ADAM SAWDASÍ AWÍR JÍNAYAT

ADAM SAWDASÍ AWÍR JÍNAYAT

Insan jámiyetshiliginde sonday unamsız sociallıq qubılıslar boladı, olarǵa hár bir insan ózi yaki jaqın insanı jolıqpaǵanınsha itibardan shette bolıp kórinedi. Usınday qubılıslardıń biri bul adam sawdası jınayatı.

Sonıń menen bir waqıtta bul jınayatqa xalqaralıq dárejede gúres járiyalanǵan. Jınayatshılıqtıń bul qáweterli túrine qarsı gúresiw hám onıń aldın alıw maqsetinde Birlesken Milletler Shólkeminiń bir qatar usınıs hám májbúriy xarakterge iye bolǵan hújjetleri qabıl etilgen.

Atap aytqanda, “Adam sawdasına hám úshinshi shaxslar tárepinen denepurıshlıqtan paydalanıwǵa qarsı gúres haqqında»ǵı Konvenciya (1949-jıl), “Qullıq hám qul sawdasın, qullıqqa uqsas institutlar hám ádetlerdi biykar qılıw haqqında”ǵı qosımsha Konvenciya (1956-jıl), “Transmilliy uıymlasqan jınayatshılıqqa qarsı gúres haqqında”ǵı Konvenciyanı tolıqtırıwshı “Adamlar, áyne, hayallar hám balalar sawdasın toqtatıw, aldın alıw hám onıń ushın jaza haqqında”ǵı bayannama (2000-jıl) usı kategoriyadaǵı xalıqaralıq huqıqıy hújjetler esaplanadı.

Bunnan tısqarı, adam sawdasına qarsı gúresiw júzesinen mámleketleraralıq birge islesiwdi kúsheytiw maqsetinde 2005-jılı ǴMDA sheńberinde “Adam sawdasına qarsı gúresiw salasında birge islesiwdi kúsheytiw haqqında”ǵı kelisiw, 2006-jılda segiz aǵza mámleket sheńberinde “Adam sawdasına qarsı gúrestiń 2007-2010-jıllarǵa mólsherlengen dástúri” qabıl qılınǵan edi.
Adam sawdası hám májbúriy miynetke qarsı gúresiw máselelerine tiyisli milliy nızamshılıǵımızda hám ózgerisler bolmaqta. Yaǵnıy, 2019-2020-jıllarda usı baǵdarlardaǵı iskerlikti tártipke salıw maqsetinde 20 dan artıq normativ-huqıqıy hújjet qabıl qılındı. Bunnan tısqarı, Xalıqaralıq miynet shólkemi hám Xalıqaralıq migraciya shólkeminiń 6 Konvenciya hámde protokolları ratifikaciya qılındı. Balalar miyneti hám májbúriy miynetke jol qoyılǵanlıq ushın juwapkershilik sharaların kúsheytiw maqsetinde Ózbekstan Respublikasınıń Hákimshilik juwapkershilik haqqındaǵı hámde Jınayat kodekslerine ózgeris hám qosımshalar kiritildi. Sol menen birge, xalıqaralıq tájriybelerdi esapqa alǵan halda “Adam sawdasına qarsı gúresiw haqqında”ǵı nızam jańa redakciyada qabıl etildi.

2023-jıl 21-dekabrde Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń “Adam sawdasına qarsı gúresiw hám múnásip miynet principlerin keń engiziwge tiyisli qosımsha ilajlar haqqında”ǵı PF-210 sanlı Pármanı menen Oliy Majlis senatınıń baslıǵı basshılıq etetuǵın Adam sawdasına qarsı gúresiw hám múnásip miynet máseleleri boyınsha milliy komissiya dúzildi.

Ózbekstan Respublikası Jınayat kodeksiniń 135-statyasında adam sawdası, yaǵnıy adamdı alıw-satıw yamasa adamdı onnan paydalanıw maqsetinde jallaw, tasıw, tapsırıw, jasırıw yaki qabıl qılıw jınayat ushın jınayıy juwapkershilik belgilengen.

BMShnıń statistik maǵlıwmatlarına kóre, adamlar keminde 127 mámleketten satıwǵa shıqpaqta hám olar 137 mámlekette ekspluataciya qılınbaqta. Hár jılı túrli esap-kitaplarǵa kóre, 20-40 million adam qullıqtıń zamanagóy forması qurbanına aylanbaqta.

Bul mashqalanıń anıq kólemin biliw júdá qıyın, sebebi, jınayıy iskerlik jasırın islenedi. Anıq statistika joq, bunı júritip te bolmaydı. Xalıqaralıq dárejede adam sawdası qurbanlarınıń bar joǵı 0,04 payızı ǵana anıqlanadı eken.

Tilekke qarsı, dúnya boylap sonsha keń kólemli ámeliyat, tiyisli úgit-násiyat alıp barılıwına qaramay, hár jılı millionlap insanlar “zamanagóy qullıq”, yaǵnıy adam sawdası qurbanına aylanbaqta. Olar arasında hayallar, qızlar, kekseler, hátte jas balalar da barlıǵı júdá ashınarlı. Bul jınayattıń rawajlanıwına túrtki bolıp atırǵan tiykarǵı sebeplerden biri adamlardıń shet elge barıw hám jumısqa jaylasıw haqqında jeterli maǵlıwmatqa iye emesligi. Ashınarlısı, ózge mámleket, jat ortalıqqa túsip qalǵanlar mol dáramatqa isenip awır fizikalıq miynetke jallanbaqta, hayallar bolsa denepurıshlıqqa májbúrlenbekte.

