BALA HUQIQLARIN TÁMIYINLEW-INSAN HUQIQLARIN TÁMIYINLEWDIŃ BASLÍ SHÁRTI
Perzentlerimiz keleshegimizdiń tiykarı, Ózbek xalqınıń balajan xalıq ekenligi bárshemiz ushın tán alınǵan haqıyqat. Bul búgin yamasa keshe qáliplesken dástúr emes, al ásirler dawamında bizge miyras bolıp kiyatırǵan qádiriyat bolıp esaplanadı. Bul qádiriyatlardıń tiykarında balanı qádirlew, oǵan, bárinen burın, insan sıpatında qatnasta bolıw, onıń huqıqları menen erkinliklerin húrmet etiw máseleleri jatadı. Házirgi waqıtta xalıqaralıq kólemde tán alınıp atırǵan bul huqıq normaları tiykarında elimizde áyyemnen qáliplesken.
Sonıń ushın da milliy qádiriyatlarımızǵa súenip jazılǵan Bas nızamımızda bul máselege ayrıqsha itibar berilgen. Sonıń ishinde, jas óspirimlerdiń huqıqları mámleket qorǵawında ekenligi (77-statya), analıq, atalıq hám balalıqtıń mámleket tárepinen qorǵalıwı (78-statya) kepillengen.
Bunnan tısqarı, mámleketimiz ǵárezsizlikke eriskennen keyin ratifikaciyalanǵan dáslepki xalıqaralıq huqıqıy hújjetlerden biri de Bala huqıqları haqqındaǵı konvenciya bolǵan edi. 1992-jıl 9-dekabrdegi usı konvenciya arqalı Ózbekstan dúnyanıń 193 mámleketi qatarında bala huqıqları hám erkinliklerin támiyinlewge baylanıslı bir qatar minnetlemelerdi óz moynına aldı.
Sonday-aq, Ózbekstan bala huqıqların támiyinlewde BMShtıń Puqaralıq hám siyasiy huqıqlar haqqındaǵı xalıqaralıq pakt, Ekonomikalıq, sociallıq hám mádeniy huqıqlar haqqındaǵı xalıqaralıq pakt, Hayal-qızlarǵa qarata kemsitiwdiń barlıq túrlerine shek qoyıw haqqındaǵı konvenciya, Rassalıq kemsitiwlerge shek qoyıw haqqındaǵı konvenciya jáne Qıynaw hám qatnas hám jazanıń miyrimsiz, adamgershilikke jat hám qádir-qımbatın kemsitetuǵın basqa da túrleri haqqındaǵı konvenciya sıyaqlı kóplegen tiykarǵı xalıqaralıq shártnamalarǵa da súyenedi.
Ǵárezsizlik jıllarında elimizde insan huqıqları boyınsha ulıwma tán alınǵan principlerdiń ústinligin támiyinlew, bala huqıqlarına baylanıslı milliy nızamshılıqtı jetilistiriw, xalıqaralıq shártnamalardıń orınlanıwın huqıqıy tártipke salıw boyınsha 100 den aslam nızam, párman, qarar hám basqa da normativlik-huqıqıy hújjetler qabıl etildi. Eń áhmiyetlisi, Ózbekstanda bala huqıqları menen máplerin qorǵaw boyınsha kompleksli huqıqıy tiykarlar jaratıldı.
Ásirese, 2008-jıl 7-yanvarda qabıl etilgen «Bala huqıqlarınıń kepillikleri haqqında»ǵı nızam bul baǵdarda tariyxıy hújjet boldı.
Bir qaraǵanda tarawǵa baylanıslı qatnasıqlardıń barlıǵı tolıq tártipke salınǵanday, hámmesi óz ornında turǵanday kórinedi. Biraq insan huqıqları, ásirese, bala huqıqları tarawı sonday sistema, dáwir hám waqıt ótken sayın jańadan-jańa ózgerisler, qosımshalar kirgizilmese, huqıqtı ámelge asırıwda mashqalalar júzege keleberedi.
