Materiallıq hám ruwxıy zıyan túsinigi hám onı óndiriw tiykarları
Ózbekstan Respublikası Puqaralıq kodeksinde zıyan-huqıqı buzılǵan shaxstıń buzılǵan huqıqın tiklew ushın sarplaǵan yaki sarplawı múmkin bolǵan qárejetleri, onıń mal-múlki joǵalıwı yaki zıyanlanıwı haqıyqıy zıyan dep al, shaxstıń óz huqıqları buzılmaǵanında ádettegi puqaralıq aylanısı shárayatında alıwı múmkin bolǵan, biraq ala almay qalǵan dáramatları qoldan jiberilgen payda dep túsinik berilgen. Eger nızamda yaki shártnamada keltirilgen zıyandı kem muǵdarda tólew názerde tutılmaǵan bolsa, huqıqı buzılǵan shaxs ózine jetkizilgen zıyannıń tolıq qaplanıwın talap etiwi múmkin, sonday-aq, huqıqtı buzǵan shaxs bunıń nátiyjesinde dáramat alǵan bolsa, zıyan kórgen shaxs zıyan menen bir qatarda qoldan jiberilgen qoldan jiberilgen paydanı usı kórilgen dáramattan kem bolmaǵan muǵdarda tóleniwin talap etiwge haqılı boladı.
Nızamǵa qayshı háreket yaki háreketsizlik sebep puqaranıń shaxsına yaki onıń mal-múlkine jetkizilgen zıyan, yuridikalıq shaxsqa jetkizilgen zıyan, sonıń menen birge qoldan jiberilgen payda zıyandı jetkergen shaxs tárepinen tolıq kólemde qaplanıwı tiyis.
Zıyan jetkizgen shaxs, eger zıyan óziniń ayıbı menen jetkizilmegenligin dáliylley alsa, zıyandı tólewden azat etiledi. Al, zıyan jábirleniwshiniń iltiması yaki razılıǵı menen jetkizilgen bolsa, zıyan jetkizgen shaxstıń háreketleri jámiyettiń ádep-ikramlılıq normaların buzbasa, zıyandı tólew talabı qanaatlandırılmawı múmkin.
Zárúrli qorǵanıw halatında jetkizilgen zıyan, eger bunda zárúrli qorǵanıw shegarasınan shıǵılmaǵan bolsa, tólenbeydi.
Mámleketlik uyımı yaki puqaralardıń ózin-ózi basqarıw organı tárepinen nızamǵa muwapıq bolmaǵan hújjet qabıl etiliwi, sonday-aq, olardıń lawazımlı shaxslarınıń nızamǵa qayshı háreketleri yaki háreketsizligi nátiyjesinde puqaraǵa, yuridikalıq shaxsqa jetkizilgen zıyan mámleketlik uyımı tárepinen yaki puqaralardıń ózin-ózi basqarıw uyımı tárepinen qaplanıwı tiyis. Eger mámleketlik uyımı yaki puqaralardıń ózin-ózi basqarıw uyımınıń byudjetten tısqarı qarjıları bolmaǵan jaǵdayda, zıyan Ózbekstan Respublikası Mámleketlik byudjeti esabınan qaplanadı.
Sud tárepinen zıyan qaysı mámleketlik uyımı tárepinen yaki puqaralardıń ózin-ózi basqarıw uyımı lawazımlı shaxsınıń ayıbı menen jetkizilgen bolsa, usı uyımlar lawazımlı shaxsına júkletiliwi múmkin.
Ruwxıy zıyan – zıyan jetkiziwshiniń ayıbı bolǵan jaǵdayda, zıyan jetkiziwshi tárepinen tolıq qaplanadı, al egerde puqaranıń ómiri hám densawlıǵına ashıq qáwip deregi tárepinen jetkizilse, puqaraǵa onı nızamǵa qayshı tárizde húkim etiw, nızamǵa qayshı jınayıy juwapkershilikke tartıw, ıqtıyat sharası sıpatında qamaqqa alıw yaki múnásip minez-hulıqta bolıw haqqında til xat alıw, nızamsız túrde hákimshilik jaza qollanıw, irkiwge alıw, hár qanday qıynaw, ayawsız, nızamǵa qayshı, qádir-qımbatın kemsitiwshi qatnas hám jaza túrlerin qollaw nátiyjesinde jetkizilse, ar-namıs, qádir-qımbat hám issheńlik abıroyın aqıretlewshi maǵlıwmatlar tarqatıw sebepli jetkizilgen bolsa, zıyan jetkiziwshiniń ayıbı bolıwı-bolmawına qaramastan ruwxıy zıyan qaplanadı.
Jetkizilgen ruwxıy zıyan pul menen qaplanadı. Bunda shaxsqa jetkizilgen ruwxıy zıyannıń muǵdarı jábirleniwshige jetkizilgen, ruwxıy, fizikalıq azaplardıń qásiyetine, zıyan jetkiziwshiniń ayıbı dárejesine qarap sud tárepinen anıqlanıp, usı ruwxıy zıyan jetkizilgen haqıyqıy halatlar, jábirleniwshiniń jeke sıpatlarına baha beriledi hám aqılǵa uǵras muǵdarda hám ádalat talapları itibarǵa alınıp óndiriledi.
Saodat Qayıpnazarova,
Qaraqalpaqstan Respublikası sudı sudyası