PUQARALÍQ ISLERI BOYÍNSHA SUD QÁREJETLERI 

Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 55-statyasına muwapıq, hár kimge óz huqıq hám erkinliklerin sud arqalı qorǵaw, mámleketlik uyımlar hám basqa da shólkemlerdiń, olardıń lawazımlı shaxslarınıń nızamǵa qayshı qararları, háreketleri hám háreketsizligi ústinen sudqa shaǵım etiw huqıqı kepillenedi.
Elimizde ámelge asırılıp atırǵan reformalar, sonıń ishinde, sud-huqıq tarawındaǵı keń kólemli ózgerisler óziniń unamlı nátiyjesin berip kelmekte. Bunı xalqımızdıń sud hám basqa da huqıqtı qorǵaw uyımlarına berip atırǵan múrájatları, sudlarda kórilip atırǵan islerdiń mazmunı hám onda qatnasıp atırǵan shaxslardıń huqıqıy mádeniyatı dárejesinen de kóriwimiz múmkin. Ásirese, sońǵı jılları sudlardıń is júrgiziwindegi islerdiń sanı jıldan-jılǵa artıp barmaqta.
Ádil sudlawdı ámelge asırıw tikkeley mámleketlik byudjet esabınan támiyinlenedi. Onda, sudlarǵa múrájat etiwde óndiriletuǵın mámleketlik bajı tólemleri basqa májbúriy tólemler qatarında Ózbekstan Respublikası Mámleketlik byudjetin qáliplestiriwdiń strukturalıq bólegin quraydı.
Sonıń ushın mámleketlik bajını durıs belgilew hám óz waqtında óndiriw úlken áhmiyetke iye. Sudlarǵa arza, dawa arza beriwde hám sud hújjetlerine apellyaciya, kassaciya hám reviziyalıq shaǵımın beriwde mámleketlik bajı óndiriw muǵdarı, sonday-aq, mámleketlik bajı tólewden azat etilgen fizikalıq hám yuridikalıq shaxslardıń dizimi, sonday-aq, mámleketlik bajını keshiktiriw, bólip-bólip tólew hám azaytıw tártibi Ózbekstan Respublikası «Mámleketlik bajı haqqında»ǵı Nızamı hám Ózbekstan Respublikasınıń Puqaralıq processuallıq kodeksi normaları menen belgilengen.
Usı kúnge shekem ámelde bolǵan Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudı Plenumınıń «Puqaralıq isleri boyınsha sud  qárejetlerin óndiriw ámeliyatı haqqında»ǵı qararı 15 jıl aldın qabıl etilgen bolıp, bul dáwir ishinde nızamshılıqta bir qatar ózgerisler júz berdi. Bul bolsa, usı Plenum qararın da qayta kórip shıqqan halda onıń jańa redakciyasın qabıl etiw zárúrligin júzege keltirdi.
Sol sebepli, sudlar tárepinen nızam normaların bir túrde hám durıs qollanılıwın támiyinlew, puqaralıq isleri boyınsha sud qárejetlerin óndiriw ámeliyatında bar kemshiliklerdi saplastırıw maqsetinde 2024 jıl 16 dekabr kúni Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudı Plenumınıń «Puqaralıq isleri boyınsha sud qárejetlerin óndiriw ámeliyatı haqqında»ǵı 37-sanlı qararı qabıl etildi.
Plenum qararına sudlar tárepinen mámleketlik bajını óndiriwdiń ózine tán ózgeshelikleri, sonday-aq, sudlarda hár qıylı ámeliyat júzege keliwine sebep bolǵan jaǵdaylarǵa tolıq túsinikler beriw haqqındaǵı jańa bántler kirgizildi.
Atap aytqanda, dawa bahası sırt el valyutasında belgilengen múlklik tartıs boyınsha sudqa arza berilgende, mámleketlik bajınıń muǵdarı arza berilgen sánede Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki tárepinen belgilengen kurs boyınsha milliy valyutada belgileniwi;
«Mámleketlik bajı haqqında»ǵı Nızam menen belgilengen mámleketlik bajı stavkalarınıń puqaralıq isleri boyınsha sudlarǵa baylanıslı bóliminde shártnama aldı tartısları boyınsha tóleniwi kerek bolǵan mámleketlik bajı stavkaları belgilenbegenligi hámde Puqaralıq processuallıq kodeksi 129-statyasınıń 2-bántinde múlkti talap etip alıw haqqındaǵı dawalar boyınsha dawanıń bahası talap etip alınıp atırǵan múlktiń bahasına qarap belgileniwi názerde tutılǵanlıǵı sebepli, shártnamanı haqıyqıy emes dep tabıw yamasa biykar etiw haqqındaǵı talaplar boyınsha tartısıp atırǵan shártnamada kórsetilgen pul qunı (shártnama bahası) dawa bahası esaplanıwı hám mámleketlik bajı múlklik xarakterge iye dawa arzaları ushın nızamda belgilengen stavka boyınsha tóleniwi kerek ekenligi;
