarata qollanılıwı múmkin bolǵan intizamiy jaza sharaları nızam astı hújjetleri menen tártipke salınǵan bolsa, jańa redakciyadaǵı nızamnıń 74-77-statyaları sudyanıń intizamiy juwapkershilik máselesin tártipke salıwǵa qaratılǵan bolıp, 76-statyada intizamiy jazalardıń túrleri anıq belgilep berildi.
Jańa redakciyadaǵı nızamda sudyalar menen olardıń shańaraq aǵzalarınıń materiallıq hám sociallıq qorǵalıwı názerde tutılǵanlıǵı, sudyalardı úy-jay menen táminlew hámde úy-jay ijarası menen baylanıslı tólemlerdiń tólep beriliwi nızam sheńberinde tártipke salınǵanlıǵı, sudyalar hám olardıń shańaraq aǵzaların sociallıq jaqtan qorǵaw boyınsha kórilgen ilájlar sudyalardı ádil sudlawdı támiyinlew barısındaǵı iskerligin qollap-quwatlawda úlken áhmiyetke iye bolıp esaplanadı.
Sonday-aq jańa redakciyadaǵı nızam menen sudyalardıń huqıqları hám minnetlemeleri, sudyalar ǵárezsizliginiń tiykarǵı kepillikleri, sudyanıń qolqatılmaslıǵı, sudqa húrmetsizlik qılǵanlıq ushın juwapkershilik, sudyanıń wákilliklerin toqtatıp turıw hám múddetinen aldın tamamlaw, sudyalar kvalifikaciyalıq kollegiyası iskerligi hám tarawdı tártipke salıw menen baylanıslı basqa qatnasıqlar tolıq tártipke salınǵan.
Juwmaqlap aytqanda, Ózbekstan Respublikasınıń jańa redakciyadaǵı «Sudlar haqqında»ǵı nızamı sud hákimiyatınıń shın mánidegi ǵárezsizligin, ádil sudlawdıń sudyalar tárepinen tek ǵana nızamǵa boysınǵan halda ámelge asırılıwın, sud májilisleriniń ashıq hám áshkara ótkiziliwin támiyinlew, puqaralardıń huqıqları hám erkinliklerin, isbilermenlik subektleriniń nızamlı máplerin sud jolı menen keń hám tolıq qorǵaw hám sol arqalı ádil sudlawǵa erisiw dárejesin asırıwǵa xızmet etedi.
Qaraqalpaqstan Respublikası
sudı sudyası Ábdimurat Kerimbaev
