FUQAROLARNING MEHNAT QILISH HUQUQI QONUN HIMOYASIDA

Yangi tahrirdagi Mehnat kodeksi 7 ta bo‘lim, 34 ta bob va 581 ta moddadan iborat. «O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksini tasdiqlash to‘g‘risida»gi Qonun (O‘RQ-798) Prezidentimiz tomonidan 2022 yil 28 oktyabr kuni imzolandi.

Yangi kodeks e’lon qilingan kundan boshlab 6 oy o‘tib, ya’ni 2023 yil 30 apreldan kuchga kirdi va jamiyatimizda mehnat munosabatlari bilan bog‘liq munosabatlarni huquqiy tartibga solishda muhim o‘rin egallab, shu jumladan fuqarolarimizning mehnat qilish huquqlarini himoya qilib kelmoqda.

Masalan, fuqaro A.J.ning mas’ul Boshqarmaga nisbatan buyruqni bekor qilish, ishga tiklash, majburiy bo‘sh yurgan kunlari uchun ish haqi va ma’naviy zarar undirish haqidagi da’vo arizasi fuqarolik ishlari bo‘yicha tumanlararo sudining hal qiluv qarori bilan qisman qanoatlantirilib, A.J.ni o‘z lavozimiga ishga tiklash, majburiy bo‘sh yurgan kunlari uchun ish haqlarini, ma’naviy zarar uchun kompensatsiya pullarini undirish belgilangan. Aniqlangan holatlarga ko‘ra, fuqaro A.J. Boshqarmada ishlab kelib, Boshqarma boshlig‘ining 2024 yil 20 sentyabr kungi 2-sonli buyrug‘i bilan u bilan tuzilgan mehnat shartnomasi mehnat majburiyatlarini bir marta qo‘pol ravishda buzganligi uchun O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 161-moddasi 2-qismi 5-bandiga asosan bekor qilingan.

O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 314-moddasi 1-qismiga ko‘ra, intizomiy jazo intizomiy qilmish aniqlanganidan keyin darhol, lekin aniqlangan kundan e’tiboran bir oydan kechiktirmay qo‘llaniladi, bunda xodim vaqtincha mehnatga qobiliyatsiz bo‘lgan yoki mehnat ta’tilida bo‘lgan davr hisobga olinmaydi. Xizmat tekshiruvi natijalari to‘g‘risidagi dalolatnoma komissiya tomonidan imzolangan kun xizmat tekshiruvi natijalari bo‘yicha aniqlangan intizomiy harakat aniqlangan kun deb hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2023 yil 20 noyabrdagi 26-sonli «Sudlar tomonidan mehnat shartnomasini bekor qilishni tartibga soluvchi qonunchilikni qo‘llash amaliyoti to‘g‘risida»gi Qarori 34-bandi 1 va 5-xatboshilariga muvofiq, Mehnat kodeksining 161-moddasi ikkinchi qismi 4 yoki 5-bandlariga asosan mehnat shartnomasi bekor qilinishining qonuniyligi masalasini muhokama qilishda sudlar ish beruvchi tomonidan intizomiy jazo qo‘llash uchun belgilangan muddatlarga rioya qilinganligini aniqlaydi.

Boshqarmaning yuqori turuvchi organining 2024 yil 2 avgust kungi 1-sonli buyrug‘iga asosan xodim A.J.ning ish samaradorligi ko‘rsatkichi (KPI) iyul oyi yakuni bilan belgilanganidan past bo‘lganligi sababli mehnat shartnomasini bekor qilish intizomiy jazo chorasini qo‘llash ko‘rsatilgan. Ushbu buyruqqa asosan Boshqarma boshlig‘i tomonidan A.J. bilan tuzilgan mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilishga rozilik berishni so‘rab kasaba uyushmasi qo‘mitasiga kiritilgan dastlabki taklifiga rozilik berilmagan. Shundan so‘ng Boshqarma boshlig‘i tomonidan A.J. bilan tuzilgan mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilishga rozilik berishni so‘rab kasaba uyushmasi qo‘mitasiga 2024 yil 27 avgust kuni takroriy taqdimnoma kiritilgan. Mazkur taklif kasaba uyushmasi qo‘mitasining 2024 yil 5 sentyabrdagi yig‘ilishida ko‘rib chiqilib, A.J. bilan tuzilgan mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilishga rozilik berilgan.