«Mámleketlik bajı haqqında»ǵı Nızam 8-statyasınıń birinshi bóliminde kórsetilgen shaxslar sud hújjetleri ústinen apellyaciya, kassaciya, reviziya shaǵımı menen múrájat etkende mámleketlik bajını tólewden azat etilgenligi;
apellyaciya, kassaciya, reviziyalıq shaǵımınan waz keshilgenligi sebepli shaǵım boyınsha is júrgiziw qısqartılǵanda, tólengen mámleketlik bajı qaytarılmaytuǵını, eger shaǵım beriwde mámleketlik bajı tólenbegen bolsa, mámleketlik bajı shaǵım bergen shaxstan óndiriliwi hám basqa da bir qatar sud ámeliyatında bar kemshiliklerdi saplastırıw boyınsha túsinikler berilgen.
Bunnan tısqarı, Ózbekstan Respublikası Konstituciyalıq sudınıń 2025 jıl 30 yanvarda bolıp ótken ashıq sud májilisinde «Mámleketlik bajı haqqında»ǵı Nızamınıń 8, 9, 10-statyaları, 2-bólimindegi Sawda-sanaat palatasına baylanıslı normalarına túsinik beriw haqqındaǵı másele kórip shıǵılǵan.
Konstituciyalıq sudtıń qararı menen «Mámleketlik bajı haqqında»ǵı nızamnıń 8, 9, 10-statyaları ekinshi bóliminiń Sawda-sanaat palatasına baylanıslı normalarına tómendegi mazmunda túsinik berildi: «Ózbekstan Respublikası Sawda-sanaat palatası hám onıń aymaqlıq basqarmaları – palata aǵzalarınıń máplerin gózlep qılınǵan dawalar (arzalar) boyınsha…» kórsetilgen shaxslardıń talapları qısman yaki tolıq qanaatlandırılmastan qaldırılǵan jaǵdayda, mámleketlik bajı usı shaxslardan talaplardıń qanaatlandırılmastan qaldırılǵan bólimine sáykes  ráwishte óndiriledi» degen normanı, mámleketlik bajı arza qaysı shaxslardıń máplerin gózlep berilgen bolsa, sol shaxslardan dawa talaplarınıń qanaatlandırılmastan qaldırılǵan bólimine sáykes ráwishte óndiriledi, dep túsiniw lazım”.
Sonday-aq, Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisine «Mámleketlik bajı haqqında»ǵı nızamdı jáne de jetilistiriw máselesin kórip shıǵıw usınıs etilgen.
Bunnan tısqarı, 2025 jıl 20 fevral kúngi 1032-sanlı Nızam menen «Mámleketlik bajı haqqında»ǵı Nızamǵa ózgeris hám qosımshalar kirgizilgen.
Usı Nızam menen «Mámleketlik bajı haqqında»ǵı Ózbekstan Respublikası Nızamına tiyisliginshe ıssılıq hám elektr energiyasın jetkerip beriw boyınsha xızmetler ushın tólemler boyınsha qarızdarlıqtı óndiriw haqqındaǵı dawalar, arzalar hám shaǵımlar menen puqaralıq isleri boyınsha hám ekonomikalıq sudlarǵa múrájat etilgende ıssılıq hám elektr energiyasın jetkerip beriwshiler mámleketlik bajını tólewden azat etiliwin, sonday-aq olardıń talapların qanaatlandırıw tolıq yamasa bir bólimi qanaatlandırılmastan qaldırılǵan jaǵdayda mámleketlik bajını usı jetkerip beriwshilerden óndiriw imkaniyatın názerde tutatuǵın qosımshalar hám ózgerisler kirgizilmekte. Sonday-aq, sırt el kommerciyalıq shólkemleriniń wákilxanaların Ózbekstan Respublikası aymaǵında akkreditaciyalawda mámleketlik bajını tólew hár bir jıl ushın ámelge asırılatuǵının anıqlastırıwshı ózgeris kirgizilmekte.
Juwmaqlap aytqanda, Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudı Plenum qararı, Ózbekstan Respublikası Konstituciyalıq sudınıń «Mámleketlik bajı haqqında»ǵı Nızamınıń normalarına túsinik beriw haqqındaǵı qararı, sonday-aq, usı nızamǵa kirgizilgen ózgeris hám qosımshalar ádil sudlawǵa erisiwge xızmet etiw menen birge sud ámeliyatında nızamlardı anıq hám durıs qollanıwǵa xızmet etedi.
 Abdimurat KERIMBAEV,
Qaraqalpaqstan Respublikası  sudı baslıǵı  orınbasarı

