Bala-názik jan, Jaratqannaıń sıyı. Ol bir jas nál bolıp, qalay ádiwlense, sonday miywe beredi. Sonıń ushında perzentti tárbiyalaw, oǵan ilim-bilim beriw, kásip-ónerge úyretiw burınnan eń áhmiyetli wazıypa esaplanadı. Ádep-ikramlılıq, jası úlkenlerge húrmet, shańaraqqa, kindik qanı tógilgen diyarǵa sadıqlıq páziyletlerin kamal taptırıw, bala tárbiyasında eń ahmiyetli wazıypa!
Perzentler qanday adam bolıp jetilisiwi birinshi náwbette shańaraqqa baylanıslı. Xár bir insan óz shańaraǵı aldında juwapker bolıp esaplanadı. Bul juwapkershilikti seziniw menen biz, Watan aldındaǵı perzentlik paızımızdı orınlaǵan bolıp esaplanamız.
Bala tárbiyası – barlıq jámiyettiń tiykarǵı isi, házirgi waqıtta hár bir puqaranıń parızı. Bala shańaraqta tuwrı tárbiya alsa, mektepte úlgili oqıwshıǵa aynaladı. Álbette, bunda óz-ózinen huqıqıy sana, huqıqıy mádeniyatida qáliplesip baradı. Perzentleri aqıllı, jasları bilimli hám watan súyispenshiligi ullı bolıp ósetuǵın mámleket kúshli mámleket. Nege degende, búgingi tezlik penen rawajlanıp atırǵan dáwirde millet hám xalıq táǵdirin tek ǵana materiyallıq emes, al ruwxıy baylıq sheshedi.
Zaman talaplarınan kelip shıǵıp, “Balalardı zorlıqtıń barlıq formalarınan qorǵaw haqqında”ǵı nızam imzalandı. Nızam 5 bap hám 51 statyadan ibárat bolıp, nizam menen balaǵa qarata zorlıtıń túsinigin hám fizikalıq, jınısıy hám ruwxıy zorlılardan tısqarı onıń jańa tırleri – ǵamxorlıq kórsetpew, ekspluatacya, bulling hám oǵan uqsas zorlıqlar atap ótilgen.
Sonday-aq, mámleket balalardı zorlıqtıń barlıq formalarınan qorǵaw ushın tiyisli hyqıqıy, hákimshilik, social, ekonomikalıq hám basqada ilájların kóriw, zorlıqtan jábirleniwshilerdi reabilitacya etiw hám olardıń huqıqların tiklew hámde olardı social qáliplestiriw ushın tiysli bolǵan is ilájlar kóriwi nızamı belgilengen.
Sonıń menen bir qatarda, tiyisli organlardıń balalardı zorlıqtan qorǵawǵa baylanıslı tiysli wákilliklerdi, birgelikte islew mexanizmi hám juwapkershilikli wazıypa názerde tutılǵan.
Áhmiyetlisi nızam menen tek ǵana zorlıqtan jábir shekken balalardı qorǵaw, bálkim zorlıq qáwipi astında bolǵan balalardı anıqlaw hám olarǵa qarata zorlıq qáwiplerin saplastırıw sisteması jolǵa qoyılmaqta.
21-oktaybr kúni Prezident tárepinen imzalanǵan 978-sanlı Nızam menen Ózbekstanda balalarǵa qarata onıń jaqın insanları tárepinen shańaraqlıq zorlıq kórsetilgenlik ushın juwapkershilik belgiengen edi. Bul Nızam menen Hákimshilik juwapkershilik tuwrısındaǵı kodekstiń 59-2-statyası hám Jınayat kodeksiniń 126-1-statyası balaǵa qarata shańaraqlıq (turmıslıq) zorlıq islegeni ushın juwapkershilik belgilew norması menen toltırıldı.
Dúnyada hár jılı balalardıń yarımınan kóbi, yaǵnıy 1 milliardtan artıq bala zorlıqqa ushıraydı. Bul haqqında 8 noyabr kúni Kolumbiya paytaxtı Bogota qalasında Dúnyajúzlik densawlıqtı saqlaw shólkemi balalarǵa qarata zorlıqtıń aldın alıwǵa arnalǵan birinshi global ministrler konferenciyasında málim etildi.
