СУД ҲУЖЖАТЛАРИНИ ТАФТИШ ТАРТИБИДА ҚАЙТА КЎРИШНИНГ АЙРИМ ЖИҲАТЛАРИ ҲАҚИДА   

 СУД ҲУЖЖАТЛАРИНИ ТАФТИШ ТАРТИБИДА ҚАЙТА КЎРИШНИНГ АЙРИМ ЖИҲАТЛАРИ ҲАҚИДА   

2023 йил 25 декабрь куни “Суд қарорларининг қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилигини текшириш тартиби такомиллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг фуқаролик процессуал кодексига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги  ЎРҚ-887-сонли Қонуни қабул қилинди ва  қонун шу йилнинг 1 январдан бошлаб кучга кирди.

Ушбу қонун билан амалдаги Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик процессуал кодексида белгиланган, яъни суд ишларини кўришнинг ўта марказлаштирилишига барҳам берилиб,  ишларни вилоят судларида ва уларга тенглаштирилган судларда апелляция ёки кассация ва тафтиш тартибида кўриш босқичлари жорий этилди.

Оддий тилда айтадиган бўлсам, бугунги кунга қадар фуқаролик ишлари бўйича туманлараро, туман судларида ишлар биринчи инстанцияда, ишларни вилоят судларида ва уларга тенглаштирилган судларда апелляция инстанциясида, Ўзбекистон Республикаси Олий судида кассация инстанциясида ва такрорий кассацияда кўрилиб келинди.

Бу албатта фуқароларимизнинг ва тадбиркорларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатларини ишончли ҳимоя қилишда ноқўлайликларга олиб келди, шу сабабли ҳам уларнинг манфаатларини ишончли ҳимоя қилиш чораларини кучайтириш, одил судловни натижали таъминлаш бўйича ишлар олиб борилди.

Олиб борилган ишлар натижасида одил судловни амалга ошириш давомида шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш даражаси янги босқичга кўтарилди.

Шундай қилиб, суд қарорларини қайта кўриш институтининг анализи амалдаги тартибни қайта кўриб чиқиш зарурлигини кўрсатди, ишларни вилоят судларида ва уларга тенглаштирилган судларда апелляция инстанциясидан бошқа кассация ва тафтиш тартибида кўриш босқичлари жорий қилинди.

Амалдаги қонунчиликка кўра, апелляция шикояти (протести) суд томонидан ҳал қилув қарори қабул қилинган кундан эътиборан бир ой ичида берилиши, кассация шикояти (протести) биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарори қонуний кучга кирган кундан бошлаб олти ой ичида берилиши мумкин бўлса, биринчи инстанция судининг апелляция ёки кассация тартибида кўрилган ҳал қилув қарори, ажрими, қарори ҳамда апелляция ёки кассация инстанцияси судининг ажрими устидан тафтиш тартибида шикоят (протест) берилиши мумкин.

Тафтиш тартибидаги шикоят (протест) биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарори, ажрими, қарори қонуний кучга кирган кундан бошлаб бир йил ичида берилади.

Янгидан жорий қилинган тафтиш тартибида шикоят (протест) бериш институти ҳақида тўҳтаб ўтадиган бўлсам, Қорақалпоғистон  Республикаси судининг, вилоятлар ва Тошкент шаҳар судларининг фуқаролик ишлари бўйича судлов ҳайъатида, Ўзбекистон Республикаси Ҳарбий судида тафтиш тартибида кўрилиши лозим бўлган шикоят (протест) ушбу судлар номига йўлланади, лекин суд ҳужжатини қабул қилган биринчи инстанция судига  берилади.

Ҳал қилув қарорини қабул қилган суд шикоят (протест) келиб тушган кундан эътиборан беш кунлик муддатда шикоятни (протестни) ишни тафтиш тартибида кўрадиган судга иш билан бирга юбориши шарт.

Ушбу киритилган ўзгаришларга кўра, 419⁹-моддада Қорақалпоғистон  Республикаси суди, вилоятлар ва Тошкент шаҳар судлари, Ўзбекистон Республикаси Ҳарбий суди томонидан тафтиш тартибидаги шикоятни (протестни) иш юритишга қабул қилиш тўғрисидаги масала  судья томонидан якка тартибда шикоят (протест) келиб тушган кундан эътиборан беш кундан кечиктирмай ҳал қилиниши белгиланган.

Шунингдек, Фуқаролик процессуал кодексининг 419¹¹-моддасига кўра, агар шикоят (протест) суд ҳужжати устидан шикоят қилиш (протест келтириш) ҳуқуқига эга бўлмаган шахс томонидан берилган, шикоят (протест) қонунга мувофиқ тафтиш тартибида шикоят қилиниши (протест келтирилиши) мумкин бўлмаган суд ҳужжати устидан, шикоят (протест) Қорақалпоғистон Республикаси судига, вилоятлар ва Тошкент шаҳар судларига, Ўзбекистон Республикаси Ҳарбий судига апелляция ёки кассация тартибида кўрилмаган суд ҳужжати устидан, шикоят (протест) Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Фуқаролик ишлари бўйича судлов ҳайъатига Қорақалпоғистон Республикаси судида, вилоятлар ва Тошкент шаҳар судларида, Ўзбекистон Республикаси Ҳарбий судида тафтиш тартибида кўрилмаган суд ҳужжати устидан берилган, шикоят (протест) ишни тафтиш тартибида кўраётган суд томонидан илгари тафтиш тартибида кўрилган суд ҳужжати устидан берилган бўлса, шикоятни (протестни) бериш муддати ўтказиб юборилган ва ўтказилган муддатни тиклаш рад этилган бўлса, шунингдек шикоятдан уни берган шахс воз кечганлиги, протест чақириб олинганлиги сабабли шикоят (протест) бўйича иш юритишни тугатиш тўғрисидаги ажрим мавжуд бўлса, тафтиш инстанцияси судининг судьяси тафтиш тартибидаги шикоятни (протестни) иш юритишга қабул қилишни  рад этади.