KONSTITUCIYADA PUQARALARDÍŃ MINNETLEMELERI 

Insan hám puqaralardıń huqıqıy statusı tek ǵana huqıq hám erkinliklerden ibarat bolmaydı, balki olarǵa minnetlemelerde beriledi.
Yuridikalıq mazmunı jaǵınan puqaralardıń minnetlemeleri eki kóriniste bolıp, birinshisi shaxstıń aktiv háreketler islewi minnetlemesi, ekinshisi shaxstıń passiv háreketleniwi, yaǵnıy belgili bir háreketten ózin tıyıw minnetlemesi.
Yuridikalıq minnetleme – bul bir tárepten, sociallıq zárúrliliktiń nızam menen belgilengen anıq norması, ekinshi tárepten, jámiyet, mámleket hám shaxs máplerin únlestiriwge qaratılǵan aqılǵa uǵras hám maqsetke muwapıq qatań norması.
Konstituciyamızdıń 20-statyasına kóre, Ózbekstan Respublikası puqarası hám mámleket bir-birine bolǵan huqıqları hám minnetlemeleri menen óz-ara baylanıslı bolıp esaplanadı. Konstituciyaǵa tiykar demokratiya Ózbekstan Respublikasında ulıwmainsaniy principlerge, yaǵnıy insan eń joqarǵı qádiriyat degen ideya tiykarında qurıladı. Hár bir puqara nızam aldında teń hám basqa puqaralardıń milleti, tili, dini ham isenimin húrmet etiwi, sonday-aq óz huqıq hám erkinliklerinen paydalanǵanında, onıń háreketleri basqa shaxs, mámleket hám jámiyet máplerine zıyan jetkermewi lazım. Sonlıqtan, shaxs óz huqıq hám erkinliklerinen nızam sheńberinen shıqpaǵan halda paydalanıwı lazım. Egerde nızamnan tısqarı is-háreket islense, ol jaǵdayda, nızam tárepinen jazalanadı. Bul bolsa konstituciyalıq minnetlemelerin orınlamaǵanlıǵınan kelip shıǵadı.
Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń XI babı puqaralardıń minnetlemelerine baǵıshlanǵan bolıp, bul jerde jámi 6 statyada puqaralardıń tiykarǵı minnetlemeleri belgilengen.
Bul minnetlemeler óz huqıqıy tábiyatına kóre tiykarǵı minnetlemeler bolıp xızmet etedi. Qalǵan basqa túrli minnetlemeler mine usı tiykarlarda kelip shıǵadı hám keleshekte puqaralardıń huqıqıy ómirinde úlken áhmiyetli orın iyeleydi.
Barlıq puqaralardıń, sonday-aq Ózbekstan Respublikasında hár bir shaxstıń eń áhmiyetli minnetlemelerinen biri Konstituciya hám nızamlarǵa ámel etiw, Konstituciyada belgilep qoyılǵan minnetlemelerdi orınlaw. Usı Konstituciyalıq normanıń mazmunına kóre mámleketimizde birden-bir nızamshılıq rejimin támiynlewdi maqset etedi.
Nızamshılıq ortalıǵı – degende jámiyette bekkem tártip hám turaqlılıq tiykarı, har bir pukara ómirinde tınıshlıq hám abadanlıq bolıwınıń girewi bolıp esaplanadı.
Konstituciya puqaralar Ózbekstan xalqınıń tariyxıy, mádeniy, ilimiy hám tábiyiy miyrasın asırap-abaylawı shárt. Haqıyqatında da, xalqımız bay tariyxıy, ruwxıy hám mádeniy miyras iyesi bolıp tabıladı.
Ózbekstan Respublikası Konstituciyası puqaralardıń qorshaǵan ortalıqqa abaylı qatnasta bolıw minnetlemesin belgileydi.
Álbette, pán-texnika rawajlanıwı sáwlelengen házirgi ásirimizde insániyattıń ómir súriwi ornı bolǵan tábiyiy qorshaǵan ortalıq ayrıqsha qorǵawǵa mútáj. Bunday qorǵaw belsendi mámlektlik organlar hám jámiyetshilik strukturaları tárepinen ámelge asırıladı. Puqaralardıń qorshaǵan tabiyiy ortalıqqa abaylı qatnasta bolıw minnetlemesi «Tábiyattı qorǵaw haqqında»ǵı nızamında hám belgilengen bolıp, tábiyattı qorǵaw hám tábiyat resurslarınan paydalanıw, jer, suw, toǵay hám atmosfera hawasın saqlaw, ósimlik hám haywanat dúnyası hám basqalar Ózbekstan Respublikası nızamları menen qorǵaladı.
Puqaralardıń nızamlar menen belgilengen salıqlar hám jıyımlardı tólew minnetlemesi Konstituciyalıq dárejede bekkemlengen. Mámleketimiz bazar ekonomikasına óte baslaǵanı múnásebeti menen Konstituciyada birinshi márte salıq tólew minnetlemesi nızamlastırıldı. Puqaralardıń salıq tólew minnetlemesi Ózbekstanda pukaralar nızam menen belgilengen salıqlar hám jergilikli jıyımlardı tólewge minnetliligi hám bul haqqında mámleketimiz tárepinen bir qatar nızam hújjetleri shıǵarılıp, salıq tólewden bas tartqan shaxslar tiyisli hákimshilik hám jınayıy juwapkershilikke tartıladı.
Konstituciyamızdıń 64-statyasında Ózbekstan Respublikasın qorǵaw Ózbekstan Respublikası hár bir pukarasınıń minnetlemesi bolıp tabıladı. Ózbekstannıń hár bir puqarası «Ulıwma áskeriy minnetleme hám áskeriy xızmet haqqında»ǵı  hám «Qurallı kúshler rezervindegi xızmet haqqında»ǵı nızamlarǵa muwapıq áskeriy xızmetti óteydi. Bul nızamlar Watandı qorǵaw haqqındaǵı minnetlemeni orınlaw tártibi, múddetleri, shárt-sharayatları hámde jeńillilikleri máselelerin tártipke saladı.
Juwmaqlap aytqanda, hár birimiz Konstituciyalıq minnetlememizdi orınlaw arqalı mámleket tárepinen belgilengen huqıq hám erkinliklerimizden tolıq paydalanamız.
Saodat QAYÍPNAZAROVA,
Qaraqalpaqstan Respublikası sudınıń sudyası                 

PUQARALAR HÁM ISBILERMENLIK SUBEKTLERI HUQÍQLARÍN HÁKIMSHILIK SUD ARQALI QORǴAWDÍŃ ZAMANAGOY MEXANIZMLERI 

Ótken jıllar dawamında hákimshilik  sudlardıń ashılıwı hám usı sudta puqaralar hám isbilermenlik subektleriniń huqıqları qorǵalıwınıń kepillengenligi hám de hákimshilik sudta sudlar tárepinen sudtıń belsendi qatnasıwı principi tiykarında sudlawdı ámelge asırıwı puqaralar hám isbilermenlik subektleriniń sudqa shaǵım etiw boyınsha konstituciyalıq huqıqların támiynlewge xızmet etedi.

 