BMSh maǵlıwmatına kóre, dúnyada hár jılı shama menen 2 million 700 mıń adam adam sawdasınıń qurbanına aylanbaqta. Xalıqaralıq ekspertlerdiń bahalawınsha, bul jınayatshılıq nátiyjesinde alınıp atırǵan jıllıq dáramat muǵdarı 7 milliard AQSh dollarınan asıp ketken. Qáweterlendiretuǵını, adam sawdası jınayatınan jábirlengenlerdiń 80 payızı hayal hám balalardur. Hár jılı dúnya boyınsha 600–800 mıń hayal hám balalar aldaw jolı menen sırt ellerge alıp ketilip, satıp jiberilmekte.

Búgingi kúnde dúnyada adam sawdasınıń úsh keń tarqalǵan túri bar bolıp, bular: jınısıy ekspluataciya (denepurıshlıq), májbúriy miynet adam aǵzaların satıw.

Jınısıy ekspluataciya ushın tiykarınan hayallar (sol qatarı qızlar) satıladı. Maǵlıwmatlarǵa kóre, hayallardın 72 payızı usı maqsette satıladı eken.

Májbúriy miynetke tartılǵanlardıń tiykarǵı bólegin bolsa, erkekler quraydı eken. Bul kórsetkishtiń 85,7 payızdı qurawı adam sawdasınan jábir kórgen erkeklerdiń kópshiligi májbúriy miynet arqalı ámelge asırılıwın kóriw múmkin.

Adam aǵzaların satıw jınayatı bolsa júdá hám kózge taslanbaytuǵın adam sawdasınıń túri bolıp, adam sawdası “tovarları” ulıwma sanınıń 1 payızdan kóp bolmaǵan bólegin quraydı eken. Bul túrdegi “tovarlar”dıń jıllıq sawdası 1 mlrd. dollardan artıq muǵdardı qurawı jınayattıń bul kategoriyası da úlken mashqala ekenligin tastıyıqlaydı.
Bul jınayatlardıń tiykarǵı sebebi, túp tamırına názer taslasaq, ruwxıy azǵınlıq, ashkózlik, dúnyaǵa hádden tısqarı beriliw hám nápsige qul bolıwshılıqtı kóremiz.
Mine usınday jerkenishli jınayat bizdiń mámleketimizdi de shetlep ótpegen. Ashınarlısı, puqaralarımız da adam sawdası qurbanlarına aylanbaqta, bunı ǵalaba xabar qurallarınan kórip, esitip turmız. Bulardıń bárshesi mámleketimiz hám jámiyetimiz tárepinen usı illetke qarsı qatań sharalar kóriwdi, adam sawdasına tartılǵan hám onnan jábir kórgen watanlaslarımızdı qorǵawdı aktual wazıypa etip qoymaqta.

Nızam hám huqıq ústinligi járiyalanǵan mámleketimizde insan huqıqlarınıń qorǵalıwın ámelge asırıwshı organlar, bul kibi illetlerdi anıqlawda kúni-tún tınbay islemekte.
Juwmaqlap aytqanda, adam sawdasınıń hár qanday kórinisine qarsı gúresiwde halıqaralıq dárejede óz-ara huqıqıy birge islesiw jolǵa qoyılǵan halda ámelge asırılsa óz nátiyjesin beredi.
Sebebi, adam sawdası – mámleket, millet tańlamaydı hám oǵada awır jınayat!

Qayrat QÍPSHAQBAEV,

Jınayat isleri boyınsha Bozataw rayon sudınıń tergew sudyası

JASLARDÍŃ HUQÍQÍY MÁDENIYATÍN JETILISTIRIW MAQSETINDE KÓSHPELI ASHÍQ SUD MÁJILISI BOLÍP ÓTTI

Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutında jaslar arasında hár qıylı jınayatshılıq hám huqıqbuzarlıqlardıń aldın alıw, mámleketimizde hár qanday nızambuzıwshılıq jaǵdaylarına nızamlı túrde shara qollanılatuǵınlıǵın kórsetiw hám bul arqalı jaslardıń huqıqıy mádeniyatın arttırıw maqsetinde ushırasıw hám kóshpeli ashıq sud májilisi bolıp ótti.

Sońǵı  jıllarda elimizde tınıshlıq hám turaqlılıqtı támiyinlewdiń túpkilikli jańa mexanizmlerin engiziw, aymaqlarda qáwipsiz ortalıqtı jaratıwdıń shólkemlestiriwshilik-profilaktikalıq tiykarların zaman talaplarına sáykeslendiriw, júz beretuǵın nızambuzıwshılıqlardıń baslı sebeplerin waqtında anıqlaw hám kompleksli ilajlar menen mánzilli saplastırıw arqalı jınayatshılıqtıń erte aldın alıw sistemasınıń nátiyjeliligin bunnan bılay da arttırıw áhmiyetli wazıypa sıpatında óz sáwleleleniwin tappaqta.

Bunda Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2025-jıl 3-yanvardaǵı PQ-1-sanlı qararınan kelip shıǵıp xalqımız, sonıń ishinde, jaslar arasında usınday úgit-násiyat jumısları alıp barılmaqta.

Ilajda Jınayat isleri boyınsha Nókis qalası sudınıń tergew sudyası Dáwletyar Srajatdinov sózge shıǵıp, búgingi kúnde jaslardıń huqıqıy bilim hám kónlikpelerin arttırıw, jámiyetimiz hám mámleketimizde nızam ústemligin támiyinlew baǵdarında ámelge asırılıp atırǵan jumıslardıń áhmiyetine toqtalıp ótti.

Bunnan soń, sudya tárepinen kóshpeli ashıq sud májilisi ótkerildi. Onda Ózbekstan Respublikası Hákimshilik juwapkershilik haqqındaǵı kodeksiniń tiyisli statyalarında kórsetilgen huqıqbuzarlıqlardı islegen jaslardıń qarsısına toplanǵan hákimshilik is materialları kórip shıǵılıp, tiyisli jazalar tayınlandı. Sonıń menen birge, kóshpeli sud qatnasıwshıları mine usınday qılmıslardan awlaq`bolıwǵa, tiyisli juwmaq shıǵarıwǵa shaqırıldı.