Ish beruvchi tomonidan da’vogar A.J.ning 2024 yil iyul oyi yakuni bo‘yicha o‘z faoliyatida yo‘l qo‘ygan xato-kamchiligi Boshqarmaning yuqori turuvchi organining 2024 yil 2 avgust kungi 1-sonli buyrug‘i bilan aniqlangan vaqtdan boshlab Mehnat kodeksida intizomiy jazo qo‘llash uchun belgilangan bir oylik muddat o‘tganidan so‘ng, intizomiy jazo sifatida u bilan tuzilgan mehnat shartnomasi 2024 yil 20 sentyabrda bekor qilingan. Yuqoridagi holatlarda ish beruvchi Boshqarma tomonidan mehnat qonunchiligi buzilishiga yo‘l qo‘yilgan.

O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 174-moddasi 2-qismiga asosan, o‘zi bilan mehnat shartnomasi qonunga xilof ravishda bekor qilingan xodimning unga avvalgi ishi taqdim etilishi hamda o‘ziga yetkazilgan moddiy zararning o‘rnini qoplash va ma’naviy ziyonni kompensatsiya qilish haqidagi talablari qanoatlantirilishi lozim. Yuqoridagi misolda keltirilganidek, salbiy holatlarning oldini olish maqsadida har bir ish beruvchini xodimlarning mehnat huquqi sohasidagi qonunchilikka rioya qilishga chaqiraman.

Erkin UTENIYAZOV,

Qoraqalpog‘iston Respublikasi sudining fuqarolik ishlari bo‘yicha sudyasi

HAR BIR BOLA – KELAJAGIMIZNING POYDEVORI

Bola – bu shunchaki jamiyat a’zosi emas, balki ertangi kunning asoschisi, taraqqiyotga yetaklovchi insondir. Uning qanday muhitda ulg‘aygani, qanday ta’lim olgani, qanday qadriyatlarga ega bo‘lib voyaga yetgani – kelajak jamiyatining qiyofasini belgilaydi. Shu boisdan har bir bolaning huquqlarini to‘liq va so‘zsiz ta’minlash – bu nafaqat davlat, balki butun jamiyatning mas’uliyatidir.

Har bir bola tug‘ilganidan boshlab, yashash, rivojlanish, ta’lim olish, fikr bildirish va zo‘ravonlikdan himoyalanish kabi ajralmas huquqlarga egadir. Ushbu huquqlarni ta’minlash masalasi xalqaro huquq normalari bilan bir qatorda har bir davlatning ichki siyosatida ham ustuvor o‘rin egallashi kerak. O‘zbekiston Respublikasi ham mustaqillikka erishganidan so‘ng, bola huquqlarini himoya qilish borasida qator muhim islohotlarni amalga oshirib kelmoqda.

1992-yil 9-dekabrda O‘zbekiston BMTning Bola huquqlari to‘g‘risidagi konventsiyasini ratifikatsiya qildi. Bu konvensiya dunyodagi deyarli barcha davlatlar tomonidan tan olingan va eng keng qo‘llaniladigan xalqaro hujjatlardan biridir. Unda bolaning hayoti, erkinligi, farovonligi va rivojlanishiga oid 54 ta modda mavjud bo‘lib, bu huquqlarni himoya qilish davlatning bevosita majburiyatidir.

O‘zbekiston har 4-5 yilda BMTga bola huquqlari bo‘yicha milliy davriy hisobotini taqdim etadi. So‘nggi – Beshinchi davriy hisobot 2023-yilda BMT Bola huquqlari qo‘mitasi tomonidan ko‘rib chiqildi va unga javoban 2024–2027-yillar uchun Milliy harakatlar rejasi qabul qilindi.

So‘nggi yillarda bola huquqlarini mustahkamlashga qaratilgan qator qonunlar qabul qilindi:

-“Bolalarni zo‘ravonlikdan himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun (2024);

-“Bola huquqlari bo‘yicha Ombudsman to‘g‘risida”gi Qonun;

-“Ta’lim to‘g‘risida”, “Oila kodeksi”, “Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risida”gi kodekslarga tegishli o‘zgartirishlar kiritildi.

Bu qonunlar orqali bolalarning ta’limga, sog‘liqni saqlashga, oilada yashashga, zo‘ravonlikdan va ekspluatatsiyadan himoyalanishga bo‘lgan huquqlari aniq kafolatlandi.

Bola manfaatlarini ta’minlashda sudlarning roli muhim. Oilaviy nizolar, aliment, asrab olish va jinoyat ishlari bo‘yicha sud qarorlarida bolaga qulay sharoitlar yaratish tamoyili yo‘lga qo‘yilmoqda.