Házirgi kúnde usı sud huqıq reformaları óziniń nátiyjesin kórsetpekte. Sonıń menen birge tarawǵa puqaralar hám isbilermenlik subektleriniń huqıqların hákimshilik sud arqalı qorǵawdıń zamanagoy mexanizmlerin rawajlanǵan sırt el tájriybesinde ózin aqlaǵan institut hám tártiplerin keń qollaw arqalı puqaralar hám isbilermenlik subektleriniń huqıq hám nızamlı máplerin qorǵawda sudlardıń rolin asırıw, sonday-aq, mámleketlik uyımnıń hújjetiniń yuridikalıq kúshine isenim iskerligin júritip atırǵan puqaralar hám isbilermenlik subektleri huqıqları hám nızamlı máplerin qorǵawdı jánede kúsheytiriw zárúrligi payda bolmaqda.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2025-jıl 30-yanvar kúngi  «Puqaralar hám isbilermenlik subektleriniń huqıqların sud arqalı qorǵawdıń zamanagoy mexanizmlerin engiziw boyınsha qosımsha sharalar haqqında»ǵı 33-sanlı qararınıń qabıl etiliwi bul baǵdarda áhmiyetli qádem boldı.
Qararda, mámleketlik uyımlar menen múnásiybetlerde puqaralar hám isbilermenlik subektleriniń huqıqları hám nızamlı máplerinıń nátiyjeli qorǵalıwın támiyinlew hám hákimshilik sud islerin júritiwdi xalıq aralıq standartlardan kelip shıǵıp jánede jetilistiriw maqsetinde áhmiyetli jónelisler belgilengen.
Atap aytqanda, juwapker tárep bolǵan mámleketlik uyım lawazımlı shaxsi yaki onıń wákili sud májilisinde májbúriy qatnasıwın támiynlew, hákimshilik sud is júritiwinde islerdiń tez hám nızamlı kórip shıǵılıwın támiyinlewge hám de puqaralar hám isbilermenlik subektlerine óz huqıqların qorǵaw ushın qosımsha imkaniyatlar jaratıwǵa qaratılǵan dáslepki esitiw institutin engiziw názerde tutılmaqda.
Mámleketlik uyım qararı yaki onıń lawazımlı shaxsı háreketi (háreketsizligi) ústinen berilgen arzanı (shaǵımdı) hákimshilik sudlarda kóriwde lawazımlı shaxs yaki onıń wákili zárúr tusindirmeler beriw ushın sud dodalawında qatnasıwı shárt esaplanadı.
Eger juwapker tárep bolǵan mámleketlik uyım lawazımlı shaxsı yaki onıń wákili qatnasıwı zárúr dep tabılǵan jaǵdaylarda mamuriy ishni kwrib chiqish keyinga qoldiriladi.
Sud juwapkerdiń qatnasıwı istiń hár tárepleme, tolıq hám durıs sheshiliwine tosqınlıq qılmaǵan jaǵdayda, is mámleketlik uyım lawazımlı shaxs yaki onıń wákiliniń qatnasıwısız kórip shıǵıladı.
Sonday-aq, juwapker táreptiń sud dodalawına kelmegenligi sud tárepinen úzirli dep tabılmaǵan jaǵdayda, lawazımlı shaxsqa sud járiyması qollanıladı.
Sonday-aq, qararda hákimshilik sudlarda dáslepki esitiw instituti engiziliwi názerde tutılǵan.
Dáslepki esitiw arza sudqa kelip túskennen baslap jigirma kún dawamında ótkeriledi. Dáslepki esitiw basqıshında sudya arza beriwshiniń talapların hám juwapkerdiń qarsılıqların anıqlastıradı. Arzadaǵı kemshiliklerdi saplastırıw ilajların kóredi, arza beriwshige talapların dáliyllew ushın zárúr dáliyllerdi hám de juwapkerge pikirin jazba ráwishte usınıwdı túsindiredi.
Bunnan tısqarı, sudya arzadaǵı talaplar hám istegi  dáliyllerge  sudya tárepinen dáslepki huqıqıy baha (talaplardı anıqlastırıw, iske qatnası bolmaǵan táreplerdi almastırıw, qosımsha juwapkerdi qatnastırıw hám basqalar) beredi.
Biraq, sudya kórilip atırǵan istiń mazmunı jaǵınan sheshiliwi boyınsha juwmaqlawshı pikirin bildirmeydi.
Dáslepki esitiw nátiyjesine kóre, sudya arzanı qaytarıw yaki isti sud májilisinde kóriwge tayınlaw haqqında uyǵarıw shıǵaradı.
Usı qarar puqaralar hám isbilermenlik subektleri tárepinen sudqa berilgen arzadaǵı kemshiliklerdı erte saplastırıw dáslepki esitiw basqıshında tárepler ortasında tartıstıń mazmunın túsingen halda, keleshekte bolıp ótetuǵın sud dodalawlarına tayarlıq kóriw, sud dodalawlarında juwapkerdiń qatnasıwın támiyinlew va sud qararlarınıń orınlanıwın támiyinlewde úlken áhmiyetke iye.
Raxima XUDAYBERGANOVA,  
Qaraqalpaqstan Respublikası hákimshilik sudı sudyası 

KÓSHPELI SUD MÁJILISI ÓTKERILDI

 

Nókis rayonlar aralıq hákimshilik sudınıń sudyası S.Karamatdinova tárepinen Byudjetten tısqarı pensiya qorı Ámiwdárya rayonı bóliminde kóshpeli ashıq sud májilisi ótkerildi.

 

Onda rayonda jasawshı tórt puqaranıń Byudjetten tısqarı pensiya qorı Ámiwdárya rayonı bólimi qararların haqıyqıy emes dep tabıw hám minnetleme júklew haqqındaǵı arzaları kórip shıǵıldı. Nátiyjede eki arza beriwshi puqaranıń pensiya tayınlawda esapqa alınbay qalǵan is stajlarınıń ayırım dáwirlerinde májbúriy qamsızlandırıw tólemleri tólengenligi anıqlanǵan. Sud májilisinde is hújjetleri úyrenip shıǵılıp, puqara R.R hám J.A.lardıń arzaların qısman qanaatlandırıw haqqında sheshiwshi qarar qabıl etildi.

 

Sud májilisi juwmaqlanǵannan soń, sudya tárepinen Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudı  Plenumınıń 2024-jıl 16-dekabr kúngi “Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudı Plenumı hám Ózbekstan Respublikası Joqarǵı xojalıq sudı  Plenumınıń ayrım qararlarına ózgeris hám qosımshalar kirgiziw haqqında” ǵı 39-sanlı qararı menen Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudı  Plenumınıń 2017-jıl 29-noyabr kúngi “Mámleketlik pensiya támiynatı menen baylanıslı isler boyınsha sud ámeliyatı haqqında”ǵı 44-sanlı qararına ózgeris kirgizilgenligi  aytıp ótilip, usı qararlardıń mazmunı hám áhmiyeti túsindirildi.