Тафтиш тартибидаги шикоятни (протестни) иш юритишга қабул қилишни рад этиш тўғрисида судья ажрим чиқаради ва ажримда шикоятни (протестни) иш юритишга қабул қилишни рад этиш асосларини кўрсатади ва  шикоятни беришда тўланган давлат божини қайтариш  масалани ҳал қилади.

Тафтиш тартибидаги шикоятни (протестни) иш юритишга қабул қилишни рад этиш тўғрисидаги ажрим бекор қилинган тақдирда, шикоят (протест) судга дастлаб мурожаат қилинган кунда берилган ҳисобланади.

Хулоса қилиб айтганда, бу киритилган ўзгаришлар одил судловга эришиш натижаларини янада кенгайтириш, инсон қадр-қиммати устунлигини таъминлашга қаратилган аҳамиятли ислоҳотлар бўлиб ҳисобланади.

Зульфия БАБАДЖАНОВА,

Қорақалпоғистон Республикаси судининг судьяси     

ХОДИМ ИШГА ТИКЛАНДИ

Фуқаролик ишлари бўйича Қорақалпоғистон Республикаси Қўнғирот туманлараро судининг 2023 йил 7 ноябрдаги ижро ҳужжатига асосан, фуқаро С.Муратовни Шуманай тумани Мактабгача ва мактаб таълими бўлимидаги олдинги иш ўрнига тенглаштирилган ўринга тиклаш белгиланган.

Ўзбекистон Республикаси “Суд ҳужжатлари ва бошқа орган ҳужжатларини ижро этиш тӯғрисида”ги қонун талабига мувофиқ, ишга тиклаш ва иш ҳақи ундириш ҳақидаги судларнинг ижро ҳужжатлари Бюро органларига тақдим этилмасдан аввал иш берувчи ташкилотга топширилиши лозимлиги белгилаб қўйилган. Шу сабабли фуқаро С.Муратов суд ҳужжатининг ижросини таъминлаб беришни сўраб, Шуманай тумани Мактабгача ва мактаб таълими бўлимига топширган.

Мазкур бўлим суд қарори ижросини таъминламаганидан сўнг фуқаро Бюронинг Шуманай туман бўлимига мурожаат қилган ва ижро ҳаракатларига киришилган.

Бўлим давлат ижрочиси Шуманай тумани Мактабгача ва мактаб таълими бўлими бошлиғига ҳужжат ижроси таъминланиши лозимлиги, унинг ижросини таъминламаслик оқибати ҳақида огоҳлантириш берган. Шундан сўнг туман Мактабгача ва мактаб таълими бўлими бошлиғининг 2024 йил 8 апрелдаги буйруғига асосан, фуқаро С.Муратов ўзининг аввалги иш ўрнига тенглаштирилган лавозимга ишга тикланди.

СУДЬЯЛИК: МУНОСИБ БЎЛМОҚ МАШАҚҚАТИ

Бешикдан қабргача илм изла, дейилади муқаддас манбаларда. Чунки, инсон мавқе мартабаси унинг илми билан белгиланади. Одил судлов самарадорлиги судьяларнинг билим даражаси ва амалий кўникмаларига боғлиқ экани инкор этиб бўлмас ҳақиқат.

Шу боис ҳам Судьялар одоби кодексида судья илмга чанқоқлик хислатларига эга бўлиши, ўз мажбуриятларини лозим даражада бажариши учун ўз малакаси ва касбий билимларини мунтазам ошириб бориши шарт қилиб қўйилган. Зотан, судьялар зиммасига жамиятда ижтимоий адолатни таъминлашдек масъулиятли вазифа юклатилган.

Жамият тараққиётига мутаносиб равишда ижтимоий муносабатлар ўзгариб борар экан, шунга монанд янги қонунлар қабул қилиниши, мавжуд норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга қўшимча ва ўзгартиришлар киритилиши табиий жараён ҳисобланади.

Бу эса, ўз навбатида, судьялар ўз устида изчил ишлаши, ўз билим ва кўникмаларини муттасил равишда ошириб боришини, қисқаси, жамият ҳаётида юз бераётган ўзгаришлар билан ҳамнафас яшашини тақозо этади.

Шунингдек, бошқа соҳалар каби судлар фаолиятига замонавий ахборот коммуникация технологиялари жорий этилаётганлиги ҳам улардан доимий равишда ўз устида ишлашни талаб қилади. Бунинг учун судья доимий равишда ўқиб-ўрганиб, касбий малакасини ошириб бориши лозим. Унутмаслик керакки, инсон борини бермаса, илм ҳеч нарса бермайди.

Илм эгаллашда энг кераксиз нарса – димоғдорлик, энг зарури –вақтдир, дейди файласуфлардан бири. Яъни, билим ва зарур кўникмалар бугун эгалланмаса, эртага кеч бўлиши аниқ.

Шу боис, қуйида судьяларнинг одил судловни амалга ошириш бўйича фаолиятининг асосий талабларидан бири ҳисобланган ўз билим ва кўникмасини ошириб бориш борасидаги айрим тавсия ҳамда яратилаётган имкониятлар хусусида тўхталиб ўтамиз.

Биринчидан, судьялар ўз билим ва касбий кўникмаларини орттириб бориши учун доимий равишда мустақил ўз устида ишлашни йўлга қўйиши лозим.

Судьянинг мустақил таълим олиши – кундалик ҳаётининг бир қисми бўлиб, иш фаолияти давомида ошириб боришни назарда тутади.

Мустақил таълим жараёнида қонунчиликдаги янгиликлар, норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга киритилган ўзгартиш ва қўшимчалардан доимий бохабар бўлиши зарур.

Олий суд пленуми қарорларини, суд-ҳуқуқ соҳасига оид миллий ва хорижий юридик адабиётлар ва нашрлар билан яқиндан танишиб бориши лозим. Бунда Ўзбекистон Республикаси Олий судининг расмий веб-сайтидаги электрон кутубхона муҳим манбалардан бири ҳисобланади. Шунингдек, Кенгаш ҳузуридаги Судьялар клубининг электрон платформаси имкониятидан самарали фойдаланиш мақсадга мувофиқ.