O‘zbekiston Respublikasida bola huquqlarini himoya qilish sohasida aniq yutuqlar mavjud bo‘lsa-da, ushbu yo‘nalishda hali ko‘plab muammolar va ustuvor vazifalar mavjud. Sud tizimi, ta’lim va sog‘liqni saqlashda bolalar ehtiyojlariga yanada mos yondashuvlarni kuchaytirish zarur. Eng asosiysi, bola huquqlarini ta’minlash borasida nafaqat davlat organlari, balki har bir fuqaroning ham mas’uliyati mavjud. Chunki har bir bola – kelajagimizning poydevoridir.

Alisher AMETOV,

Qoraqalpog’iston Respublikasi sudining sudyasi

SAYYOR SUD MAJLISI O‘TKAZILDI

Qoraqalpog‘iston Respublikasi hududidagi transport boshqaruvchilari tomonidan amaldagi qonun talablariga rioya qilmagan holda maxsus litsenziyasiz aholiga xizmat ko‘rsatish holatlari hamon uchrab turibdi.

Bu bo‘yicha Transport vazirligi huzuridagi Transport nazorati inspeksiyasining avtomobil va suv transportida nazorat boshqarmasi Qoraqalpog‘iston Respublikasi bo‘limi hamda yo‘l harakati xavfsizligi boshqarmasi inspektorlari bilan birgalikda reyd tadbirlari o‘tkazilib, fuqarolar tomonidan maxsus litsenziyasiz aholiga xizmat ko‘rsatayotgan holatlari aniqlanmoqda.

Shunday qonun talablariga amal qilmasdan avtotransport haydovchilariga qonuniy choralar ko‘rish maqsadida jinoyat ishlari bo‘yicha Shumanay tumani sudining tergov sudyasi J.Kdirniyazov tomonidan Qoraqalpog‘iston Respublikasi Transport vazirligi binosida ochiq sayyor sud majlisi o‘tkazildi.

Unda O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 176-3-moddasi bilan, ya’ni avtomobil transportida yo‘lovchilar tashish faoliyati bilan litsenziyasiz shug‘ullanganligi uchun ma’muriy javobgarlikka tortilayotgan 15 nafar shaxsga nisbatan to‘plangan 15 ta ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ish materiali ko‘rib chiqildi va ularga nisbatan qonuniy jazo choralari qo‘llanildi.

«SUDYA VA YOSHLAR» UCHRASHUVI

Qorao‘zak tumani «Yoshlar markazi»da Sud va huquqni muhofaza qilish organlari bilan hamkorlikda tuman yoshlari ishtirokida uchrashuv bo‘lib o‘tdi.

Unda Jinoyat ishlari bo‘yicha Qorao‘zak tuman sudining tergov sudyasi R.Matkurbanov, tuman prokurori B.Aberkulov, ichki ishlar bo‘limi boshlig‘i B.Shaxanovlar ishtirok etib, o‘quvchi yoshlar bilan ochiq muloqot qildi.

Unda O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlariga kiritilayotgan o‘zgartishlar, Yangi O‘zbekiston yoshlariga yaratib berilayotgan bugungi sharoitlar, shuningdek, sudyalik kasbining adolatni, inson huquq va manfaatlarini ta’minlashdagi ahamiyati, kelgusida ushbu tizimda ishlashni xohlovchi yoshlar chuqur bilim olishga intilishi, o‘z ustida ishlashi zarurligi ta’kidlandi.

Shuningdek, yoshlarning huquqlari, ularga davlatimiz tomonidan beriladigan kafolatlar haqida tushunchalar berilib, 2024-2025-o‘quv yilida «So‘nggi qo‘ng‘iroq» bitiruv marosimini o‘tkazish vaqtida huquqbuzarliklarning oldini olish maqsadida bunday tadbirlarni ixcham o‘tkazish bo‘yicha tartib-qoidalar tushuntirib o‘tildi.

Ushbu tashkil etilgan «Sudya va yoshlar» uchrashuvi ertangi kelajagini huquq-tartibot idoralari, davlat tashkilotlari bilan bog‘lash niyatidagi ko‘plab yoshlar uchun o‘ziga xos motivatsiya bo‘ldi.

SUD RAHBARLARI MANZIL KOLONIYASIDA UCHRASHUV O‘TKAZDI

Qo‘ng’irot tumanida joylashgan 27-manzil koloniyasida Qoraqalpog’iston Respublikasi sudi raisining sayyor uchrashuvi tashkil etildi.

Unda Qoraqalpog’iston Respublikasi sudi raisi K.Tarixov, jinoyat ishlari bo‘yicha sudlov hay’ati raisi A.Adilov va jinoyat ishlari bo‘yicha Qo‘ng’irot tumani sudi raisi E.Berdievlar ishtirok etib, jazo muddatini o‘tayotgan sudlanuvchilar bilan o‘z-aro suhbatlashdi.