Álbette, bunday ilajlardıń ótkeriliwi jaslardıń huqıqıy-demokratiyalıq mámleket qurıwday ullı maqsetlerimiz jolındaǵı bilimlerin arttırıp, olar arasında jınayatshılıq hám huqıqbuzarlıqlardıń aldın alıwǵa da xızmet etedi.

EKONOMIKALÍQ SUDLARDA KORPORATIV DAWLAR BOYÍNSHA IS JÚRGIZIW

Korporativ dawlar degende qatnasıwshılar ortasında, qatnasıwshılar menen xojalıq shirketleri hám jámiyetleri ortasında, sonıń ishinde akcionerler ortasında, akcioner menen akcionerlik jámiyeti ortasında xojalıq shirketleri hám jámiyetleri iskerliginen kelip shıǵatuǵın dawlar túsiniledi.

Ózbekstan Respublikası Ekonomikalıq processuallıq kodeksiniń 30-statyasına tiykar korporativ dawlar boyınsha islerge tómendegiler kiredi:

1) yuridikalıq shaxstı shólkemlestiriw, qayta shólkemlestiriw hám saplastırıwǵa baylanıslı dawlar;

2) xojalıq jámiyetleri hám shirketleriniń ustav fondındaǵı (ustav kapitalındaǵı) akciyalardıń, úleslerdiń, kooperativler aǵzaları paylarınıń tiyisliligi, olarǵa júklemeler belgilew hám olardan kelip shıǵatuǵın huqıqlardı ámelge asırıw menen baylanıslı dawlar, xojalıq jámiyetleri hám shirketleriniń ustav fondındaǵı (ustav kapitalındaǵı) akciyalardı, úleslerdi, kooperativler aǵzalarınıń payların óz ishine alıwshı miyras mal-múlkin yaki erli-zayıplılardıń ulıwma mal-múlkin bóliw menen baylanıslı halda júzege keletuǵın dawlar bunnan tısqarı;

3) yuridikalıq shaxs qatnasıwshılarınıń (shólkemlestiriwshileriniń, aǵzalarınıń) yuridikalıq shaxs tárepinen dúzilgen pitimlerin haqıyqıy emes dep tabıw hám (yaki) bunday pitimlerdiń haqıyqıy emesligin qollaw haqqındaǵı dawaları boyınsha dawlar;

4) bahalı qaǵazlar emissiyası menen, sonıń ishinde emitenttiń basqarıw organları qararları júzesinen, emissiyalıq bahalı qaǵazlardı jaylastırıw dawamında dúzilgen pitimler, emissiyalıq bahalı qaǵazlar shıǵarıw (qosımsha ráwishte shıǵarıw) nátiyjeleri boyınsha esabatlar (xabarnamalar) júzesinen dawlasıw menen baylanıslı dawlar;

5) bahalı qaǵazlardı nominal saqlawshılardıń akciyalar hám basqa bahalı qaǵazlarǵa bolǵan huqıqların esapqa alıw, nızamda názerde tutılǵan basqa huqıq hám minnetlemelerdiń bahalı qaǵazların jaylastırıw hám (yaki) olardıń aylanısı múnásebeti menen bahalı qaǵazlardıń nominal saqlawshıları tárepinen ámelge asırıw menen baylanıslı iskerliginen kelip shıǵatuǵın dawlar;

6) yuridikalıq shaxs qatnasıwshılarınıń ulıwma jıynalısın shaqırıw haqqındaǵı dawlar;

7) yuridikalıq shaxs basqarıw organlarınıń qararları ústinen shaǵım qılıw haqqındaǵı dawlar;

Nızamǵa muwapıq korporativ dawlar boyınsha isler qatarına basqa dawlar da kirgiziliwi múmkin.

Ekonomikalıq sudlar bunday dawlardı sheshiwde Ózbekstan Respublikasınıń Puqaralıq kodeksi, Ózbekstan Respublikasınıń Ekonomikalıq processuallıq kodeksi, «Akcionerlik jámiyetleri hám akcionerlerdiń huqıqların qorǵaw haqqında»ǵı, «Juwapkershiligi sheklengen hám qosımsha juwapkerli jámiyetler haqqında»ǵı, «Xojalıq shirketleri haqqında»ǵı Ózbekstan Respublikasınıń nızamları hám basqa nızam hújjetlerin qollaydı.

Bunday islerdi kóriwde korporativ dawlar qatnasıwshıların anıqlaw júdá úlken áhmiyetke iye.

Korporativ dawlardı sheshiwde xojalıq shirketi hám jámiyetiniń qatnasıwshısı (akcioneri) ekenligin anıqlaw ushın tolıq hám kommandit shirketlerden shólkemlestiriw shártnamasınıń belgilengen tártipte tastıyıqlanǵan nusqası, juwapkershiligi sheklengen hám qosımsha juwapkershilikli jámiyetlerden shólkemlestiriw shártnaması (eger shólkemlestiriwshilerdiń sanı eki hám onnan artıq bolsa) hám jámiyet ustavınıń belgilengen tártipte tastıyıqlanǵan nusqası, akcionerlik jámiyetlerden akcionerler reestrinen kóshirme talap etip alınıwı kerek.