Маълумки, Кенгаш ҳузуридаги Ўзбекистон Судьялар клуби моддий ва процессуал ҳуқуқ нормаларининг тўғри қўллаш бўйича тавсиявий характерга эга бўлган маслаҳатлар ҳамда судьяларнинг одоб-ахлоқ қоидаларини муайян вазиятларда қўлланилиши юзасидан сўровларига тушунтириш бериш ваколатига эга тузилма бўлиб, унинг электрон платформаси айни кунда судьялар учун катта мулоқот майдонига айланган.

Бу майдонда бемалол фикрлашиш, мулоҳазалар билдириш, ҳатто баҳслашиш ҳам мумкин. Ҳақиқат эса шундай баҳсларда туғилади. Шу нуқтайи назардан электрон платформада ўртага ташланадиган фикр-мулоҳазалар ва тавсиялар судьянинг қарор қабул қилишида ички ишончини мустаҳкамлашга кўмаклашади, эҳтимолий хатоликларнинг олдини олади ҳамда ягона суд амалиёти шаклланишига хизмат қилади.

Фикримизнинг далили сифатида айтиб ўтиш ўринлики, Судьялар клуби электрон платформасида кейинги икки йилда 1750 мавзу муҳокама этилиб, улар юзасидан қатор таклиф ва мулоҳазалар ўртага ташланган. Жамоатчилик асосида фаолият кўрсатувчи Судьялар клубига кўп йиллик тажриба ва юқори билимли судьялар бириктирилгани сабаби ҳам шунда.

Бундан ташқари, судьялар билан ўтказилаётган маънавият ва маърифат дарслари, кўп йиллик тажрибага эга фахрий судьялар билан мулоқотлар, семинар машғулотлар муҳим аҳамиятга эга эканлигини қайд этиш лозим.

Шу ўринда яна бир янгилик. Судьялар олий кенгаши ташаббуси билан Кенгаш веб-сайтида «Судья кутубхонаси» (электрон кутубхона) ташкил этиш ишлари олиб борилмоқда. Шунингдек, Бош қомусимиз – Конституция, судлар фаолиятини тартибга солувчи қонун ва зарур норматив-ҳужжатлар қамраб олинган тест саволларидан иборат махсус электрон дастур ҳам яқин вақтда ишга туширилади. Мазкур дастурдаги тест саволларига онлайн жавоб берган судья ўша вақтнинг ўзида тест натижасини билиш имконияти яратилади. Бу ҳам судьянинг ўз устида ишлаши учун яратилаётган яна бир имкониятдир.

Тарихдан маълумки, донишманд боболаримиз қайси соҳада етукликка эришган бўлмасин, фақат шу билан кифояланиб қолмаган. Ал-Хоразмий – математика, Абу Али ибн Сино – тиббиёт, Мирзо Улуғбек – фалакиёт, Абу Райҳон Беруний – жуғрофия, Амир Темур – ҳарб илмида, Алишер Навоий – адабиётда тенгсиз экани маълум.

Шу баробарида уларнинг барчаси фалсафа, сиёсат, айниқса, фиқх соҳасида ҳам кўзга кўринган шахс бўлган. Шунга кўра, буюк аждодларнинг ҳаёт йўли ва маънавий меросини ўрганиш ҳамда замондош адиб ва шоирлар ижодидан баҳраманд бўлиш, кундалик вақтли матбуот билан танишиб бориш ҳам судьянинг дунёқарашини кенгайтиришга хизмат қилиш билан бирга оғзаки ва ёзма нутқининг ривожланишига ҳисса қўшади.

Улуғ аждодимиз Абу-Мансур Мотуридий таъбири билан айтганда, илм олмоқлик яхши руҳий сифат эгаларида эзгу фазилатларнинг янада равнақ топишига хизмат қилади.

Иккинчидан, махсус малака ошириш курсларида ўқиш орқали ҳам судьялар ўз билим ва касбий кўникмаларини ошириб бориши мумкин.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 6 январдаги қарори асосида ташкил этилиб, судьяларнинг малакасини ошириб боришга кўмаклашиш асосий вазифаларидан бири этиб белгиланган Кенгаш ҳузуридаги Судьялар олий мактабида судьялар ва суд раислари учун тегишли малака ошириш ва қайта тайёрлаш курслари фаолияти йўлга қўйилган. Малака ошириш бўйича ўқув дастурлари мунтазам такомиллаштирилиб борилмоқда Бунда Германия, Испания каби давлатлар тажрибаларидан фойдаланишдан ташқари судьяларнинг фикр ва таклифлари ҳам эътиборга олинаётганини алоҳида қайд этиш зарур.

Раҳбар судьялик лавозимларига тайёрлаш курсларига (ўқув курси икки ой давом этади) номзодлар (улар камида икки йиллик судьялик стажига эга бўлиши керак) очиқ танлов асосида сараланиб олиниши, ушбу жараёнда инсон омили кескин чекланиб, тест шаклида ўтказиладиган савол-жавоблар натижасини ўша пайтнинг ўзидаёқ билиш имконияти яратилгани ҳам ижобий янгиликлардан бири ҳисобланади.

2020 йил 7 декабрдаги Ўзбекистон Республикаси Президенти 61-27-сонли фармони ижроси доирасида Кенгаш томонидан Судьялар фаолияти самарадорлигини баҳолаш электрон рейтинг тизими жорий этилиб, юқори рейтинг баллга эга судьялар «Ибратли судья» мукофоти (намунали фаолият юритаётган судьяларнинг она-онаси, мактабда ўқитган устозларига Кенгашнинг ташаккурномаси) билан рағбатлантирилмоқда.

Рейтинг кўрсатгичлари юқори судьяларнинг иш фаолияти ва тажрибалари билан яқиндан танишиш фойдадан холи эмас. Шу мақсадда «Ибратли судья» мукофоти эгаларига ўз тажрибаларини ҳамкасблари билан ўртоқлашиши мақсадга мувофиқ. Чунки, айни пайтда тизим вакилларининг 21 фоизини биринчи беш йиллик муддатига тайинланган судьялар ташкил этади. Табиийки, уларда муваффақиятли ҳамкасблари тажрибаларини ўрганиш, таклиф ва тавсияларига эҳтиёж йўқ эмас.