Tadbirdan ko‘zlangan maqsad – mahkumlarning huquqiy bilimlarini oshirish, ularni qonunchilikda belgilangan huquq va majburiyatlar bilan tanishtirish hamda mavjud muammolarni o‘rganishdan iborat bo‘ldi.

Sud raisi sudlanuvchilar tomonidan berilgan savollarga javob berdi. Ularning o‘ndan ortiq murojaatlari o‘rganilib, har biri bo‘yicha huquqiy tushuntirishlar berildi.

Uchrashuv davomida sud raisi jazo muddatini o‘tayotganlarning jinoyat ishlari bo‘yicha sud qarorlari ijrosi, jazoni engillashtirish, shartli ozod qilish va boshqa qonuniy mexanizmlar haqida ham ma’lumot berdi.

Tadbir yakunida bunday uchrashuvlar jazo muddatini o‘tayotganlarning huquqiy ongini oshirish, jamiyatga moslashishiga ko‘maklashish uchun muhim ahamiyat kasb etishi ta’kidlandi.

BOLA HUQUQLARINI TA’MINLASH-INSON HUQUQLARINI TA’MINLASHNING BOSH MEZONI

Farzandlarimiz kelajagimiz poydevoridir, O‘zbek halqining bolajon xalq ekanligini barchamiz uchun tan olingan haqiqat. Bu bugun yoki kecha shakllangan an’ana emas, balki asrlar davomida bizga meros bo‘lib kelayotgan qadriyatdir. Bu qadriyatlarning tag zamirida bolani e’zozlash, unga, eng avvalo, inson sifatida muomalada bo‘lish, uning huquq va erkinliklarini hurmat qilish masalalari yotadi. Endilikda xalqaro miqyosda e’tirof etilayotgan bu huquq normalari aslida yurtimizda qadim-qadimdan shakllangan.

Shu bois ham milliy qadriyatlarimizga tayanib yozilgan Bosh qomusimizda bu masalaga alohida e’tibor berilgan. Jumladan, voyaga etmaganlarning huquqlari davlat himoyasida ekanligi (77-modda), onalik,otalik va bolalik davlat tomonidan muhofaza qilinishi (78-modda) kafolatlangan.

Bundan tashqari, davlatimiz mustaqillikka erishganidan so‘ng ratifikatsiya qilingan dastlabki xalqaro huquqiy hujjatlardan biri ham Bola huquqlari to‘g’risidagi konventsiya bo‘lgan edi. 1992 yil 9 dekabrdagi ushbu konventsiya orqali O‘zbekiston dunyoning 193 davlati qatorida bola huquqlari va erkinliklarini ta’minlashga doir qator majburiyatlarni o‘z zimmasiga oldi.

Shuningdek, O‘zbekiston Bola huquqlarini ta’minlashda BMTning Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g’risidagi xalqaro pakt, Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g’risidagi xalqaro pakt, Xotin-qizlarga nisbatan kamsitishning barcha shakllariga barham berish to‘g’risidagi konventsiya, Irqiy kamsitishlarga barham berish to‘g’risidagi konventsiya hamda Qiynoq va muomala va jazoning shafqatsiz, noinsoniy hamda qadr-qimmatni kamsituvchi boshqa turlari to‘g’risidagi konventsiya kabi ko‘plab asosiy xalqaro shartnomalarga ham tayanadi.

Istiqlol yillarida mamlakatimizda inson huquqlari bo‘yicha umume’tirof etilgan tamoyillar ustuvorligini ta’minlash, bola huquqlariga oid milliy qonunchilikni takomillashtirish, xalqaro shartnomalar bajarilishini huquqiy tartibga solish bo‘yicha 100 dan ziyod qonun, farmon, qaror va boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Eng muhimi, O‘zbekistonda bola huquqlari va manfaatlarini himoyalash bo‘yicha kompleks huquqiy asoslar yaratildi. Ayniqsa, 2008 yil 7 yanvarda qabul qilingan “Bola huquqlarining kafolatlari to‘g’risida”gi qonun bu borada tarixiy hujjat bo‘ldi.

Bir qarashda sohaga oid munosabatlarning barchasi to‘laqonli tartibga solingandek, hammasi o‘z o‘rnidadek tuyuladi. Ammo inson huquqlari, ayniqsa, bola huquqlari sohasi shunday tizimki, davr va vaqt o‘tgan sari yangi-yangi o‘zgarishlar, qo‘shimchalar kiritilmasa, huquqni ro‘yobga chiqarishda muammolar yuzaga kelaveradi.