Bul bolsa balalardıń huqıqları menen nızamlı máplerin qorǵaw jáne olardıń bárkamal áwlad bolıp jetilisiwin támiyinlew baǵdarındaǵı jumıstıń institucionallıq hám huqıqıy tiykarların túp-tiykarınan jetilistiriw zárúrligi barǵan sayın artıp baratırǵanın kórsetedi.
Sonlıqtan Prezidentimiz tárepinen qol qoyılǵan «Bala huqıqlarınıń kepilliklerin bunnan bılay da kúsheytiwge baylanıslı qosımsha ilajlar haqqında»ǵı qarar Bala huqıqları haqqındaǵı konvenciya talapların hár tárepleme turmısqa engiziw, Ózbekstan Respublikası Konstituciyası hám nızamlarında názerde tutılǵan balalardıń huqıqların ámelde kepillew, olardıń fizikalıq, intellektuallıq, ruwxıy hám mánawiy jetik áwlad bolıp jetilisiwin támiyinlew jolında taslanǵan úlken qádem boldı.
Qararda balalardıń mámleketlik uyımlarǵa etken múrájatların tolıq kórip shıǵıw kepillenetuǵını hám bala tolıq ámeliy qábiletke iye emes ekeni sebepli bul túrdegi múrájatlardı kórmesten qaldırıwǵa jol qoyılmaytuǵını ayrıqsha belgilep qoyıldı. Sonday-aq, 14 jasqa tolǵan bala óziniń támiynatı ushın ata yamasa anadan yamasa ayırım jaǵdaylarda bir waqıttıń ózinde ata-ananıń ekewinen de nızamda belgilengen muǵdarda aliment óndiriw haqqında dawa qozǵawǵa haqılı ekenligi atap ótildi. Bul ózgerisler mámleketimizde bala huqıqların tolıq támiyinlew menen birge sud uyımlarına da qosımsha juwapkershilik júkleytuǵını tábiyǵıy.
Sonday-aq, balalardı qorǵaw maqsetinde sudlarǵa arza menen múrájat etken dawager mámleketlik bajı hám basqa da tólemlerdi tólewden azat etiliwi joqarıdaǵı normalardı turmısqa engiziwde júzege keletuǵın kóplegen mashqalalardıń aldın alıwǵa hám olardıń tikkeley islewin támiyinlewge xızmet etedi.
Bunnan tısqarı, shańaraqta balanıń máplerine baylanıslı hár qanday másele sheshilip atırǵanda, sonday-aq, sud dodalawı yamasa hákimshilik dodalaw dáwirinde bala óz pikirin bildiriw huqıqına iye ekenligi qatań belgilendi. Bunda qarar qabıl etiwge wákillikli uyımlar balanıń mápine tiyisli máseleni sheshiwde aqılǵa uǵras hám erkin pikirlew qábiletine iye balanıń pikirin, onıń jasına qaramastan, áhmiyetli faktor sıpatında kórip shıǵıwı hám balanıń eń baslı máplerin názerde tutatuǵın qarardı qabıl etiwi shárt ekenligi belgilengeni bala óz keleshegin ózi belgilew huqıqına tolıq iye ekenligin kórsetedi.
Haqıyqatında da, insan huqıqları, mámleket kelesheginiń tiykarı esaplanǵan bala huqıqları máselesi bir yamasa eki mákemeniń háreketi menen ǵana támiyinlenip qalmaydı. Mámlekettiń erteńi búginnen jaqsı bolıwı ushın hámme birdey háreket etiwi, insan huqıqların támiyinlew, bárinen burın, bala huqıqların támiyinlewden baslanatuǵının tolıq ańlawımız zárúr. Sonda ǵana qúdiretli hám ullı Ózbekstandı qurıwǵa múnásip úles qosqan bolamız.
Sayora AYTNIYAZOVA,
Puqaralıq isleri boyınsha Nókis rayonlararalıq sudınıń sudyası