Рейтинг кўрсаткичи паст судьяларнинг билим ва кўникмаларини ошириш мақсадида Судьялар олий мактаби ва Олий судда икки ҳафталик малака ошириш курсини ўташга жалб қилинмоқда. Уларнинг ҳар бири билан индивидуал режа асосида машғулот ўтказилади. Яъни, бекор бўлган ёки ўзгартирилган суд қарорлари таҳлилидан келиб чиқиб, зарур назарий машғулот ўтишдан ташқари, қонунларни тўғри қўллаш борасида (ўқув-машғулотлари Судьялар олий кенгаши, Олий суд ва ҳудудий судларнинг тажрибали судьялари ҳамда Олий мактаб профессор ўқитувчилари томонидан) тегишли тавсиялар берилмоқда.

Шунингдек уларнинг ҳар бирига тажрибали судьялар – устозлар бириктирилмоқда. Бундай чора-тадбирлар уларнинг билим ва касбий кўникмалари янада ошишига хизмат қилиши шубҳасиз. Чунки, хато қилиш билимсизликдан кўра тажрибасизликка бориб тақалади, хатолар устида ишлаб, уларни бартараф қилмаслик эса билимсизликдир.

Яқинда Судьялар олий кенгаши томонидан «Судьялик лавозимларига биринчи марта тайинланадиган номзодларни, янги ваколат муддатига ёки бошқа судьялик лавозимларига номзодларни танлашда уларнинг билим ва касбий кўникмасини аниқлаш тартиби тўғрисида» алоҳида низом қабул қилинди.

Мазкур ҳужжатда судьялик лавозимига номзодларнинг билим даражасини турли усул ва шаклларда ўрганиш тартиблари белгиланган бўлиб, пировард мақсад — уларнинг мустақил ўқиб-ўрганиш орқали билимларини янада бойитишига қаратилгандир.

Ушбу низом Кенгаш ҳузуридаги Судьялар олий мактабининг ўқув режасига муайян ўзгартиришлар киритишни ҳам тақозо этади. Бунда назарий ва амалий таълим шаклини янада такомиллаштирилади, модуль тизим имкониятлардан кенг ва самарали фойдаланиш йўлга қўйилади. Буларнинг ҳамма-ҳаммаси судьялар ўз билим ва кўникмаларини лозим даражада ошириб бориши учун Кенгаш томонидан амалга оширилаётган ишларнинг муҳим қисми бўлиши билан бирга бу борадаги ишлар доимий эътиборда эканини ҳам кўрсатади. Зеро, сўзим бошида айтилганидек, одил судлов самарадорлиги судьяларнинг билим даражаси ва амалий кўникмаларига боғлиқ.

Холмўмин ЁДГОРОВ,

Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгаши раиси

АЛИМЕНТ ПУЛЛАРИ ОЛДИНДАН ТЎЛАНДИ

Фуқаролик ишлари бўйича Қорақалпоғистон Республикаси Беруний туманлараро судининг 2011 йил 22 сентябрдаги ижро ҳужжатига асосан ундирувчи Д.К.нинг фойдасига тарбиясидаги икки нафар фарзандларининг таъминоти учун, улар вояга етгунига қадар қарздор Р.М.нинг ҳар ойдаги жами даромадининг 1/3 қисми миқдорида алимент ундириш белгиланган эди.

Мазкур ижро ҳужжати Мажбурий ижро бюроси Тўрткўл туман бўлими иш юритувига келиб тушган ва бўлим томонидан ижро ҳаракатига киришилган. Жумладан, бўлим давлат ижрочиси томонидан Ўзбекистон Республикаси “Суд ҳужжатлари ва бошқа органлар ҳужжатларини ижро этиш тўғрисида”ги қонуннинг 421-моддасига асосан, қарздорнинг Ўзбекистон Республикасидан ташқарига чиқиш ҳуқуқига нисбатан 2024 йили 21 февраль куни чеклов ўрнатилган.

Қарздор жорий йилнинг март ойида Бюронинг Тўрткўл туман бўлимига келиб, чет элга чиқишга зарурати борлигини билдирган. Бўлим давлат ижрочиси томонидан қарздорга унга нисбатан ўрнатилган чекловларни бекор қилиш асослари ҳақида тушунтириш ишлари олиб борилди. Қарздор ота ўзи томонидан фарзандлари вояга етгунига қадар тўланиши лозим бўлган 47 миллион сўмдан ортиқ алимент пулини олдиндан тўлади. Шу муносабат билан, ота томонидан суд қарори талаби бажарилганлиги инобатга олиниб, унинг чет элга чиқиш ҳуқуқига нисбатан ўрнатилган чеклов 2024 йил 2 апрель куни бекор қилинди.

АЛИМЕНТНИ ТЎЛАМАГАН ОТА ЖАЗОГА ТОРТИЛДИ

Фуқаролик ишлари бўйича Қорақалпоғистон Республикаси Чимбой туманлараро судининг суд буйруғига асосан, қарздор С.Р.дан ундирувчи С.Д.нинг фойдасига икки нафар фарзанди таъминоти учун алимент ундириш белгиланган эди.

Қарздор С.Р. алимент пулларини тўлашдан бўйин товлаб юрганлиги оқибатида унинг қарздорлиги 7 миллион сўмдан ошган.

Шу боис Мажбурий ижро бюроси Чимбой туман бўлими ходимлари томонидан қарздор С.Р.га нисбатан маъмурий баённома расмийлаштирилиб, тўпланган ҳужжатлар Жиноят ишлари бўйича Чимбой туман судига юборилган.

Суд томонидан қарздор С.Р.га Ўзбекистон Республикаси “Маъмурий жавобгарлик тўғрисида”ги кодексининг тегишли моддасига асосан ўн беш сутка қамоқ жазоси қўлланилди.

Блогер З. Атаханов томонидан “Facebook” ижтимоий тармоғида эълон қилинган билдириш юзасидан

Аввал хабар берилганидек, фуқаро З. Атахановнинг мурожаати асосида жиноят ишлари бўйича Тўрткўл туман суди раиси С. Атабаевга нисбатан хизмат текшируви ўтказилган ва унинг натижаси кенг жамоатчиликка маълум қилинган эди.