Jámiyet direktorı, jámiyet basqarması aǵzaları, isenimli basqarıwshı hám jámiyet ortasında «Akcionerlik jámiyetleri hám akcionerlerdiń huqıqların qorǵaw haqqında»ǵı Ózbekstan Respublikası Nızamınıń 79-statyasınıń segizinshi bólimine tiykarlanıp dúzilgen shártnama boyınsha kelip shıǵatuǵın daw jámiyettiń iskerliginen kelip shıqsa da, ekonomikalıq sudqa tiyisli emes. Sebebi bul daw miynet qatnasıqlarınan kelip shıǵadı. Tap usı qaǵıyda juwapkershiligi sheklengen jáne qosımsha juwapkershilikli jámiyettiń jeke basshılıq tiykarındaǵı atqarıwshı uyımı (direktor) hám jámiyet ortasında «Juwapkershiligi sheklengen jáne qosımsha juwapkershilikli jámiyetler haqqında»ǵı Ózbekstan Respublikası Nızamınıń 39-statyasınıń ekinshi bólimine tiykarlanıp dúzilgen shártnama boyınsha kelip shıqqan dawlarǵa da qollanıladı.

Eger akcioner bir waqıttıń ózinde jámiyettiń xızmetkeri bolıp, miynetke baylanıslı dawlar boyınsha ekonomikalıq sudqa múrájat etken bolsa, bunday dawa arzası Ekonomikalıq processuaalıq kodeksiniń 311-statyası talaplarınan kelip shıqqan halda tiyisliligi boyınsha puqaralıq isleri boyınsha sudqa ótkeriledi, eger dawa arzası is júrgiziwge qabıl etilgen bolsa, is materialların sudqa tiyisliligi boyınsha puqaralıq isleri boyınsha sudqa kórip shıǵıw ushın ótkeriledi hám ekonomikalıq sud isti óndiristen qısqartıw haqqında uyǵarıw shıǵaradı.

Akcionerlik jámiyetiniń basqarıw uyımlarınıń (ulıwma jıynalıs, baqlaw keńesi, atqarıwshı uyımı) qararların tolıq yamasa bir bólegin haqıyqıy emes dep tabıw haqqındaǵı dawalar boyınsha juwapker bolıp usı basqarıw uyımları emes, al jámiyettiń ózi esaplanadı. Dawa arzada juwapker sıpatında belgili bir basqarıw uyımı kórsetilgenligi, dawa arzanı qabıl qılıwdan bas tartıw ushın tiykar boladı.

Juwapkershiligi sheklengen yamasa qosımsha juwapkershilikli jámiyettiń basqarıw uyımlarınıń qararların haqıyqıy emes dep tabıw haqqında berilgen dawa arzaların is júrgiziwge qabıl etiw máselesi de tap usı tártipte sheshiledi.

Gawhar ZARIPOVA,

Qaraqalpaqstan Respublikası sudınıń sudyası 

PUQARALARDÍŃ SUD-HUQÍQ MÁSELELERINE BAYLANÍSLÍ MÚRÁJATLARÍ TÍŃLANDÍ

Xalıq penen pikirlesip, olardıń sud-huqıq tarawındaǵı múrájatlarına nátiyjeli sheshim tabıw, puqara hám isbilermenlerdiń nızamlı huqıqları menen máplerin isenimli qorǵaw ilajların kúsheytiw, adamlardıń orınlarda sudtan-sudqa sergizdan bolıp júriwlerine shek qoyıw hám «Insan qádiri ushın» ideyası tiykarında haqıyqıy ádil sud sistemasın qáliplestiriw jáne onıń jumısın xalıq mápi hám insan qádirin nátiyjeli qorǵawǵa baǵdarlaw boyınsha belgilengen wazıypalardıń orınlanıwın támiyinlew maqsetinde Nókis qalasında ótkerilgen kóshpeli qabıllawda Xojeli, Nókis, Taqıyatas rayonları hám Nókis qalasınan kelgen puqaralardıń sud-huqıq máselelerine baylanıslı múrájatları tıńlandı.

Joqarǵı sudtıń juwapker wákili hám Qaraqalpaqstan Respublikası sudları baslıqları tárepinen 90 puqaranıń ádil sudlawǵa baylanıslı múrájatları qabıl etildi. Sonnan 32  jınayat, 10 hákimshilik, 45  puqaralıq hám 3  ekonomikalıq sudlawǵa baylanıslı máseleler boyınsha múrájatlar tıńlandı. 12 puqaranıń jazba túrde shaǵım arzaları qabıl etildi.

Awızeki hám jazba múrájatlar qabıl etilgen kóshpeli qabıllawda 29 puqaranıń múrájatı unamlı sheshildi, 49 múrájat iyesine tiykarlanǵan huqıqıy túsinikler berildi.

Usı kúni jazanı ótep atırǵan 2 shaxs usınısnama hám ótinishnamalar tiykarında jınayat isleri boyınsha sudlar tárepinen jazanı ótewden múddetinen aldın shártli túrde azat etildi. 1 puqaraǵa baylanıslı toplanǵan hákimshilik isi táreplerdiń jarasıwı tiykarında saplastırılıp, olardıń múrájatları unamlı sheshildi.

Nókis qalası hám rayonlardaǵı mákan hám awıl puqaralar jıyınlarǵa puqaralıq isleri boyınsha sudlarǵa beriletuǵın dawa arza hám arza úlgileri berilip, nátiyjede sol kúnniń ózinde aliment óndiriw boyınsha 11 sud buyrıǵı shıǵarılıp, orınlawǵa qaratıldı. Sonday-aq, qarızdı óndiriwge baylanıslı 1 puqaralıq isi kóshpeli sudta kórip shıǵılıp, arza qanaatlandırıldı. Kommunallıq xızmetler tólemi boyınsha qarızdarlıqtı óndiriw hám puqaralardan salıqlar hám basqa da májbúriy tólemler menen baylanıslı qarızdarlıqtı óndiriw haqqındaǵı sud buyrıqlarına 14 shaxstıń narazılıq arzaları kórip shıǵılıp, qanaatlandırıldı. Yuridikalıq áhmiyetke iye faktlerdi belgilew boyınsha 3 arza qanaatlandırıldı.