Bu esa bolalarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish hamda ularning barkamol avlod bo‘lib etishishini ta’minlash borasidagi faoliyatning institutsional va huquqiy asoslarini tubdan takomillashtirish zarurati tobora ortib boryotganini ko‘rsatadi.

Shu boisdan Prezidentimiz tomonidan imzolangan “Bola huquqlari kafolatlarini yanada kuchaytirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g’risida”gi Qaror Bola huquqlari to‘g’risidagi konventsiya talablarini har tomonlama hayotga tatbiq etish, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarida nazarda tutilgan bolalarning huquqlarini amalda kafolatlash, ularning jismoniy, intellektual, ruhiy va ma’naviy etuk avlod bo‘lib etishishini ta’minlash yo‘lida tashlangan katta qadam bo‘ldi.

Qarorda bolalarning davlat organlariga qilgan murojaatlarini to‘liq ko‘rib chiqish kafolatlanishi va bola to‘liq muomala layoqatiga ega emasligi vajlari bilan bu turdagi murojaatlarni ko‘rmasdan qoldirishga yo‘l qo‘yilmasligi alohida belgilab qo‘yildi. Shuningdek, 14 yoshga to‘lgan bola o‘zining ta’minoti uchun ota yoki onadan yoxud ayrim hollarda bir vaqtning o‘zida ota-onaning har ikkalasidan ham qonunda belgilangan miqdorda aliment undirish to‘g’risida da’vo qo‘zg’atishga haqliligi qayd etildi. Ushbu o‘zgarishlar mamlakatimizda bola huquqlarini to‘la ta’minlash bilan birga sud organlariga ham qo‘shimcha mas’uliyat yuklashi tabiiy.

Shuningdek, bolalarni himoya qilish maqsadida sudlarga ariza bilan murojaat qilgan da’vogar davlat boji va boshqa to‘lovlarni to‘lashdan ozod qilinishi yuqoridagi normalarni hayotga tatbiq etishda yuzaga keladigan ko‘plab muammolarning oldi olinishiga va ularning to‘g’ridan-to‘g’ri ishlashini ta’minlashga xizmat qiladi.

Bundan tashqari, oilada bolaning manfaatlariga taalluqli har qanday masala hal qilinayotganda, shuningdek, sud muhokamasi yoki ma’muriy muhokama davrida bola o‘z fikrini ifoda qilishga haqliligi qat’iy belgilandi. Bunda qaror qabul qilishga vakolatli organlar bolaning manfaatiga taalluqli masalani hal qilishda oqilona va mustaqil fikrlash qobiliyatiga ega bolaning fikrini, uning yoshidan qat’i nazar, jiddiy omil sifatida ko‘rib chiqishi hamda bolaning eng ustun manfaatlarini nazarda tutuvchi qarorni qabul qilishi shart ekanligi belgilangani bola o‘z kelajagini o‘zi belgilash huquqiga to‘la egaligini ko‘rsatadi.

Darhaqiqat, inson huquqlari, mamlakat kelajagining asosi hisoblangan bola huquqlari masalasi bitta yoki ikkita muassasa faoliyati sa’y-harakati bilangina ta’minlanib qolmaydi. Mamlakat ertasining bugunidan yaxshiroq bo‘lishi uchun barcha birdek harakat qilishi, inson huquqlarini ta’minlash, avvalo, bola huquqlarini ta’minlashdan boshlanishini to‘liq anglamog’imiz lozim. Shundagina qudratli va buyuk O‘zbekistonni barpo etishga munosib hissa qo‘shgan bo‘lamiz.

Sayora AYTNIYAZOVA,

Fuqarolik ishlari bo‘yicha Nukus tumanlararo sudining sudyasi

HUQUQIY MASHG’ULOTLAR ORQALI YOSHLAR ONGIDA QONUNGA HURMAT RUHI SHAKLLANMOQDA

Mamlakatimizda huquqiy davlat barpo etish, qonun ustuvorligini ta’minlash va jamiyat a’zolari, ayniqsa, yoshlarning huquqiy madaniyatini yuksaltirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2024 yil 24 may kungi “Ma’muriy islohotlar doirasida adliya organlari va muassasalarining mas’uliyatini yanada oshirish hamda ixcham boshqaruv tizimini shakllantirish to‘g’risida”gi Farmonida ham yuridik ta’limning uzluksizligini ta’minlash, voyaga etmaganlar va yoshlarning huquqiy savodxonligini oshirish asosiy ustuvor vazifalar sifatida belgilandi.