PUQARALÍQ ISLERI BOYÍNSHA NÓKIS RAYONLARARALÍQ SUDÍNDA «SUD HÁM JASLAR» ILAJÍ ÓTKERILDI

 

«Sud hám jaslar» ilajı – jaslardıń huqıqıy sawatlılıǵın arttırıw hám tarawǵa bolǵan qızıǵıwshılıǵın bekkemlewde áhmiyetli ilajlardan biri bolıp esaplanadı. Puqaralıq isleri boyınsha Nókis rayonlar aralıq sudında ótkerilgen mine usınday ilajǵa Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı janındaǵı 2-sanlı akademiyalıq liceydiń huqıqtanıw baǵdarında oqıp atırǵan oqıwshılar mirát etildi.

 

 

Sudlarda bunday ilajdıń ótkeriliwi jaslardı huqıqıy processler menen tanıstırıw, taraw jumısların  túsindiriwge úlken úles qosadı. Ilajda sudyalar M.Adilova, J.Baltabaeva, S.Aytniyazova hám R.Xanpolatovalar sud proceslerinde jaslardıń huqıqları, puqaralıq islerdi kóriwdiń ózine tán ózgeshelikleri haqqında maǵlıwmatlar berdi.

 

Sudyalar jaslar menen sáwbetlesip, olarǵa sud processlerin tikkeley baqlaw imkaniyatın da jarattı.

 

NIZAMSHÍLÍQTAǴÍ JAŃALÍQLAR TANÍSTÍRÍLDÍ

Qaraqalpaqstan Respublikası hákimshilik sudınıń sudyası J.Aymaganbetova hám Nókis rayonlar aralıq hákimshilik sudı sudyasınıń járdemshisi G.Berdiyeva tárepinen Qaraqalpaqstan Respublikası Ekologiya, qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw hám klimat ózgeriwi ministrliginde ushırasıw ótkerildi.

Ushırasıwda Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2025-jıl 30-yanvardaǵı PQ-33-sanlı «Puqaralar hám isbilermenlik subektleriniń huqıqların sud arqalı qorǵawdıń zamanagóy mexanizmlerin engiziw boyınsha qosımsha ilajlar haqqında»ǵı qararı, sonday-aq, Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudı Plenumınıń 2024-jıl 16-dekabrdegi «Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudı Plenumı hám Ózbekstan Respublikası Joqarǵı xojalıq sudı Plenumınıń ayırım qararlarına ózgerisler hám qosımshalar kirgiziw haqqında»ǵı qararı haqqında tolıq maǵlıwmatlar berildi.

 

HAYAL-QÍZLAR HÁM BALALARDÍ BASÍM HÁM ZORLÍQTAN QORǴAW

Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 19-statyasına muwapıq, insan huqıq hám erkinlikleri hár kimge tuwılǵanınan baslap tiyisli boladı. Ózbekstan Respublikasında barlıq puqaralar birdey huqıq hám erkinliklerge iye bolıp, jınısı, rasası, milleti, tili, dini, isenimi, sociallıq shıǵısı, jámiyetlik awhalınıń ayırmashılıǵına qaramastan nızam aldında teń.

 

Konstituciyanıń 26-statyasına muwapıq, insannıń ar-namısı hám qádir-qımbatına qol qatılmaydı. Hesh nárse olardı kemsitiw ushın tiykar bolıwı múmkin emes. Hesh kim qıynawlarǵa salınıwı, kúsh jumsawǵa, basqa ayawsız, insanǵa jat yamasa insannıń qádir-qımbatın kemsitiwshi háreketke yamasa jazaǵa duwshar etiliwi múmkin emes.

 

Elimizde hayal-qızlar hám balalardıń huqıqları, erkinlikleri jáne nızamlı máplerin basım hám zorlıqtan isenimli qorǵawdıń institucionallıq hám huqıqıy tiykarların túp-tiykarınan jetilistiriwge, balalar arasında qadaǵalawsızlıqtıń hám olar tárepinen huqıqbuzarlıqlardıń júz beriwiniń aldın alıwǵa, sonday-aq, mayıplıǵı bolǵan balalardı hám ata-ana qaramaǵınan ayırılǵan balalardı mámleket tárepinen qollap-quwatlawǵa qaratılǵan keń kólemli jumıslar ámelge asırılmaqta.

 

Sonıń menen birge, huqıqtı qollanıw ámeliyatında hayal-qızlardıń huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin isenimli qorǵawǵa baylanıslı máselelerde bir qatar mashqalalar da bar edi. Atap aytqanda, hayal-qızlar hám balalardıń huqıqlarına qol qatatuǵın jınayıy qılmıslar ushın sáykes sankciyalar belgilenbegenligi, hayal-qızlardı kúsh kórsetiw hám zorlıqtan qorǵawdıń huqıqıy kepillikleri joqlıǵı, kúsh kórsetiw hám zorlıqtan jábirlengen shaxsqa mámleketlik qorǵawdı beriwshi orderdiń ámel etiw múddeti hayal-qızlardıń huqıqları menen nızamlı mápleriniń jeterli dárejede qorǵalıwın támiyinlew imkaniyatın bermegenligi ayırım jaǵdaylarda mashqala hám qıyınshılıqlardı keltirip shıǵarmaqta edi.

 

Sonlıqtan, áyne waqtında yaǵnıy 2023-jıl 11-aprel kúni «Hayal-qızlar hám balalar huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin isenimli qorǵaw sisteması jáne de jetilistiriliwi múnásibeti menen Ózbekstan Respublikasınıń ayırım nızam hújjetlerine ózgeris hám qosımshalar kirgiziw haqqında» Nızam qabıl etildi.