Ekonomikalıq isler boyınsha sudlar tárepinen 1 isbilermenlik subyektiniń dawa talabı qanaatlandırılıp, isbilermenler tárepinen shártnamaǵa tiykar jetkerip berilgen ónim hám kórsetilgen xızmetler ushın tólenbesten kiyatırǵan 800 million sum qarjısı óndirip berildi.

SUDYA TÁREPINEN ÁMELIY SABAQ ÓTKERILDI

Shomanay rayonındaǵı mektepke shekemgi hám mektep bilimlendiriw bólimine qaraslı 3-sanlı ulıwma orta bilim beriw mektebinde Nókis rayonlar aralıq ekonomikalıq sudı baslıǵı S.Niyazov tárepinen ámeliy sabaq ótkerildi.

Onda Ózbekstan Respublikası Konstituciyasındaǵı puqaralardıń jeke huqıq hám erkinlikleri haqqında oqıwshılarǵa keń túrde túsinikler berildi.

Álbette, sudyalar tárepinen bunday ámeliy sabaqlardıń shólkemlestiriliwi júdá áhmiyetli. Bul ilaj jaslarǵa insan huqıqları, olardıń kepillikleri hám qorǵalıwı haqqında túsinik beriwge qaratılǵan. Insan huqıqları túsinigi, olardıń ulıwma principleri, bunday huqıqlardıń qorǵalıwı hám olardıń turmısımızdaǵı áhmiyeti boyınsha maǵlıwmat beriw arqalı, nızamlar jáne normalardıń insan huqıqların qorǵawdaǵı ornı da bekkemlenedi.

Óz náwbetinde oqıwshılar da ashıq sabaqlar tiykarında huqıqıy sawatxanlıǵın arttıradı. Jáne oqıwshılardıń nızamlardı biliwge, huqıqıy tarawǵa bolǵan qızıǵıwshılıǵı artıp, huqıqların qorǵawdı úyrenedi, sonıń menen birge demokratiyalıq qádriyatlardı elede tereń biliwine múmkinshilik beredi.

BALALARDÍ MIYNETKE MÁJBÚRLEWGE QARSÍ GÚRESIW HÁM BUL BAǴDARDAǴÍ NÍZAMSHÍLÍQ TIYKARLARÍ

Balalıq insan ómiriniń  eń ájayıp ham gózzal waqtı, ómirdiń eń áhmiyetli basqıshı esaplanadı. Tap usı dawirde bolajaq shaxs jámiyet penen tolıq qatnasta bolıwǵa tayarlıq kóredi hám óziniń óneri, oylaw hám aqılınıń ósiwi asıwı ushın fundament jaratadı.

Úlkenlerdiń wazıypası bolsa balalardı jawızlıq, kúsh isletiw hám biypárwalıqtan qorǵaw, olardıń qáwipsiz hám baxıtlı ómiri ushın zárúr shárt-sharayatlardı jaratıw, júzlerin kúlki hárdayım jarıtıp turıwı ushın bar imkániyattı iske salıwdan ibarat. Óytkeni, balalardıń  shox kúlkisi ómirimizdi jánede baxıtlı, mazmunlı hám quwanıshlı etedi.

Sonlıqtan házirde mámleketlik siyasatımızdıń maqseti – balalardı zorlıqlardan hám balalar miynetinen qorǵaw, jámiyetshilik hám ápiwayı adamlardıń itibarın balalar mashqalalarına qaratıw bolıp esaplanadı. Sebebi, jámiyet ushın barlıq balalar baxıtlı bolıp ósiwi, tálim-tárbiya alıwları, ózleri qálegen jumıs penen shuǵıllanıwı, keleshekte óz jurtınıń belsendi puqaraları bolıp jetisiwleri zárúr. Balalar huqıqları pútkil dúnya júzlik jámiyetshiligi baqlawı astında.

Usı orında Birlesken Milletler Shólkeminiń ornı oǵada áhmiyetli. Atap aytqanda, 1959-jılda BMSh tárepinen Bala huqıqları deklaraciyası, 1989-jılda Bala huqıqları haqqındaǵı konvenciya qabıl etildi. Bul Konvenciya jáhán mámleketleri tárepinen eń kóp ratifikaciya etilgen xalıqaralıq shártnamaǵa aylandı.
Ózbekstan Bala huqıqları haqqındaǵı konvenciyaǵa 1992-jıl 9-dekabrde qosılǵan hám 2008-jılda usı Konvenciyanıń eki fakultativ protokolın ratifikaciya qılǵan. Ótken jıllar dawamında mámleketimiz BMShniń Bala huqıqları haqqındaǵı konvenciyasına muwapıq qabıl etilgen minnetlemelerge sadıqlıǵın kórsetip kelmekte. Mámleketimiz bul baǵdarda BMShniń Bala huqıqları boyınsha komitetine dáwirlik esabatlardı usınıp kelmekte.

Jańa Ózbekstanda bala huqıqları hám máplerin támiyinlewge qaratılǵan reformalar jedellesti. Jańa redakciyadaǵı Konstituciyamızda bala máplerin támiyinlewdiń ústinligi principi konstituciyalıq tiykarda bekkemlendi. Mámleketimizde bala huqıqların támiyinlewge tiyisli 50 ge jaqın nızam hám nızam astı hújjetleri qabıl etildi.

Sol qatarınan balalar miyneti saplastırıldı. 2017-jıldan baslap elimizde balalar miynetiniń hár qanday túrlerin saplastırıw eń baslı wazıypalardan biri bolıp kelmekte. Mámleketimizde májbúriy miynet hám balalar miynetine qarsı gúresiwdiń ishki mexanizmleri jaratıldı. Balalar miynetin saplastırıwdıń nızamshılıq tiykarları kúsheyttirildi.