Шунингдек, фуқаро З. Атахановга айнан шу мазмундаги мурожаати юзасидан тўлиқ тушунтириш берилган. Фуқаро З. Атаханов бу масалада бошқа эътирози йўқ экани тўғрисида ёзма тилхат берганлиги маълум қилинади.

КОРРУПЦИЯГА ҚАРШИ КУРАШДА ЎЗАРО ҲАМКОРЛИК

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2021-йил 6-июлдаги “Коррупцияга қарши муросасиз муносабатда бўлиш муҳитини яратиш, давлат ва жамият бошқарувида коррупциявий омилларни кескин камайтириш ва бунда жамоатчилик иштирокини кенгайтириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармонига асосан Беруний тумани Фавқулодда вазиятлар бўлимида Жиноят ишлари бўйича Беруний тумани суди раиси Р.Камалова иштирокида учрашув бўлиб ўтди.

Унда коррупцияга қарши курашиш ва коррупциявий ҳолатларнинг барвақт олдини олиш борасида амалга оширилаётган ишлар таъкидланди. Жумладан, Ўзбекистонда коррупцияга қарши курашиш борасида сўнгги йилларда амалга оширилган чора-тадбирлар самарасида коррупцияга оид жиноятлар салмоғида ўтган йилга нисбатан камайиш тенденцияси кузатилмоқда.

Таҳлилларга кўра, 2023 йилда судлар томонидан кўрилган айблов ҳукми чиқарилган коррупцияга оид жиноят ишлари сони 4 128 тани ташкил қилиб, 2022 йилга (4 607 та) нисбатан 479 тага ёки 11 фоизга камайган.

Энг кўп содир этилган коррупцияга оид жиноятлар ўзлаштириш ёки растрата йўли билан талон-торож қилиш – 2 067 (2 145), пора бериш – 894 (1 061), фирибгарлик – 769 (937), пора олиш -121 (155) ва ҳокимият ёки мансаб ваколатини суиистеъмол қилиш – 125 (117) ҳисобланади.

Халқимизда касалликни даволашдан кўра, унинг олдини олиш афзал деган нақл бор. Зеро коррупция келтириб чиқарадиган оқибатларини кутиб турмасдан бу иллатга оид жиноят ва ҳуқуқбузарликларни барвақт аниқлаш, уларга чек қўйиш мақсадга мувофиқдир. Шу боисдан ҳам бу иллатга биргаликта курашиш, соҳа ва тармоқларда коррупцион ҳолатларни келтириб чиқараётган шарт-шароитларни ўрганиб, уларни бартараф этиш чораларини кўриш муҳим аҳамият касб этиши тушунтирилди.

Тадбирда судья иштирокчиларни айни мавзу билан боғлиқ саволларига батафсил жавоб берди.

СУДЛАРДА АПЕЛЛЯЦИЯ ВА КАССАЦИЯ ТАРТИБИДА ИШ ЮРИТИШ УЧУН МУҲИМ ҲУЖЖАТ

Кейинги йилларда мамлакатимиз суд-ҳуқуқ тизимида амалга оширилган изчил ислоҳотлар натижасида суд қарорлари қонуний, асосли ва адолатли қабул қилинганини текширишнинг фуқаролар учун қулай ва соддалаштирилган тартиби яратилди. Вилоят ва унга тенглаштирилган судларда кассация ва тафтиш инстанциялари, Олий судда тафтиш ва Раёсат инстанциялари жорий этилиб, ўрта бўғин судларида иш юритиш тартиби тубдан ўзгарди.

Бу, ўз навбатида, вилоят ва унга тенглаштирилган судларнинг амалиётини бир хил ва тўғри йўлга қўйишга қаратилган раҳбарий кўрсатмаларни ишлаб чиқиш, шунингдек, апелляция ва кассация тартибида иш кўришга оид амалдаги Пленум қарорларини процессуал қонунчиликдаги ўзгартиришларга мувофиқлаштириш заруратини келтириб чиқарди.

Шу маънода яқинда бўлиб ўтган Олий суд Пленуми мажлисида “Судлар томонидан маъмурий ишларни апелляция ва кассация тартибида кўришнинг айрим масалалари тўғрисида”ги қарорнинг қабул қилингани муҳим аҳамиятга эга.

Айтиш керакки, Пленум қарорида қонуний кучга кирмаган суд қарорларини шикоят ёки протест асосида апелляция тартибида, қонуний кучга кирган суд қарорларини кассация тартибида қайта кўришнинг асосий жиҳатлари, иш юритишнинг ўзига хос хусусиятлари очиб берилган. Шунингдек, ушбу ҳужжатда судларда ягона амалиётни шакллантиришга оид муҳим тушунтиришлар ҳам ўз ифодасини топган.

Масалан, процессуал қонунчиликда шикоят келтирилиши мумкин бўлган ва шикоят келтирилмайдиган суд ажримлари назарда тутилган бўлиб, айни ҳолат амалиётда нафақат фуқаролар, балки баъзи адвокат ва ҳуқуқшунослар ўртасида ҳам айрим тушунмовчиликларни келтириб чиқараётган эди. Шу сабабли Пленум қарорида устидан шикоят бериш назарда тутилмаган ажримда тегишли кодексда шикоят қилиш назарда тутилган процессуал масалалар ҳам ҳал этилган бўлса, ажримнинг шу қисми бўйича шикоят қилиниши мумкинлиги тўғрисида тушунтириш берилмоқда.

Шикоят иш юритишга қабул қилиниши ва ажримда шикоятни имзолаш ваколатини тасдиқловчи далилларни тақдим этиш талаб этилиши ва бундай далил тақдим этилмаган тақдирдагина шикоят кўрмасдан қолдирилиши тўғрисида ҳам тушунтириш берилмоқда. Бундан мақсад — шикоятни имзолаган шахснинг бунга ваколати мавжудлиги борасида шубҳа туғилганда, фуқаро ва тадбиркорлар оворагарчилигига барҳам бериш кўзда тутилган.

Қонун талабига кўра, апелляция, кассация шикояти берган шахс суд ҳужжати чиқарилгунига қадар шикоятдан воз кечишга, прокурор протестни чақириб олишга ҳақли.