Shu maqsadda Vazirlar Mahkamasining 2024 yil 27 avgust kungi tegishli Qarori bilan Yoshlarning huquqiy savodxonligini oshirish, ularni qonunga itoatkorlik va huquqbuzarlikka toqatsizlik ruhida tarbiyalash bo‘yicha chora-tadbirlar Dasturi tasdiqlandi. Mazkur dastur yoshlar o‘rtasida qonunga hurmat ruhini shakllantirish, huquqbuzarliklar profilaktikasini kuchaytirish va huquqiy madaniyatni yuksaltirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda.

Dastur doirasida umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida qonunga itoatkor hamda huquqbuzarliklarga toqatsiz yoshlarni tarbiyalashga qaratilgan aniq chora-tadbirlar belgilangan. Xususan, sudyalar, amaliyotchi huquqshunoslar, profilaktika inspektorlari, prokurorlar, advokatlar va adliya xodimlari ishtirokida huquqiy mavzularda darsdan tashqari amaliy mashg’ulotlar tashkil etilmoqda.

Bu kabi mashg’ulotlar orqali o‘quvchilarga voyaga etmaganlarning huquq va burchlari, huquqbuzarlik tushunchasi va uning oqibatlari, shaxsiy huquq va erkinliklar, inson huquqlari va erkinliklarining kafolatlanishi, davlat hokimiyati tizimi, sud hokimiyati va davlat xizmatlarini ko‘rsatish tartibi haqida keng tushunchalar berilyapti.

Ana shunday dars mashg’ulotlaridan navbatdagisi Fuqarolik ishlari bo‘yicha Amudaryo tuman sudi tashabbusi bilan tuman Maktabgacha va maktab ta’limi bo‘limi tasarrufidagi 2-sonli umumta’lim maktabida tashkil etildi.

Mazkur dars mashg’ulotida Fuqarolik ishlari bo‘yicha Amudaryo tuman sudi raisi Adilbek Seytnazarov va mazkur sudning sudyasi Muhabbat Qaypovalar tomonidan «Sud-odil sudlov qo’rg’oni» «Konstitutsiyaviy huquq va burchlar» mavzularida ma’ruzalar qilindi. Unda maktab o‘qituvchilari va yuqori sinf o‘quvchilari faol ishtirok etdi.

Dars jarayonida sudyalar o‘quvchilarga Konstitutsiyaning mazmun-mohiyati, davlat hokimiyati tarmoqlarining shakllanishi va ularning vazifalari haqida hayotiy misollar orqali keng tushunchalar berdi. Jumladan, qonun chiqaruvchi, ijroiya va sud hokimiyati tarmoqlari, ularning o‘zaro muvozanati hamda xalq manfaatlarini ta’minlashdagi o‘rniga alohida to‘xtalib o‘tildi.

Ayniqsa, sud hokimiyatining adolatni ta’minlash, inson huquq va erkinliklarini himoya qilishdagi roli, sudyalar faoliyatida qonun ustuvorligi va xolislik printsiplarining ahamiyati haqidagi ma’lumotlar o‘quvchilar uchun juda qiziqarli va foydali bo‘ldi.

Ushbu amaliy dars orqali o‘quvchilar huquqiy mavzularda o‘zlarini qiziqtirgan ko‘plab savollarga javob oldilar.

Mamlakatimizda yosh avlodni huquqiy jihatdan ongli va faol fuqarolar sifatida tarbiyalashga qaratilayotgan e’tibor samarasi o‘laroq, ta’lim muassasalarida o‘tkazilayotgan bunday dars mashg’ulotlari jamiyatda qonunga hurmat, huquqiy bilim va mas’uliyat tuyg’usini kuchaytirishda muhim o‘rin tutadi. Konstitutsiyada belgilab berilgan davlat hokimiyatining shakllanishi, uning faoliyat yo‘nalishlari va xalq manfaatlarini ta’minlashdagi vazifalari haqidagi bilimlar har bir yosh fuqaro uchun hayotiy ahamiyat kasb etadi.