Ózbekstan Respublikası Hákimshilik juwapkershilik haqqındaǵı ham Jınayat kodeksleri balalar miynetinen paydalanıwǵa jol qoyılmaslıǵı haqqındaǵı talaplardı buzǵanlıǵı yaki olardı miynetke májbúrlengenligi ushın hákimshilik hám jınayıy juwapkershilikti názerde tutıwshı normalar menen toltırıldı. Bul tásirsheń sharalar mámleketimizde balalar miynetiniń har qanday túrlerin saplastırıwda óz nátiyjesin kórsetti. Xalıqaralıq shólkemler Ózbekstan balalar miynetin saplastırıwǵa qaratılǵan nátiyjeli háreketleri barısında jetiskenlikke eriskenligi tán alındı.

Sonday-aq, 2023-jıl 11-aprelde “Hayal-qızlar hám balalar huqıqları, erkinlikleri hámde nızamlı máplerin isenimli qorǵaw sisteması jánede jetilistiriliwi múnásebeti menen Ózbekstan Respublikasınıń ayırım nızam hújjetlerine ózgeris hám qosımshalar kirgiziw haqqında”ǵı nızamı qabıl etildi. Usı nızamǵa tiykar erjetpegenlerge qarata zorlıq islegen shaxslarǵa jazadan múddetinen ilgeri shártli azat etiw yaki jazanı jeńilregi menen almastırıw sıpatındaǵı insanıylıq aktleri qollanılmaslıǵı belgilenligi hám bunday jınayatlar ushın jaza sharaları awırlastırıldı.

Juwmaqlap aytqanda, bala huqıq hám máplerin támiynlew Jańa Ózbekstan siyasatınıń orayında turǵan baslı wazıypalardan biri bolıp tabıladı. Sebebi balalar biz úlkenlerge isenedi, olar bizden qorǵawdı hám kámil insan sıpatında ósiw ushın shárt-sharayatlar jaratılıwın kútedi, olar bizge mútáj ham biziń qatnasıwımızsız jasay almaydı. Sonlıqtan, olardıń balalıq arzıw ármanların jalǵanǵa aylandırmay, baxıtlı ham súyikli perzent bolıwlarına járdem beriwimiz lazım.

Saodat QAYÍPNAZAROVA,
Qaraqalpaqstan Respublikası sudınıń sudyası

TÓLEWGE QÁBILETSIZ DEP TABÍW HAQQÍNDAǴÍ ISLERDI KÓRIWDIŃ ÓZINE TÁN ÓZGESHELIKLERI: SUD ÁMELIYATÍNDAǴÍ MASHQALALAR HÁM OLARDÍŃ SHESHIMI

Qaraqalpaqstan Respublikası sudınıń baslaması menen Ózbekstan Sawda-sanaat Palatası Qaraqalpaqstan Respublikası basqarmasında «Tólewge qábiletsiz dep tabıw haqqındaǵı islerdi kóriwdiń ózine tán ózgeshelikleri: sud ámeliyatındaǵı mashqalalar hám olardıń sheshimi» atamasında oqıw-seminarı shólkemlestirildi.

Ilajǵa sudyalar, Qaraqalpaqstan Respublikası Mámleketlik salıq basqarması, prokuratura, mámleketlik aktivlerdi basqarıw agentligi Qaraqalpaqstan Respublikası basqarması, Bas prokuratura janındaǵı Májbúriy orınlaw byurosı Qaraqalpaqstan Respublikası basqarması, Ekonomikalıq jınayatlarǵa qarsı gúresiw departamenti Qaraqalpaqstan Respublikası basqarması, sud basqarıwshıları qatnastı.

Seminarda Qaraqalpaqstan Respublikası sudı baslıǵınıń orınbasarı, ekonomikalıq isler boyınsha sudlaw kollegiyasınıń baslıǵı B.Ktaybekov shıǵıp sóylep, tólewge qábiletsizlik (bankrotlıq) quramalı huqıqıy process bolıp, onı durıs alıp barıw juwapker taraw wákillerinen tereń bilim, tallaw qábileti hám ámeliy tájiriybe talap etiletuǵının atap ótti. Sebebi, sud ámeliyatında bankrotlıq isleriniń sanı artıp barıwı, ásirese, kishi hám orta biznes tarawlarında, bul máselege ayrıqsha itibar qaratıwdı talap etpekte. «Tólewge qábiletsizlik haqqında»ǵı Ózbekstan Respublikası Nızamı qarızdarlardıń finanslıq uqıplılıǵın anıqlaw hám olardıń tólewge qábiletsizligin durıs bahalaw imkaniyatın beredi. Sonlıqtan da, bul nızam normaların durıs hám anıq qollanıw tarawda júzege keliwi múmkin bolǵan hár qıylı mashqalalardıń aldın alıwǵa xızmet etedi.

«2025-jıldıń 1-mart halatına sudlardıń is júritiwinde saplastırıwǵa baylanıslı is júrgiziw múddeti bir jıldan asqan 82 tólewge qábiletsiz (bankrot) kárxana bolıp, bul kategoriyadaǵı isler ayırım jaǵdaylarda háreketsiz qaldırılǵan yamasa saplastırıwshı tárepinen aralıq hám juwmaqlawshı esabat usınıs etilmegen,»-deydi Qaraqalpaqstan Respublikası sudınıń sudyası A.Ayapov óz bayanatında.  Nızam talabına bola, hár sherekte aralıq esabat, jumıs juwmaqlanǵanda – juwmaqlawshı esabat tapsırılıwı shárt.

Bankrotlıq processleriniń sozılıwı kreditorlardıń máplerine zıyan jetkeredi, ekonomikalıq aylanıstaǵı isenimdi kemeytedi hám biznes ortalıǵın túsiniksiz jaǵdayǵa keltiredi.