Dúnyajúzlik densawlıqtı saqlaw shólkemi, BMSH hám Balalar qorı (UNISEF) shólkemlestirgen eki kúnlik konferencyada 130 mámlekettiń húkimet wákilleri, sondayaq 90 ministr qatnasqan. BMSHniń 2024 jılı esabatına kóre, dunyada 15 jasqa shekem bolǵan 2.04 millyard bala bar. Kámilet jasqa tolmaǵanlar ulıwma xalıqtıń shama menen 25 payzn quraydı.
DDSSSHniń maǵlıwmatlarına kóre, hár jılı dúnyanıń yarımınan kóp (1 milliardtan artıq) balalar zorlıqqa ushıraydı. Konferenciya juwmaǵında 100 den artıq mámleket balalarǵa qarata zorlıqtıń aldın alıw boyınsha májburyatlar alǵan, 9 mámleket bolsa fizikalıq jazaǵa tıyım salıwdı wáde etken.
Tiykarǵı statistik maǵlıwmatlar:
- hár jılı 2 jastan 17 jasqa shekemgi bolǵan balalardıń yarımınan kóbi zorlıqtıń túrli formalarına ushıraydı. Bul 1 milliardtan artıq balanı quraydı;
- hár úsh baladan ekewi turaqlı túrde shańaraqta jazaǵa tartılǵan;
- hár besinshi qız hám er bala jınısıy zorlıqqa ushıraydı;
- 25 payızdan 50 payızǵa shekemgi balalar basım qurbanı boladı;
- er balalar arasında zorlıq, kóbinese oq atar yaki basqa suwıq qural jumsalǵan halda hám bul ólimniń tiykarǵı sebebi bolıp tabıladı.
Konferenciya juwmaǵına kóre, 2030-jilǵa shekem balalarǵa qarata zorlıq dárejesin kemeytiw maqsetinde mámleketler ushın maqset hám wazıypalar belgilengen hújjet qabıl etildi. Burundi, Gambiya, Qırǵızstan, Panama, Shri-Lanka, Ugan hám Tájikistan húkimetleri hár qanday shárayatta balalarǵa qarata fizikalıq jazaǵa tıyım salıw májburiyatın aldı. Nigeriya húkimeti mekteplerde fizikalıq jazaǵa tıyım salıwǵa wáde berdi.
UNICEF óz esabatında búgingi kúnde 370 millionnan artıq qız hám hayal, yaǵnıy mámleket boylap hár segizinshi qız yáki hayal 18 jasqa tolıwdan aldın zorlıqqa ushıraǵanı yáki jınısıy agressiyaǵa ushıraǵanı málim etilgen.
Balalar basım hám zorlıqqa ushıraǵanda qanday jol tutıw kerek, kimge múrájaat etiw kerek degen sorawlar kópshilikti oylandıradı. Mámleketimizde balalardıń shaǵım etiwdiń sırlıǵı, balalar ushın doslıq múnásibeti mexanizminen paydalanıw imkaniyatların támiyinlew hám olardan paydalanıwǵa shaqırıw máseleleri qanday jaǵdayda degen sorawlarǵada, házirgi kúnde unamlı juwap beriw qıyın. Mısalı, balalar baqshasında baqsha tárbiyashısı tárepinen qısımǵa alınǵan yaki kemsitilgen balanı kim qorǵaydı? Ol óz huqıqın qorǵawdı bilmewi anıq. Ata-analar bolsa bul jaǵdaydan kóbine biyxabar qaladı. Sebebi balanı baqsha tárbiyashısı urǵanda murnı qanaǵan bolsa, balanıń ata-anası kelgenge shekem tazalap iz qalmaǵan boladı, urǵan jerin kim ekspertizaǵa berip júredi? Tilekke qarsı, sol tárizde balajanlarǵa azar beriwler dawam ete beredi.