 

Usı Nızam menen Ózbekstan Respublikası nızamlarına hayal-qızlardı sociallıq-ekonomikalıq tarawda óz huqıqları menen máplerin ámelge asırıwda qollap-quwatlaw máselelerin tártipke salatuǵın nızamshılıqtı xalıqaralıq standartlar tiykarında jetilistiriwdi názerde tutatuǵın, sonday-aq, balalar máseleleri boyınsha komissiyalar jumısınıń huqıqıy tiykarların bekkemlep qoyatuǵın ózgerisler kirgizildi.

 

Atap aytqanda, Ózbekstan Respublikasınıń Jınayat kodeksine tómendegishe ózgeris hám qosımshalar kirgizildi. Endilikte, tómendegi jınayatlardı islegenlerge jazadan múddetinen aldın shártli azat etiw qollanılmaydı:

 

18 jasqa tolmaǵan jábirleniwshiniń namısına tiyiw hám onı jınısıy qatnasqa májbúrlew menen baylanıslı jınayatlar;

 

16 jasqa tolmaǵan shaxs penen jınısıy qatnas yaki oǵan uyatsız-buzıq háreketler islew;

 

erjetpegen shaxs táriyiplengen yamasa súwretlengen pornografiyalıq ónimler menen qatnas jasaw;

 

erjetpegen shaxstıń qatnasıwında birge islesiw, ziynexana shólkemlestiriw menen baylanıslı jınayatlar.

 

Hayaldı hámiledarlıǵın jasalma túsiriwge májbúrlegenlik ushın juwapkershilik kúsheytilip, járiyma muǵdarı bazalıq esaplaw muǵdarınıń 100 esesinen 200 esesine shekem yamasa 3 jıldan 5 jılǵa shekem, belgili bir huqıqtan ayırıw yamasa 300 saattan 360 saatqa shekem májbúriy jámiyetlik jumıslar yamasa 2 jıldan 3 jılǵa shekem miynet penen dúzetiw jumısları menen, namısqa tiyiw (118-statya) hám jınısıy qálewdi zorlıq penen tábıyǵıy emes usılda qanaatlandırıw (119-statya) jınayatları ushın juwapkershilik 5 jıldan 8 jılǵa shekem erkinen ayırıw menen jazalanıwı belgilendi.

 

Sonday-aq, bul jınayatlar mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa, burınǵı zayıbına, bir shańaraq tiykarında birge jasap atırǵan shaxsqa yamasa ulıwma perzentke iye bolǵan shaxsqa qarata isleniwi, jábirleniwshige qaraw júklengen bilimlendiriw, tárbiyalaw, emlew yamasa basqa mákemeniń xızmetkeri tárepinen isleniwi jınayattı awırlastırıwshı jaǵday dep tabılıwı názerde tutılmaqta.

 

18 jasqa tolmaǵan shaxslardı, jaqın tuwısqan, burınǵı hayal, bir shańaraq tiykarında birge jasap atırǵan shaxs yamasa ulıwma perzenti bar shaxstı jınısıy qatnas jasawǵa májbúrlegenlik ushın juwapkershilik belgilenip, bul jınayat ushın 5 jıldan 8 jılǵa shekem erkinen ayırıw menen jazalanıwı múmkin.

Nızam menen shańaraqlıq zorlıq ushın juwapkershilik kirgizilip, oǵan bola, hayalına (kúyewine), burınǵı hayalına (burınǵı kúyewine), bir shańaraqta jasap atırǵan shaxsqa yamasa ulıwma perzentke iye shaxsqa baylanıslı:

 

múlk, bilim alıw, den-sawlıqtı saqlaw hám (yamasa) miynetke baylanıslı huqıqın ámelge asırıwǵa tosqınlıq etiw;

 

múlkine hám jeke zatlarına qastan zıyan jetkeriw;

 

olardıń abırayı hám qádir-qımbatın kemsitiw, olardı qorqıtıw, jaqın tuwısqanlarınan ajıratıp qoyıw, usı háreketler ushın hákimshilik jaza qollanılǵannan keyin islengen bolsa, BEMnıń 20 esesinen 30 esesine shekem járiyma yamasa 160 saattan 300 saatqa shekem májbúriy jámiyetlik jumıslar yamasa 2 jılǵa shekem miynet penen dúzetiw jumısları menen jazalanıwı názerde tutılmaqta.

 

Joqarıdaǵı shaxslardı urıw, dene jaraqatın jetkeriw jetkerilgen jaraqatlanıwdan kelip shıqqan halda awırlastırıwshı jaǵdaylardı keltirip shıǵarsa, atap aytqanda, den-sawlıqtıń uzaq waqıt (keminde 21 kún, biraq 4 aydan kóp bolmaǵan dáwirde) jamanlasıwına yamasa ulıwma miynet qábiletiniń 10 procentinen 33 procentine shekem joǵalıwına sebep bolǵan qastan denege ortasha awır jaraqat jetkeriw, 2 jıldan 3 jılǵa shekem erkinen ayırıw menen jazalanıwı múmkin.

 

Erjetpegen shaxs penen jınısıy qatnas jasaǵanı ushın da juwapkershilik ilájları kúsheytildi.

 

Sonday-aq, shaxstıń abırayı hám qádir-qımbatın kemsitetuǵın jáne insan turmısınıń sır saqlanatuǵın táreplerin sáwlelendiretuǵın maǵlıwmatlardı járiyalaǵanı ushın juwapkershilik belgilendi. Bul jınayat awırlastırıwshı jaǵdaylarda 3 jılǵa shekem erkinen ayırıw menen jazalanadı.

 

Sonday-aq, Ózbekstan Respublikasınıń Hákimshilik juwapkershilik haqqındaǵı kodeksine de qatar ózgeris hám qosımshalar kirgizildi. Atap aytqanda, haqı tólenetuǵın jámiyetlik jumıslarǵa májbúriy túrde tartqanı ushın hákimshilik juwapkershilik belgilendi.