Ilajda tólewge qábiletsiz dep tabılǵan hám bir jıldan aslam múddet dawamında saplastırıw jumısları juwmaqlanbaǵan kárxanalardı saplastırıw boyınsha is halatları bul iske juwapker bolǵan shaxslardıń qatnasıwında hár tárepleme dodalandı.

Sonday-aq, Salıq kodeksi hám «Tólewge qábiletsizlik haqqında»ǵı nızam hám basqa da nızamastı hújjetleri normaları menen islesiwde olardı ámelde durıs qollanıw, nızamshılıqta belgilengen processuallıq múddetlerge qatań ámel etiw, islerdi kórip shıǵıwda isbilermenlik subyektleriniń nızamlı máplerine zıyan jetkermew hám júzege kelip atırǵan mashqalalı jaǵdaylardı nızam sheńberinde saplastırıw zárúr ekenligi hár tárepleme túsindirildi.

Ilaj sońında qatnasıwshılardıń sorawlarına qánigeler tárepinen tolıq tiykarlandırılǵan juwaplar berildi.

SUD MÁJILISLERINDE ARALÍQTAN TURÍP QATNASÍWDÍŃ HUQÍQÍY TIYKARLARÍ BELGILENBEKTE

Sońǵı jıllarda mámleketimizde sud iskerligin sanlastırıw boyınsha ámelge asırılǵan reformalar puqaralardıń óz huqıqları menen máplerin qorǵaw boyınsha sudlarǵa múrájat etiwin liberallastırıw, ulıwma ádil sudlawǵa erisiw dárejesin arttırıw, sonday-aq, sudlar iskerliginiń ashıq-aydınlıǵın támiyinlew imkaniyatın jarattı.

Nátiyjede arza beriw, iste aralıqtan turıp qatnasıw, sud hújjetlerin alıw hám islerdiń kóriliwi haqqında maǵlıwmat alıw sıyaqlı xızmetler Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudınıń interaktiv xızmetler portalı arqalı elektron túrde ámelge asırılmaqta.

Sonıń menen birge, videokonferenciya baylanıs rejiminde ótkeriletuǵın sud májilislerinde mobil videokonferenciya baylanıs sistemasınan paydalanıwdıń huqıqıy tiykarların jaratıw arqalı processuallıq nızamshılıqtı jetilistiriw zárúrligi payda boldı.

Sonlıqtan, processuallıq nızamshılıqtı jetilistiriw maqsetinde 2025-jıl 11-mart kúni Ózbekstan Respublikasınıń «Xalıqqa sud dodalawlarında aralıqtan qatnasıw ushın jánede qolaylı sharayatlar jaratılıwı múnásebeti menen Ózbekstan Respublikasınıń ayırım nızam hújjetlerine ózgeris hám qosımshalar kiritiw haqqında»ǵı ÓRN-1047-sanlı Nızamı qabıl etildi hám 2025-jıl 12-mart kúninen nızamlı kúshine kirdi.

Usı Nızam menen Ózbekstan Respublikasınıń Puqaralıq processuallıq kodeksine, Ekonomikalıq processuallıq kodeksine hám Hákimshilik sud islerin júritiw haqqındaǵı kodeksine xalıqtıń sud dodalawlarında aralıqtan turıp qatnasıwınıń huqıqıy tiykarların jaratıwdı názerde tutatuǵın ózgeris hám qosımshalar kirgizildi.

Atap aytqanda, nızam menen kiritilgen ózgeris hám qosımshalarǵa kóre, iste qatnasıp atırǵan shaxslardıń videokonferenciya baylanıs rejimindegi sud májilisinde qatnasıwın támiyinlew ushın kórsetilgen shaxslardıń jasaw ornı, jaylasqan jeri yamasa turǵan jeri boyınsha tiyisli sudlardıń videokonferenciya baylanıs sistemalarınan yamasa isti kórip atırǵan sudtıń mobil videokonferenciya baylanıs sistemasınan paydalanıwı, videokonferenciya baylanıs rejimindegi sud májilisinde qatnasıwın támiyinlep atırǵan sud iste qatnasıp atırǵan shaxslardıń kelgen-kelmegenligin tekseriwi hám kelgen shaxslardıń shaxsın anıqlawı, videokonferenciya baylanıs rejimindegi sud májilisinde mobil videokonferenciya baylanıs sistemasınan paydalanǵan halda qatnasıp atırǵan shaxslardıń shaxsı isti kórip atırǵan sud tárepinen málimleme texnologiyalarınan paydalanǵan halda anıqlanıwı, videokonferenciya baylanıs rejimindegi sud májilisinde videokonferenciya baylanıs sistemasınan paydalanǵan halda qatnasıp atırǵan gúwalarǵa, ekspertlerge, qánigelerge, awdarmashılarǵa óz huqıqları, minnetlemeleri hám juwapkershiligi túsindiriliwi, sonday-aq gúwanıń antı audio hám videojazıw arqalı jazıp alınıwı hám bul haqqında sud májilisiniń bayanlamasında kórsetiliwi názerde tutılmaqta.

Bul ózgeris hám qosımshalar puqaralardıń, isbilermenlik subektleriniń ádil sudlawǵa erisiw dárejesin bunnan bılay da arttırıwǵa, puqaralardıń, isbilermenlik subektleriniń buzılǵan huqıqları menen erkinlikleri, sonday-aq, nızamlı mápleriniń isenimli qorǵalıwın támiyinlewge xızmet etedi.

Spartak NIYAZOV,

Nókis rayonlar aralıq ekonomikalıq sudı baslıǵı

SUDYALAR MENEN ASHIQ SÁWBETLESIW

Sudyalar Joqarǵı keńesiniń baslıǵı Xolmomin Yodgorov Nókiste Qaraqalpaqstan Respublikası sudları sudyaları menen ashıq sáwbetlesiw ótkerdi.