Шу боис суд ҳужжатига нисбатан бир неча шахслар томонидан шикоят (протест) берилган бўлиб, уларнинг айримлари шикоятдан воз кечганлиги воз кечишни қабул қилмасликка асос бўлмайди. Бундай ҳолда воз кечилган шикоят (протест) қисми бўйича иш юритиш тугатилиб, бошқа шахснинг шикояти (протести) умумий асосларда кўриб чиқилади.

Амалиётда апелляция, кассация шикоятига (протестига) алоқадор қўшимча ҳужжатлар ёки бошқа шахслардан апелляция, кассация шикояти келиб тушиши ва ҳал қилув қарори қабул қилган суд томонидан ушбу хужжатларни тегишли инстанция судига кечиктириб юбориш ҳолатлари учраб туради.

Бунинг олдини олиш мақсадида Пленум қарорига шикоятга алоқадор қўшимча ҳужжатлар ёки бошқа шахслардан шикоят келиб тушган тақдирда, улар келиб тушган куннинг эртасидан кечиктирмай шикоят (протест) кўриб чиқилаётган суд инстанциясига юборилиши ҳақидаги қоида киритилди.

Бу, шубҳасиз, юқорида таъкидланган ҳужжатларнинг қисқа муддатларда тегишли инстанция судларига юборилишини таъминлаш билан бирга қуйи инстанция суди қарорларининг қонунийлиги ва асослилиги юзасидан келтирилган важларни тўлиқ текшириш ҳамда иш бўйича барча ҳақиқий ҳолатларни ҳар томонлама ва тўлиқ аниқлаш имконини беради.

Маълумки, маъмурий процессуал қонунчиликка янги институт сифатида апелляция, кассация инстанцияси судларининг ишни биринчи инстанция судида иш юритиш қоидалари бўйича кўришга ўтишга оид нормалар киритилди. Бунда апелляция ва кассация инстанция судлари томонидан ишларни янгидан кўриш учун қуйи инстанцияларга юбориш амалиётига чек қўйиш, ўрта бўғин судларига ишнинг якуни бўйича қарор чиқариш масъулиятини юклаш, энг муҳими, битта ишнинг қуйи инстанция судларида қайта-қайта кўрилиши борасидаги фуқаролар норозилигининг олдини олиш мақсадларидан келиб чиқилди.

Мазкур институт маъмурий судлар учун янгилик бўлди. Шунинг учун бу борада қуйи судлардан кўплаб саволлар келиб тушаётганини инобатга олган ҳолда, уни тўғри қўллашга оид раҳбарий кўрсатмалар ишлаб чиқилди. Жумладан, қонунда назарда тутилган асослар аниқланганда, апелляция, кассация инстанцияси суди ишни биринчи инстанция судида иш юритиш қоидалари бўйича кўришга ўтади ва бу ҳақда асослантирилган ажрим чиқарилади. Бунда ушбу ажрим билан шикоят (протест) берилган суд ҳужжати бекор қилинмайди.

Шунингдек, ҳал қилув қарорининг ижросини тўхтатиб туриш масаласи нафақат шикоят (протест) берган шахснинг илтимосномасига кўра, балки ишда иштирок этувчи бошқа шахсларнинг илтимосномаси асосида ҳам иш юритишнинг ҳар қандай босқичида ҳал қилиниши мумкин.

Шикоят (протест) иш юритишга қабул қилинганидан сўнг ҳал қилув қарорининг ижросини тўхтатиб туриш ҳақида илтимоснома келиб тушганда, ушбу масала якка судья томонидан эмас, балки судлов ҳайъати томонидан ҳал этилади.

Пленум қарорида апелляция, кассация шикояти бериш муддатини тиклаш ҳақидаги илтимоснома билан бир вақтда бошқа, мисол учун суд харажатларини тўлашни кечиктириш, суд ҳужжатларининг ижросини тўхтатиб туриш, дастлабки ҳимоя чораларини кўриш ҳақида илтимосномалар келиб тушган ҳолларда дастлаб шикоят бериш муддатини тиклаш масаласини ҳал этиш борасида ҳам зарур тушунтиришлар берилди.

Ҳуқуқи бузилган фуқаро ёки юридик шахснинг ўз талабларини судда исботлаб бериш бўйича имкониятлари давлат органларининг ресурсларига қараганда бирмунча чекланганига ҳам эътибор қаратиш жоиз.

Шунга кўра, “суднинг фаол иштироки” принципидан келиб чиқиб, апелляция, кассация шикоятини (протестини) кўриб чиқишда биринчи инстанция суди томонидан айрим талаблар кўрмасдан қолдирилган ёки иш юритишдан тугатилган ҳолларда, ишнинг якунига қадар ишда иштирок этувчи шахсларга талабнинг бир қисмини иш юритишдан тугатиш ёки кўрмасдан қолдириш ҳақидаги ажрим устидан ҳам шикоят келтириш ҳуқуқини тушунтиришга оид қоидалар кўзда тутилди. Бу, албатта, фуқароларнинг Конституциямизнинг 55-моддаси билан кафолатланган одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтиришга шарт-шароит яратади.

Янада муҳими шундаки, Пленум қарорида ҳал қилув қарори бекор қилинганда апелляция, кассация инстанцияси суди хусусий ажримнинг қонунийлиги ва асослантирилганини, гарчанд унинг устидан шикоят (протест) келтирилмаган бўлса ҳам, текшириш ва уни бекор қилишга ҳақлилиги борасида долзарб раҳбарий кўрсатмалар берилмоқда. Ушбу тушунтириш бугунги кун амалиётида учраётган айрим муаммоларга амалий ечим бўлади.

Хулоса қилиб айтганда, янги Пленум қарори ўрта бўғин судларида апелляция ва кассация тартибида иш юритиш учун муҳим ҳуқуқий асос сифатида хизмат қилади.

