Fizikalıq hám yuridikalıq shaxslardıń huqıqları hám nızamlı máplerin qorǵaw jolında, kelispewshiliklerdi óz-ara sóylesiwler jolı menen sheshiw arqalı sudlarda jumıs kólemin optimallastırıwda kelisim pitimi hám mediativ kelisim institutları úlken áhmiyetke iye.
Ózbekstan Respublikası Joqarı xojalıq sudı Plenumınıń 2009-jıl 18-dekabrdegi «Ekonomikalıq sudlar tárepinen kelisim pitimin tastıyıqlawda processuallıq nızam normalarınıń qollanılıwına baylanıslı ayırım máseleler haqqında»ǵı 204-sanlı qararınıń 2-bántinde berilgen túsindiriwge kóre, kelisim pitimi degende óz-ara kelisiwge tiykarlanǵan, dawa talabına (talaplarına) baylanıslı anıqlıqqa erisiwge qaratılǵan, tartıstı sheshiw haqqındaǵı táreplerdiń jazba kelisimleri túsiniledi.
«Mediaciya haqqında»ǵı Ózbekstan Respublikası Nızamınıń 4-statyasına muwapıq, mediaciya – kelip shıqqan kelispewshilikti tárepler óz-ara maqul sheshimge erisiwi ushın olardıń ıqtıyarlı kelisimine tiykarlanıp mediator járdeminde sheshiw usılı bolıp tabıladı. Mediativ kelisim bolsa – mediaciyanı qollanıw nátiyjesinde mediaciya tárepleri tárepinen erisilgen kelisim esaplanadı.
Olardıń ulıwma tárepi sonda, ekewinde de kelispewshiliklerdi sóylesiwler hám kelisim jolı menen sheshiwge qaratılǵan kelispewshiliklerdi sheshiwdiń alternativ usılı bolıp tabıladı.
Ózbekstan Respublikası Ekonomikalıq processuallıq kodeksiniń 131-statyası ekinshi bólimine muwapıq, kelisim pitimi yamasa mediativ kelisim dawa tártibindegi hár qanday is boyınsha dúziliwi múmkin.
Olardıń ayırmashılıq tárepleri sonda, kelisim pitimi ekonomikalıq sud islerin júrgiziwdiń hár qanday basqıshında (hátte, islerdi apellyaciya, kassaciya yamasa reviziya instanciyasında kóriw basqıshlarında da) hám sud hújjetin orınlaw processinde de dúziliwi múmkin, al mediativ kelisim bolsa birinshi instanciya sudında sud másláhátxanaǵa sud hújjetin qabıl etiw ushın shıqqanǵa shekem tárepler tárepinen dúziliwi múmkin.
Kelisim pitimi ol sud tárepinen tastıyıqlanǵannan keyin dúzilgen esaplanadı yaǵnıy sudtıń kelisim pitimin tastıyıqlaw haqqındaǵı uyǵarıw shıǵarılıwı menen dúzilgen esaplanadı.
Al, mediativ kelisimdi bolsa sud tárepinen tastıyıqlawdı talap etpeydi.
Sud tárepinen kelisim pitiminiń tastıyıqlanıwı is júrgiziwdi óndiristen qısqartıwǵa tiykar boladı, sol sebepli áyne bir shaxslar ortasındaǵı, áyne birdey predmet hám tiykarlar boyınsha sudqa tákraran dawa arza menen múrájat etiwge jol qoyılmaydı.
Tárepler arasında mediativ kelisim dúzilgen bolsa, dawa arza kórmesten qaldırıladı, bunday jaǵdayda áyne bir shaxslar ortasındaǵı, áyne birdey predmet hám tiykarlar boyınsha dawager sudqa dawa arzası menen ulıwma tártipte jańadan múrájat etiwge tosqınlıq qılmaydı.
Tárepler arasında dúzilgen kelisim pitim boyınsha shártlesken minnetlemelerdi orınlamaw huqıqıy aqıbetlerdi keltirip shıǵaradı. Sol sebepli, kelisim pitiminde minnetlemelerdi orınlaw shártleri hám múddetleri kórsetiliwi kerek, sonday-aq, kelisim pitiminde juwapker tárepinen minnetlemelerdi keshiktirip yamasa bólip-bólip orınlaw haqqındaǵı, talap etiw huqıqınan basqa shaxs paydasına waz keshiw haqqındaǵı, qarızdan (neustoyka) tolıq yamasa bir bóleginen waz keshiw yamasa qarızdı tán alıw haqqındaǵı, sud qárejetlerin bólistiriw haqqındaǵı hám nızamǵa qayshı bolmaǵan basqa da shártler kórsetiliwi múmkin. Kelisim pitiminiń onda belgilengen tártip hám múddetlerde orınlanbawı sud tárepinen mápdar táreptiń arzası boyınsha orınlaw xatın beriw ushın tiykar boladı.
Mediativ kelisimde bolsa, tárepler belgili bir minnetlemelerdi orınlaw haqqında kelisken bolsa da, kelisilgen shártti orınlamaslıq huqıqıy aqıbet keltirip shıǵarmaydı. Soǵan bola, mediativ kelisim shártleri orınlanbaǵan jaǵdayda, tárepler qaytadan sudqa múrájat etiwge haqılı boladı.
Tárepler ortasında mediativ kelisim dúzilip, dawa arzası kórmesten qaldırılǵan jaǵdayda, dawa arzası usınılǵanda aldınnan tólengen mámleketlik bajı dawagerge qaytarıladı, eger dawa arza bererde mámleketlik bajıdan azat etilgen, mámleketlik bajını tólew keshiktirilgen bolsa táreplerden mámleketlik bajı óndirilmeydi. («Mámleketlik bajı haqqında»ǵı Ózbekstan Respublikasınıń Nızamı, 18-statya).