Sudyalar hám olardıń shańaraq aǵzaları qatnasqan ilaj lawazım wákilliginen paydalanıwdıń ayanıshlı aqıbetlerin ózinde sáwlelendirgen videofilmniń kórsetiliwi menen baslandı. Sistemanıń tiyisli jazanı ótep atırǵan burınǵı wákilleriniń ókinishleri sudyalar hám olardıń shańaraq aǵzaları ushın da ózine tán sabaq wazıypasın atqardı.

Sudya shaxsı, onıń ádep-ikramlılıǵı hám turmıs tárizi tek ǵana huqıqıy qararlardı qabıl etiw procesinde emes, al jámiyette ádillikke bolǵan isenimdi qáliplestiriwde de áhmiyetli orın iyeleydi. Bul ilajda sudyalar hám olardıń shańaraq aǵzalarınıń qatnasıwında lawazım wákilliginen paydalanıwdıń awır aqıbetlerin sáwlelendiriwshi videofilmniń kórsetiliwi buǵan ayqın mısal bolıp esaplanadı.

Bul ilajdıń itibarlı tárepi – jazasın ótep atırǵan burınǵı sudyalardıń islegen qılmısınan shın kewilden pushayman bolıp aytqan ókinish sózleri búgingi sudyalarǵa ózine tán sabaq beriw boldı.

Ushırasıwda mámleketimizde izshillik penen dawam etip atırǵan sud-huqıq reformaları procesinde sud hákimiyatınıń abırayın arttırıw hám sudyalardıń haqıyqıy ǵárezsizligin támiyinlep, olardı sociyallıq qorǵawǵa ayrıqsha itibar qaratılıp atırǵanı da atap ótildi. Sudyalardıń minnetlemeleri hám Sudyalar ádep-ikramlıq kodeksine ámel etiliwinde mamanlıq kollegiyalarınıń jumıs nátiyjeliligin bunnan bılay da arttırıp, qosımsha ilajlar kóriw zárúrligi haqqında sóz etildi.

Sońǵı jılları sud sisteması, sudyalardıń erkinligin támiyinlew hám olardı sociyallıq qorǵawǵa qaratılıp atırǵan itibar sudyalarǵa úlken juwapkershilik júkleytuǵını atap ótildi. Bunday juwapkershilik sudyadan isenimlilik, antqa sadıqlıq hám hadallıqtı talap etedi.

Sonday-aq, ashıqtan-ashıq sáwbet barısında intizamsızlıqqa jol qoymaw, adamlardı sergizdan etpew, islerdi kóriwde processual múddetlerge ámel etip, óz waqtında nızamlı kórip shıǵıwı hám sudyalar ádep-ikramlıq kodeksi talaplarına qatań ámel etiwi atap ótildi. Hár bir istiń negizinde insan táǵdiri, huqıqı jatqanı bárqulla itibarda bolıwı shárt ekenligi, sud hákimiyatınıń ǵárezsizligi, sudyalardıń qol qatılmaslıǵın támiyinlew, olardıń ádil sudlawǵa baylanıslı jumısına hár qıylı aralasıwlardıń aldın alıw, sistemada korrupciyaǵa qatań mawasasızlıq ortalıǵın jáne de arttırıw, tarawdaǵı mashqalalar hám olardıń sheshimleri haqqında pikir alısıldı.

SHAŃARAQLAR BEKKEMLIGI TÁMIYINLENDI

Ózbekstan Respublikası Sudyalar joqarı keńesi, Shańaraq hám hayal-qızlar komiteti hám Qaraqalpaqstan Respublikası sudları menen birgelikte Nókis qalasında shańaraqlardıń bekkemligin támiyinlew hám perzent tárbiyasına baǵıshlanǵan ámeliy ilaj ótkerildi.

Ilajǵa tınısh emes shańaraqta jasap atırǵan, ajırasıw aldında turǵan, sudqa ajırasıw boyınsha shaǵım arza menen múrájat etken erli-zayıplılar hám olardıń ata-anaları mirát etildi.

Ilajda hesh kim bayanat oqımadı. Kerisinshe, ilaj dástúriy emes, jıynalǵanlarǵa bir shańaraqtıń nekeden ajırasqannan keyingi táǵdiri sáwlelendirilgen «Perzent amanat» atlı qısqa metrajlı kinofilmdi jıynalǵanlar názerine usınıw menen baslandı.

Barı joǵı 20 minut ǵana dawam etken film jıynalǵanlardı itibarsız qaldırmadı, hátte kópshilik kóz jasların da jasırıp otırmadı.

Nátiyjede, film prezentaciyasınan juwmaq shıǵarǵan 12 shańaraq tiklendi. Ajırasıp, arazlasıp, sudlasıp júrgen erli-zayıplılardıń jarasqanı bir tárep bolsa, olardıń ata-anaları, perzentleriniń quwanıshı bir tárep boldı.

Eń tiykarǵısı, bul shańaraqlardıń jámi 22 perzenti endi ata-ana qushaǵında kamalǵa keletuǵın boldı.

Ózbekstan Respublikası Sudyalar joqarı keńesiniń baslıǵı tárepinen Qaraqalpaqstan Respublikası puqaralıq isleri boyınsha sudlarına shańaraqlardıń bekkemligi, ondaǵı salamat ortalıqtıń jámiyetimizdiń erteńgi kúnine unamlı tásirin esapqa alǵan halda nekeden ajıratıw menen baylanıslı islerdi sudta kóriwde erli-zayıplılardıń ata-anaları hám jámiyetshilik wákilleri, sonıń ishinde, máhálle hám Shańaraq hám hayal-qızlar komitetiniń orınlardaǵı wákilleriniń qatnasıwın támiyinlewge itibar qaratıw, mine usınday ilajlardı aymaqlar kesiminde turaqlı ótkerip barıw usınıs etildi.