Нодира Ҳакимова,

Баҳодир Эргашев, Олий суд судьялари

ОЛИЙ СУД ПЛЕНУМИНИНГ ЯНГИ ҚАРОРИ СУДЛАР ТОМОНИДАН ПРОЦЕССУАЛ ҚОНУН МЕЪЁРЛАРИНИ ТЎҒРИ ВА БИР ХИЛДА ҚЎЛЛАШДА МУҲИМ ЎРИН ТУТАДИ

Аввало шуни айтиш керакки, 2024 йил 1 январдан Фуқаролик процессуал кодексига киритилган ўзгартириш ҳамда қўшимчалар фуқароларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш кафолатларини янада кучайтирди. Бу ўринда апелляция ва кассация институтларининг такомиллаштирилиши, суд қарорларининг қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилигини текшириш механизми ўзгартирилиши, апелляция, кассация инстанция судларининг ваколатлари кенгайтирилиши билан боғлиқ янгиланишлар ҳақида сўз бормоқда.

Айтиш керакки, процессуал қонунларга киритилган ўзгартиришлар аввало суд қарорларини қайта кўришнинг янги тартибини жорий этиш орқали фуқароларнинг одил судловга эришиш даражасини янада оширишга қаратилган. Натижада инсон ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини янада кенгроқ ҳимоя қилиш имконияти яратилмоқда.

Энг муҳими, суд қарорларини қайта кўришнинг янги тизими фуқароларнинг судга мурожаат қилиш билан боғлиқ оворагарчиликларнинг олдини олишга хизмат қилади. Ягона суд амалиётини шакллантириш, ишларнинг сифатли ҳамда ўз вақтида кўрилиши орқали бир томондан, одил судлов амалга оширилаётган бўлса, иккинчи томондан, инсон ҳуқуқларининг ишончли ҳимояси таъминланмоқда.

Амалга жорий этилган суд қарорларини қайта кўришнинг янги тартибига кўра:

– биринчи инстанция судида кўрилган ишларни вилоят ва унга тенглаштирилган судларда апелляция ёки кассация тартибида қайта кўриб чиқиш;

– апелляция ёки кассация тартибида кўрилган ишларни ушбу судларда тафтиш тартибида қайта кўриб чиқиш;

– тафтиш тартибида кўрилган ишларни Олий суднинг судлов ҳайъатларида, судлов ҳайъатлари томонидан кўрилган ишларни Олий суднинг Раёсатида тафтиш тартибида қайта кўриб чиқиш назарда тутилган.

Шунингдек, вилоят ва унга тенглаштирилган судлар томонидан ишни янгидан кўриш учун қуйи судларга юбориш тартиби бекор қилиниб, уларга якуний қарор қабул қилиш масъулияти юклатилган.

Шу маънода жорий йил 25 март куни Олий суд Пленумининг “Судлар томонидан фуқаролик ишларини апелляция ва кассация тартибида кўришнинг айрим масалалари тўғрисида”ги қарори қабул қилингани муҳим аҳамиятга эга. Бинобарин, ушбу қарорда фуқаролик ишини апелляция, кассация тартибида қайта кўриб чиқишда суд процесси иштирокчиларининг суд ҳужжати устидан шикоят беришга бўлган ҳуқуқини кафолатлаш кўзда тутилган.

Пленум қарори 50-банддан иборат бўлиб, уни ишлаб чиқишдан мақсад — судлар томонидан процессуал қонун нормаларини бир хилда ва тўғри қўлланилишини таъминлашдан иборат.

Ҳужжатда апелляция, кассация тартибида суд қарорларини қайта кўришда келиб чиқадиган айрим процессуал масалалар бўйича зарур тушунтиришлар берилган.

Хусусан, унда апелляция, кассация инстанцияси судларида иш юритишнинг асослари келтирилган. Процессуал қонунда апелляция ёки кассация шикояти билан мурожаат қилиш ҳуқуқига эга бўлган шахслар рўйхати белгиланган бўлиб, шикоят бериш ҳуқуқи ушбу шахсларнинг ҳуқуқий ворисларига ҳам ўтиши қайд этилган.

Бундай ҳуқуқ вояга етмаган, васий ва ҳомийга эга бўлган шахсларнинг қонуний вакилларига ҳам берилган. Шикоят берувчи шахснинг вакилига нотариал тасдиқланган тарзда берилган ишончномада эса, шикоят бериш ва уни имзолаш каби ваколатлар махсус кўрсатилган бўлиши лозим.

Шунингдек, Пленум қарорида шикоят келтирилмайдиган суд ҳужжатлари, апелляция, кассация шикоятини (протестини) бериш тартиби, муддатлари, ушбу муддатларни ҳисоб­лаш, тиклаш, суд харажатларига доир масалалар юзасидан ҳам тушунтириш берилган. Шикоятни (протестни) қабул қилиш масаласини ҳал этиш, суд ҳужжатлари ижросини тўхтатиш, ишни биринчи инстанция қоидалари бўйича кўриш, далилларни текшириш, шикоят (протест) важларига ҳуқуқий баҳо бериш каби бошқа бир қатор масалалар юзасидан ҳам тушунтиришлар берилган.

2024 йил 1 январга қадар амалда бўлган фуқаролик процессуал қонунчилигига кўра, апелляция шикоятини (протестини) қабул қилиш масаласи ишни кўрган суд томонидан амалга ошириб келинган.

Эндиликда бу ваколат вилоят ва унга тенглаштирилган апелляция, кассация инстанцияси судининг судьясига берилди.

Шу сабабли тушунмовчиликларнинг олдини олиш мақсадида Пленум қарорида апелляция, кассация шикоятини (протестини) йўллаш ва юбориш, ишни кўрган суд эса, шикоятни (протестни) иш билан бирга вилоят ва унга тенглаштирилган судга юбориш тартиби юзасидан аниқ тушунтириш берилгани жуда муҳим. Қарорда суд ҳужжатини қабул қилган суд берилган шикоятни (протестни) процессуал қонуннинг бирон-бир талабларига мос эмаслиги асоси билан қайтариш масаласини ҳал қилишга ҳақли эмаслиги тушунтирилган.

Маълумки, процессуал қонунда апелляция, кассация шикоятини (протестини) бериш муддатлари бир ва олти ой деб белгиланган. Ушбу муддатларни тиклашни апелляция, кассация инстанцияси судининг судьяси якка тартибда ҳал қилади.