KREDIT SHARTNOMALARINING IQTISODIY SUDLARDA KO‘RIB CHIQILISHI BILAN BOG‘LIQ MASALALAR

Bugungi kunda banklar va moliya institutlari tomonidan yuridik va jismoniy shaxslarga kreditlar berish amaliyoti keng tarqalgan. Kredit shartnomalari – ikki tomonlama huquqiy majburiyatlarni belgilovchi asosiy hujjatlardan hisoblanadi. Biroq, amaliyotda ushbu shartnomalar bo‘yicha nizolar kelib chiqishi va ular iqtisodiy sudlarda ko‘rib chiqilishi holatlari ko‘plab uchramoqda. Kredit shartnomalarini huquqiy jihatdan ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, kredit shartnomasi fuqarolik qonunining maxsus turi bo‘lib, bank va qarz oluvchi o‘rtasida tuziladi. Unda kredit miqdori, foiz stavkalari, qaytarish muddatlari va shartlari aniq ko‘rsatiladi. Qonun buzilishi holatlari – asosiy nizo manbai hisoblanadi. Kredit shartnomalari bo‘yicha nizolar faqat yuridik shaxslar va tadbirkorlik subyektlari o‘rtasida yuzaga kelgan taqdirdagina iqtisodiy sud yurisdiksiyasiga kiradi. Jismoniy shaxslar bilan bog‘liq nizolar odatda fuqarolik sudlari tomonidan ko‘riladi. Biroq, ayrim hollarda iqtisodiy sudlarga ham taalluqli bo‘lishi mumkin (masalan, tadbirkorlik subyektlari ishtirok etganda).

Kredit shartnomasi – bu bank bilan mijoz o‘rtasidagi rasmiy kelishuv bo‘lib, unda kredit summasi, foiz miqdori, qaytarish muddati va boshqa muhim shartlar belgilanadi. Ayrim hollarda, shartnomalar shunchalik murakkab yoziladiki, qarz oluvchi uning barcha bandlarini tushunib ham yetmaydi. Shuning uchun, keyinchalik «men bu haqda bilmagan edim» degan e’tirozlar sudda natija bermaydi.

Iqtisodiy sud – kimlar uchun? Ta’kidlash joizki, yuridik shaxslar (ya’ni, korxonalar, tashkilotlar) va tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi shaxslar o‘rtasidagi kredit nizolari iqtisodiy sudlar tomonidan ko‘rib chiqiladi. Agar kredit shaxsiy ehtiyoj uchun olingan bo‘lsa, masalan, uy yoki mashina sotib olish maqsadida – unda bunday nizolar fuqarolik sudlari ixtiyorida qoladi. E’tirozlar ko‘pincha qarz to‘lovlari o‘z vaqtida amalga oshirilmasa, foizlar va penyalar ortiqcha hisoblansa, garov sifatida qo‘yilgan mol-mulk bahosi bahsli hisoblansa, kafillik berish shartlari yetarlicha aniqlanmasa kelib chiqadi. Ayrim hollarda sud xaridor foydasiga qaror chiqaradi. Ayniqsa, amaliyotda ko‘p hollarda banklar sudda yutadi. Chunki ularning huquqiy hujjatlari puxta tayyorlangan bo‘ladi. Bunday vaziyatlarda moliyaviy nizolarga duch kelmaslik uchun quyidagilarga e’tibor berish tavsiya etiladi.Ya’ni, birinchidan, shartnomani imzolashdan oldin uni yaxshilab o‘rganish, yurist yordamida asosiy bandlarni tahlil qilish, qarz to‘lovlarini o‘z vaqtida amalga oshirish, agar e’tiroz bo‘lsa avval bank bilan gaplashib olish, kerak bo‘lsa sudga murojaat qilish kerak.

Kredit shartnomalarini tuzishda standart va adolatli mezonlarni joriy etish, sud amaliyotida bir xil yondashuvni ta’minlash uchun qo‘llanmalar ishlab chiqish, ta’lim va ommaviy axborot vositalari orqali qarz oluvchilarning huquqiy savodxonligini oshirish lozim.

Kredit shartnomalari ortida qat’iy huquqiy javobgarlik turadi. Moliyaviy institutlar o‘z manfaatlarini himoya qilishga tayyor bo‘lgani kabi, xaridorlar ham o‘z huquqlarini bilishi va himoya qilishni o‘rganishi kerak. Nizolarning oldini olish – huquqiy ong va moliyaviy tartib orqali amalga oshiriladi.

Gulmira ARZIYEVA,

Nukus tumanlararo iqtisodiy sudining sudyasi

OTA-ONALIK HUQUQLARINI AMALGA OSHIRISHDA OTA-ONALAR YOZMA RAVISHDA KELISHUV TUZISHGA HAQLIMI?

O‘zbekiston Respublikasining Oila kodeksining 76-moddasiga muvofiq, boladan alohida yashayotgan ota (ona) bola bilan ko‘rishish, uning tarbiyasida ishtirok etish va ta’lim olishi masalasini hal etishda qatnashish huquqiga ega.