Sonday-aq, Oliy Májlis Nızamshılıq palatası keńesi hám Senat keńesiniń usı jıl 21-fevraldaǵı qospa qararı menen BMSHnıń bala huqıqları haqqındaǵı konvenciyası qaǵıydaların ámelge asırıw boyınsha Ózbekstan Respublikasınıń Besinshi dáwir teması kórip shıǵıw juwmaqları júzesinen BMSHnıń Bala huqıqıları boyınsha komiteti usınısların ámelge asırıw boyınsha 2024-2027 jıllarǵa mólsherlengen Milliy háreketler rejesi tastıyıqlanǵan bolıp, bul reje 100 usınıs jáne olardı ámelge asırıw mexanizmleri hám juwapker organlar jáne orınlaw múddetleri belgilengen.
Bul háreketler rejesiniń 9-bántine tiykar Balalarǵa shikayat etiwdiń sırlıǵı, balalar ushın doslıq múnásibetiniń mexanizminen paydalanıw imkaniyatların támiyinlew hám olardan paydalanıwǵa shaqırıw usınıs etilgen. Bul haqqında balalardıń olarǵa qarata zorlıq jaǵdayları boyınsha shikayatlardı qabıl etiw sistemasın jolǵa qoyıw, sonday-aq balalar ushın isenim telefonlardı shólkemlestiriw, mámleketlik organları rásmiy web-saytlarında balalarǵa maslastırılǵan betler ashıw, social hám tárbiyalıq videoroliklerdi tayarlaw jáne olardı ǵalabalıq qurallarda kórsetip barıw belgilengen.
Nege degende, házirgi texnika dáwirinde barlıq balalarda texnikalıq qurallardan paydalanıw kónikpeleri qálipleskenligin esapqa alıp, olarǵa qarata zorlıq qılınǵan jaǵdaylar júzesinen balalar tezlik penen tiyisli organlarǵa múrájaat etiw názerde tutılǵan.
Hesh kimge sır emes, geyde internet tarmaqlarında balalardıń jınısıy yáki fizikalıq zorlıqqa ushıraǵanlıǵı haqqında kewilsiz xabarlar tarqaladı, joqarıda kórsetilgen mexanizmlerden keń paydalanılǵanlıǵı nátiyjesinde tiyisli organlar tezlik penen waqıya ornına jetip kelip atrǵanlıǵı hám zorlıqqa ushıraǵan balanıń huqıqların tiklew jáne onı reabilitaciya etiw, ayıpker shaxslarǵa qarata qatań sharalar kóriwdi támiyinlenip atırǵanlıǵın atap ótiwimiz lazım.
Sonlıqtanda, bul haqqında sociallıq roliklerdiń islep shıǵılıwı hám internet tarmaqlarında qoyılıp barılıwı, balalardıń huqıqıy sanasın, huqıqıy mádeniyatın asırıwǵa hámde keleshekte ushırasıwı múmkin bolǵan usınday unamsız jaǵdaylarda qanday jol tutıw kerek ekenligi jáne ózin zorlıqtan qalay asıraw kerekligi haqqında kónikpeler qáliplesiwine xızmet etedi.
Usı baǵdardaǵı nızamlar haqqında túsinikler beriw maqsetinde puqaralıq isleri boyınsha Nókis rayonlararalıq sudı sudyaları 2025-jıl 25-fevral kúni Nókis qalasında bir qatar ózin-ózi basqarw uyımları yaǵnıy “Shıǵıs”, “Shımbay shayxana” hám “Sárbinaz” mákán puqaralar jıyınlarında máhálle basshıları hám sol aymaqta jasawshı puqaralar menen ushırasıwlar ótkerip, qabıl etilgen nızam joybarları, nızamnıń tiykarǵı maqsetleri haqqında túsinikler berip, ushırasıw qatnasıwshılarınıń qızıqtarǵan sorawlarına juwaplar berip ótti.
Álbette óz náwbetinde tiyisli rásmiy uyımlarda balalar ushın “Isenim telefonı”n tanıstırıw, bul óz gezeginde balalardıń huqıqların isenimli qorǵaw hám huqıqbuzarlıqlardın aldın alıw hám ayıpker shaxslarǵa tiyisli shara kóriw ushın imkán jaratadı.
TIMUR SEYLXANOV,
Puqaralıq isleri boyınsha Nókis rayonlararalıq sudı arxiv meńgeriwshisi