 

Bunnan tısqarı, endilikte shahwanıy zorlıq etiw, yaǵnıy shaxsqa qarata onıń ushın maqul bolmaǵan hám de onıń abırayı hám qádir-qımbatın kemsitetuǵın, shaxstıń sırtqı kórinisin yamasa qáddi-qáwmetin táriyiplewde, ımlawda, tiygiziwde, shaqırıwda kórsetilgen, shahwanıy xarakterge iye bolǵan háreketlerdi bir márte qopal túrde yamasa bir neshe márte islew 15 sutkaǵa shekemgi múddetke hákimshilik qamaqqa alıwǵa sebep boladı.

 

Jas óspirim yamasa miynetke jaramsız shaxslardı materiallıq támiyinlewden bas tartıw (474-statya), ata-ananı materiallıq támiyinlewden bas tartıw (475-statya) sıyaqlı hákimshilik qılmıslar tómendegi juwapkershilikler qollanılıwına sebep boladı:

 

15 sutka múddetke hákimshilik qamaqqa alıwǵa;

 

120 saatqa shekem haqı tólenetuǵın jámiyetlik jumıslarǵa májbúriy túrde tartıwǵa;

 

hákimshilik jazalardıń usı túrleri qollanılıwı múmkin bolmaǵan shaxslarǵa bazalıq esaplaw muǵdarınıń 20 esesi muǵdarında járiyma salıwǵa.

 

Sonday-aq, Nızam menen jańadan toltırılǵan normaǵa muwapıq, ata-ana jasaw ornında waqtınsha bolmaǵanda yamasa olar óz ata-analıq minnetlemelerin orınlay almaytuǵın dáwir ushın etjetpegen balalarına qáwender yamasa ámenger tayınlaw boyınsha minnetlemelerin orınlamawı bazalıq esaplaw muǵdarınıń 10 esesine shekemgi muǵdarda járiyma salıwǵa sebep boladı.

 

Shańaraqlıq zorlıq islegeni ushın hákimshilik juwapkershilik belgilenip, bul huqıqbuzarlıq bazalıq esaplaw muǵdarınıń 10 esesinen 20 esesine shekem járiyma yamasa 10 sutkaǵa shekemgi hákimshilik qamaqqa alıwǵa sebep boladı.

 

Sonday-aq, hayaldı (kúyewin), burınǵı hayaldı (burınǵı kúyewin), bir shańaraqta jasap atırǵan shaxstı yamasa ulıwma perzenti bar shaxstı urıw bazalıq esaplaw muǵdarınıń 10 esesinen 20 esesine shekemgi járiyma yamasa 15 sutkaǵa shekemgi múddetke hákimshilik qamaqqa alıwǵa sebep boladı.

 

Balalardıń ómiri, den-sawlıǵı yamasa ádep-ikramlılıǵı ushın qáwipli bolǵan jınayatlardı islegen shaxslardıń birden-bir reestri dúzilip, usı reestrge kirgen shaxslardıń bilimlendiriw, tárbiya, balalar sawalllandırıw, sport hám dóretiwshilik shólkemlerinde islewi hám balalar menen tikkeley islesiwdi názerde tutatuǵın jumıs túrleri menen shuǵıllanıwı qadaǵan etilmekte.

 

Sonday-aq, basım ótkeriw hám zorlıqtan jábirlengenlerge beriletuǵın qorǵaw orderiniń múddeti sud tárepinen bir jılǵa shekem sozdırılıwı múmkinligi belgilenbekte.

 

Bul Nızam hayal-qızlar hám balalarǵa qarata kúsh kórsetiw hám zorlıq etiwdiń aldın alıwǵa, shańaraqlardaǵı ruwxıy-ádep-ikramlılıq ortalıǵın jaqsılawǵa, balalar hám hayal-qızlardıń huqıqlarına baylanıslı xalıqaralıq indekslerde mámleketimizdiń ornın jaqsılawǵa xızmet etedi.

 

Spartak NIYAZOV,
Nókis rayonlar aralıq ekonomikalıq sudı baslıǵı

MÁHÁLLEDE KÓSHPELI ASHIQ SUD MÁJILISI ÓTKERILDI

 

Jınayat isleri boyınsha Xojeli rayonı sudı baslıǵı S.Davletmuratov tárepinen rayondaǵı “Bayterek” mákán puqaralar jıyınında kóshpeli ashıq sud májilisi ótkerildi.

 

Onda Ózbekstan Respublikası Jınayat kodeksiniń 169-statyası 2-bólimi «g» bánti menen ayıplanǵan shaxstıń qarsısına toplanǵan jınayat isi kórip shıǵıldı hám sud hukimi menen 20 (jigirma payız) mámleket paydasına uslap qalıw jolı menen 2(jıl) múddetke dúzetiw  jazası tayınlandı.

 

Sonday-aq, Ózbekstan Respublikası Jınayat kodeksiniń 266-statyası 1-bólimi  menen ayıplanǵan shaxstıń qarsısına toplanǵan jınayat isi de ashiq kóshpeli sud májilisinde kórip shıǵıldı. Sudya istegi barlıq dáliyllerdi úyrenip, jábirkesh, gúwa hám sudlanıwshınıń aqırǵı sózlerin tıńlap, tómendegishe uyǵardı.

 

Sudlanıwshı shaxstıń óz ayıbın tolıq tán alıp, pushaymanlıq bildirgeni hám jábirleniwshige jetkerilgen zıyandı tolıq qaplap bergenligi, jábirleniwshiniń nızamlı wákili tárepinen sudlanıwshıǵa keshirim berilgenligi esapqa alınıp, jınayat isi táreplerdiń óz-ara jarasqanlıǵı múnásibeti menen Ózbekstan Respublikası Jınayat Processual Kodeksiniń 84-statyasınıń 4-bólimine tiykar óndiristen qısqartıldı.