Қонун ҳужжатларида бу муддатларни тиклаш учун асослар, сабаблар ва омиллар келтирилмаганлиги боис бир хил суд амалиётини яратиш қийин кечаётган эди. Шунинг учун қарорда шикоят билан мурожаат қилиш муддатини тиклаш масаласини ҳал қилишда бунга тўсқинлик қилган объектив ҳолатларга қандай омиллар кириши, хусусан, жисмоний шахсларнинг касаллиги, оилавий аҳволи ва бошқа ҳолатлар узрли сабаблар ҳисобланиши тушунтирилиб, судьянинг муддатни тиклаш ҳақидаги хулосалари шикоятни (протестни) қабул қилиш, қабул қилишни рад этиш ҳақидаги ажримларда асослантирилиши лозимлиги кўрсатилган.

Шу билан бирга, Фуқаролик процессуал кодексида белгиланган шикоят (протест) бериш муддатларини тиклаш учун уч ой қатъий ҳисобланиши қайд этилган. Ушбу уч ойлик муддат ўтгандан сўнг берилган шикоят (протест) бўйича процессуал муддат тикланмайди.

Пленум қарорида шикоят (протест) бериш муддати узрли деб топилган сабабларга асосан тикланганда, иш бўйича бошқа шахслар томонидан ўтказиб юборилган муддатни, ўтказиб юборилиши сабабларидан қатъи назар, тиклаш тўғрисидаги масалани қўшимча равишда ҳал қилиш талаб этилмаслиги ҳам батафсил тушунтирилган. Бундай шикоят (протест) тегишли талабларга риоя этган ҳолда апелляция, кассация муҳокамаси тугаганига қадар шу инстанция судига берилиши мумкин ва умумий асосларда кўриб чиқилиши лозим.

Чунки апелляция, кассация инстанцияси суд ҳужжатини шикоятда (протестда) келтирилган важлар доирасида эмас, тўлиқ ҳажмда текшириб чиқиши шарт бўлиб, битта ёки бир нечта шахс томонидан шикоят (протест) берилишидан қатъи назар, суд ҳужжатининг қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилиги тўлиқ текширилади.

Пленум қароридаги асосий тушунтиришлардан яна бири процессуал қонунчиликка киритилган янги процессуал ҳаракат, яъни фақат апелляция, кассация инстанция судлари ваколати ҳисобланган ишни биринчи инстанция судида иш юритиш қоидалари бўйича кўриш тартибидир. Бу норма бошқа процессуал қонунлар қаторида Фуқаролик процессуал кодексига ҳам киритилган бўлиб, Пленум қарорида айнан шу тартибда иш юритиш қоидалари ёритилган.

Хусусан, қонунга кўра, учта ҳолатда:

биринчидан, билдирилган талаб бўйича суд томонидан қарор қабул қилинмаган бўлса;

иккинчидан, иш судда иштирок этиш ҳуқуқига эга бўлган, аммо суд мажлисининг вақти ва жойи тўғрисида хабардор қилинмаган шахсларнинг йўқлигида кўрилган бўлса;

учинчидан, ишда иштирок этишга жалб қилинмаган шахсларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари тўғрисидаги масала ҳал қилинган бўлса, ишни биринчи инстанция судида иш юритиш қоидалари бўйича кўришга йўл қўйилади.

Айнан шундай процессуал хатоликларга йўл қўйилгандагина суд ишни янгидан кўришга юбормасдан, биринчи инстанция судида иш юритиш қоидалари бўйича кўришга ўтиши ва бу ҳақида асослантирилган ажрим чиқариши лозим.

Пленум қарорида ушбу процессуал ҳаракатнинг яна бир муҳим жиҳати кенг ёритилган. Яъни ишда иштирок этишга жалб қилинмаган ёки хабардор қилинмаган шахслар апелляция, кассация инстанциясида қатнашганда улар томонидан биринчи инстанция судида муҳокама предмети бўлмаган, жумладан, қарши даъво тартибида келтирилган янги моддий-ҳуқуқий даъво талаблар, шунингдек, даъво муддатини қўллаш ҳақидаги талаблар қўйилган бўлса, суд томонидан бу талаблар қабул қилиниши ва кўрилиши лозимлиги тушунтирилди.

Шу билан бирга, Пленум қарорида бошқа бир қатор процессуал ҳаракатларга оид тушунтиришлар ҳам берилган. Ҳужжат суд ишни кўришда аниқлаши лозим бўлган ҳолатлар, далилларни текшириш, шикоят (протест) важларини тўлиқ ўрганиш ва уларнинг ҳар бирига тегишли ҳуқуқий баҳор бериш, моддий ва процессуал ҳуқуқ нормаси бузилиши ёки нотўғри қўлланилиши ҳолатларининг тўғри талқин қилинишига бағишланган.

Мухтасар айтганда, ушбу Пленум қарори фуқароларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини суд орқали ишончли ҳимоя қилишга қаратилган. Янги ҳужжат судларнинг процессуал қонунни тўғри қўллаши учун муҳим ҳуқуқий асос бўлиб хизмат қилади.

Дилбар ИСРОИЛОВА,

Олий суд судьяси

СУД ХОДИМЛАРИ НАВРЎЗНИ НИШОНЛАДИ

Халқимизнинг асрий анъана ва қадриятларини ўзида мужассам этган Наврўз шодиёналари юртимиз узра давом этмоқда.

Қорақалпоғистон Республикаси суди ва Қорақалпоғистон Республикаси маъмурий суди ҳамкорликда ўтказилган байрам тадбири суд ходимлари учун арзонлаштирилган қишлоқ хўжалиги ва озиқ-овқат маҳсулотларининг савдо ярмаркаси билан бошланди.

Байрам шодиёналарида Қорақалпоғистон Республикаси судлари раислари ва фахрийлар сўз олиб, барча йиғилганларни яшариш ва янгиланиш айёми билан самимий муборакбод этди. Юртимизга тинчлик-осойишталик, хонадонларга бахт ва саодат тилаб, ҳар кунимиз Наврўз бўлсин, дея эзгу ниятлар билдирилди.

Дошқозонларда сумалак ва Наврўз таомлари тайёрланиб, барчага тортиқ қилинди. Эл суйган санъаткорларнинг байрамона куй-қўшиқлари тадбирга ўзгача файз киритди.