Bola bilan birga yashayotgan ota (ona) bolaning ona (ota)si bilan ko‘rishishiga, agar bunday ko‘rishish bolaning jismoniy va ruhiy sog‘lig‘iga, axloqiy kamolotiga zarar keltirmasa, qarshilik qilmasligi kerak.

Ota-ona boladan alohida yashaydigan ota (ona)ning ota-onalik huquqlarini amalga oshirish tartibi to‘g‘risida yozma ravishda kelishuv tuzishga haqlidir. Agar ota-ona kelisha olmasalar, nizo ota-ona (yoki ulardan biri)ning talabiga binoan sud tomonidan vasiylik va homiylik organi ishtirokida hal qilinadi. Sudning hal qiluv qarori bajarilmaganda aybdor ota-onaga nisbatan qonunchilikda nazarda tutilgan choralar qo‘llaniladi. Sudning hal qiluv qarori qasddan bajarilmagan taqdirda sud boladan alohida yashayotgan ota (ona)ning talabiga binoan bola manfaatlarini va uning fikrini hisobga olgan holda bolani unga berish to‘g‘risida hal qiluv qarori chiqarishi mumkin.

Bunda, bolasi bilan ko‘rishmagan ota yoki ona sud orqali uchrashuv vaqtini belgilatishi mumkin, biroq bu jarayon bolaning manfaatlarini inobatga olgan holda amalga oshiriladi. Sud bolaning yoshi, ruhiy holati va uning fikrini hisobga olib, uchrashuv tartibini belgilaydi. Bunday hollarda bola va ota-ona o‘rtasida muloqotni qayta tiklash uchun psixologik yordam va asta-sekinlik muhim omillardan biri hisoblanadi.

Zebo BAZARBAYEVA,

Fuqarolik ishlari bo‘yicha Nukus tumanlararo sudining sudyasi

YOSHLARNING HUQUQIY MADANIYATINI YUKSALTIRISH MAQSADIDA SAYYOR OCHIQ SUD MAJLISI O‘TKAZILDI

Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika institutida yoshlar o‘rtasida turli jinoyatchilik va huquqbuzarliklarning oldini olish, mamlakatimizda har qanday huquqbuzarlik holatlariga qonuniy tarzda chora qo‘llanilishini ko‘rsatish va bu orqali yoshlarning huquqiy madaniyatini oshirish maqsadida uchrashuv va sayyor ochiq sud majlisi bo‘lib o‘tdi.

So‘nggi yillarda yurtimizda tinchlik va barqarorlikni ta’minlashning mutlaqo yangi mexanizmlarini joriy etish, hududlarda xavfsiz muhitni yaratishning tashkiliy-profilaktik asoslarini zamon talablariga moslashtirish, sodir etiladigan qonunbuzarliklarning asosiy sabablarini o‘z vaqtida aniqlash va kompleks chora-tadbirlar bilan manzilli bartaraf etish orqali jinoyatchilikning barvaqt oldini olish tizimi samaradorligini yanada oshirish muhim vazifa sifatida o‘z ifodasini topmoqda.

Bunda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2025 yil 3 yanvardagi PQ-1-sonli qaroridan kelib chiqib xalqimiz, jumladan, yoshlar o‘rtasida shunday targ‘ibot-tashviqot ishlari olib borilmoqda.

Tadbirda Jinoyat ishlari bo‘yicha Nukus shahar sudining tergov sudyasi D.Srajatdinov so‘zga chiqib, bugungi kunda yoshlarning huquqiy bilim va ko‘nikmalarini oshirish, jamiyatimiz va davlatimizda qonun ustuvorligini ta’minlash borasida amalga oshirilayotgan ishlarning ahamiyatiga to‘xtalib o‘tdi.

Shundan so‘ng, sudya tomonidan sayyor ochiq sud majlisi o‘tkazildi. Unda O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining tegishli moddalarida ko‘rsatilgan huquqbuzarliklarni sodir etgan yoshlarga nisbatan to‘plangan ma’muriy ish materiallari ko‘rib chiqilib, tegishli jazolar tayinlandi. Shu bilan birga, sayyor sud ishtirokchilari ana shunday qilmishlardan tiyilishga, tegishli xulosa chiqarishga chaqirildi.

Albatta, bunday tadbirlarning o‘tkazilishi yoshlarning huquqiy-demokratik davlat barpo etishdek ezgu maqsadlarimiz yo‘lidagi bilimlarini oshirib, ular o‘rtasida jinoyatchilik va huquqbuzarliklarning oldini olishga xizmat qiladi.