 

Bunnan soń, sud baslıǵı tárepinen “Qızıl aymaq”qa kirgizilgen bul aymaqta júz bergen huqıqbuzarlıqlar talqılanıp, aldaǵı bunday kewilsiz jaǵdaylardıń aldın alıw boyınsha piker alısıldı. Sonday-aq, jınayatshılıq hám huqıqbuzarlıqlardıń aldın alıw baǵdarında qabıl etilip atırǵan nızam hújjetleri, nızamshılıqqa kirgizilip atırǵan ózgeris hám qosımshalar boyınsha puqaralarǵa keń túrde túsinikler berildi.

 

 

SUDYA OQÍWSHÍLAR USHÍN ÁMELIY SABAQ ÓTTI

 

Qaraqalpaqstan Respublikası sudı hám Qaraqalpaqstan Republikası hákimshilik sudınıń «Sudyalar tárepinen ulıwma orta bilimlendiriw mákemelerinde ámeliy sabaq ótkeriw» boyınsha dúzilgen rejege tiykar Qaraqalpaqstan Respublikası hákimshilik sudı sudyası R.Xudayberganova Nókis qalası 1-sanlı ayırım pánler tereńlestirilip oqıtılatuǵın klassları bar mektepte «Insan huqıqları hám erkinlikleri kepilligi» atamasında ámeliy sabaq ótti.

 

Onda sudya oqıwshılarǵa tiykarǵı Nızamımızdıń áhmiyeti, jańalanǵan Konstituciyadaǵı normalar, insan huqıqların qorǵawda Konstituciyanıń ornı boyınsha túsinik berdi.

 

Álbette, sudyalar tárepinen bunday ámeliy sabaqlardıń shólkemlestiriliwi júdá áhmiyetli. Usınday ilájlar jaslarǵa insan huqıqları, olardın kepillikleri hám qorǵalıwı haqqında túsinik beriwge qaratılǵan. Insan huqıqları túsinigi, olardıń ulıwma principleri, bunday huqıqlardıń qorǵalıwı hám olardıń turmısımızdaǵı áhmiyeti boyınsha maǵlıwmat beriw arqalı, nızamlar jáne normalardıń insan huqıqların qorǵawdaǵı ornı da bekkemlenedi.

 

Óz náwbetinde oqıwshılar da ashıq sabaqlar tiykarında huqıqıy sawatxanlıǵın arttıradı. Jáne oqıwshılardıń nızamlardı biliwge, huqıqıy tarawǵa bolǵan qızıǵıwshılıǵı artıp, huqıqların qorǵawdı úyrenedi, sonıń menen birge demokratiyalıq qádriyatlardı elede tereń biliwine múmkinshilik beredi.

 

Mine usı tárepleri menen de sudya tárepinen ótkerilgen ámeliy sabaq oqıwshılarda ayrıqsha qızıǵıwshılıq oyattı.

 

JÍNAYATSHÍLÍQ HÁM HUQÍQBUZARLÍQLARDÍŃ ALDÍN ALÍWDA PUQARALAR MENEN USHÍRASÍP, OLARDÍŃ MASHQALALARÍN ÚYRENIW ÁHMIYETLI

 

Jınayatshılıq hám huqıqbuzarlıqlardıń aldın alıwda xalıq penen ushırasıw arqalı olardıń mashqalaların úyreniw júdá áhmiyetli rol oynaydı. Sebebi, máhálle belsendileri menen shólkemlestirilgen bunday ushırasıwlar jınayatshılıqtıń azayıwına járdem beriw menen birge, puqaralardıń huqıqıy bilimlerin bekkemlew, ózleriniń huqıq hám minnetlemelerin túsinip, juwapkershiligin arttırıwǵa járdem beredi.

 

Jınayat isleri boyınsha Nókis rayonı sudınıń tergew sudyası G.Utepbergenova tárepinen rayondaǵı “Samanbay” hám «Baqanshaqlı» awıl puqaralar jıyınlarında aymaq turǵınları menen mine usınday ashıq sáwbetlesiw ótkerildi.

 

 

 

Onda máhálle aymaǵında huqıqbuzarlıq hám jınayatshılıqtıń aldın alıw, jınayattan awlaq qáwipsiz aymaqtı jaratıw boyınsha profilaktikalıq túsinik jumısları alıp barıldı. “2025-jılı respublika máhállelerinde qáwipsiz ortalıqtı jaratıw hám huqıqbuzarlıqlardıń erte aldın alıw sistemasınıń nátiyjeliligin bunnan bılay da arttırıw boyınsha ilajlar haqqında”ǵı Prezident qararı tiykarında isleniwi tiyis wazıypalar jóninde de maǵlıwmat berildi.

 

 

 

 

Sonday-aq, jınayatshılıq hám huqıqbuzarlıqlar kórsetkishi artıp “Qızıl aymaq”qa kirgizilgen máhállelerde jıyın belsendileri menen birge islesiwdiń áxmiyeti, huqıqıy másláhátler hám puqaralardıń huqıqları haqqında sóz etildi.

 

 

 

Xalıq penen turaqlı sáwbetlesiw arqalı olardıń eń tiykarǵı mashqalaları, jumıssızlıq, sana-sezim hám ideologiya menen baylanıslı mashqalalar, jınayat ushın jol ashıwı múmkin bolǵan faktorlardı anıqlawǵa boladı. Sonıń menen birge, adamlardıń tikkeley mashqalaların tıńlap, olarǵa beriliwi múmkin bolǵan huqıqıy járdem hám resurslardı da usınıw júdá áhmiyetli.

 

 

Solay eken, sudya tárepinen orınlarda ótkerilip atırǵan bunday ushırasıwlar jınayatshılıqtı kemeytiw arqalı jámiyette huqıqıy mádeniyattı elede jetilistiriwde eń tiykarǵı qádem bolıp tabıladı.

Skip to content