Joqarıda atap ótilgen Plenum qararınıń 17, 18 hám 19-bántlerine kóre, kelisim pitimin tastıyıqlaw haqqındaǵı sud uyǵarıwınıń juwmaqlawshı bóliminde onıń barlıq shártleri bayan etiliwi kerek. Bunda táreplerdiń sud qárejetlerin bólistiriw boyınsha kelisimniń joq ekenligi kelisim pitimin tastıyıqlawdan bas tartıwǵa tiykar bolmaytuǵının inabatqa alıwı kerek. Bunday jaǵdayda, sud qárejetlerin bólistiriw máselesi sud tárepinen Ekonomikalıq processuallıq kodeksiniń 118-statyası qaǵıydaları tiykarında sheshiledi.
Kelisim pitimin tastıyıqlaw hám is júrgiziwdi óndiristen qısqartıw haqqındaǵı sud hújjeti ústinen Ekonomikalıq processuallıq kodeksinde belgilengen ulıwma tártipte shaǵım etiliwi (protest keltiriliwi) múmkin.
Eger kelisim pitiminiń tárepi, kelisim pitimi sud tárepinen tastıyıqlanǵannan keyin kelisim pitiminiń shártlerin qayta kórip shıǵıwǵa hám (yamasa) kelisim pitimin orınlawdan bas tartıwǵa qaratılǵan dawa menen múrájat etse, sud bunday talaplardı qanaatlandırıwsız qaldıradı.
Eger sud tárepinen tastıyıqlanǵan kelisim pitimin tárepler óz-ara biykarlap yamasa onıń shártlerin ózgertip, sudqa tastıyıqlaw ushın jańa redakciyadaǵı kelisim pitimin usınsa, sud bunday arzanı qanaatlandırıwsız qaldırıw haqqında uyǵarıw shıǵaradı hám bunday uyǵarıw ústinen shaǵım etilmeydi (protest keltirilmeydi).
Hár qanday kelisim pitiminiń sudqa usınılıwı ol sud tárepinen tastıyıqlanadı degendi ańlatpaydı. Óytkeni, Ekonomikalıq processuallıq kodeksiniń 134-statyasına muwapıq, sud kelisim pitimi onıń shártleri nızamshılıqqa qayshı bolsa, onıń shártleri úshinshi shaxslardıń huqıq hám nızamlı máplerine baylanıslı bolsa, ol shárt tiykarında dúzilgen bolsa tastıyıqlawdan bas tartadı hám bul haqqında uyǵarıw shıǵaradı. Bul uyǵarıw ústinen shaǵım etilmeydi (protest keltirilmeydi).
Máselen, Ekonomikalıq processuallıq kodeksiniń 221-statsı tórtinshi bólimine muwapıq, huqıqıy tásir sharasın qollaw haqqındaǵı isler boyınsha kelisim pitimi yaki mediativ kelisim dúziliwine jol qoyılmaydı.
Sonday-aq, Ekonomikalıq processuallıq kodeksiniń 203-9(prim)-statyası altınshı bólimine muwapıq, ózbasımshalıq penen iyelep alınǵan, mámleket múlkinde bolǵan jer uchastkasın qaytarıw, ózbasımshalıq penen qurılǵan imarattı buzıp taslaw haqqındaǵı isler boyınsha kelisim pitimi yaki mediativ kelisim dúziliwine jol qoyılmaydı.
Kelisim pitimdi tastıyıqlaw máselesinde kelisim pitimniń tárepi Akcionerlik jámiyeti yaki juwapkershiligi sheklengen jámiyeti bolsa, bul kelisim pitim iri pitim talaplarına juwap beriw bermesligi «Akcionerlik jámiyetleri ham akcionerlerdiń huqıqların qorǵaw tuwrısında»ǵı, «Juwapkershiligi sheklengen hám qosımsha juwapkershilikli jámiyetler tuwrısında»ǵı Ózbekstan Respublikası nızamlarında belgilengen tártipke muwapıq dúzilgenligi, sonday-aq kelisim pitimlerdi tastıyıqlawda kelisim pitimi kósher yaki kóshpes múlkti beriw tuwrısındaǵı shártti óz ishine alǵan bolsa, bul múlkke úshinshi shaxslardıń huqıqları bar joqlıǵı yaǵnıy xatlap qoyılǵanlıǵı, girewge qoyılǵanlıǵı sıyaqlı jaǵdaylar tekseriliwi lazım.
Kelisim pitimin dúziw, mediaciya tártip procedurasın ámelge asırıw tuwrısında kelisim yaki mediativ kelisimdi dúziwde jáne bir itibar qaratıwı lazım bolǵan tárepi ol usı pitim hám kelisimlerdi imzalawshı shaxslardıń Ekonomikalıq processuallıq kodeksiniń 63-statyasında belgilengenindey wákillikleri bar joqlıǵına itibar qaratılıwı lazım.
Sonday-aq, mediativ kelisim arqalı dawadan waz keshilmesligine, mediativ kelisim dúziw ushın mediaciya tártip procedurasın ámelge asırıw tuwrısında kelisimniń bar bolıwı lazımlıǵına, mediativ kelisim faksimil imza menen imzalanıwı múmkin emesligine itibar qaratılıwı lazım.
Endi, ekonomikalıq sudlarda islerdiń mediativ kelisimler dúziliwi menen dawa arzalardıń kórmesten qaldırılıwı boyınsha sud statistikasına toqtalıp ótsek.
Qaraqalpaqstan Respublikası ekonomikalıq sudları tárepinen 2023-jıl dawamında – 132, 2024-jılda – 70, 2025-jıldıń 1 ayı dawamında 3 is boyınsha tárepler mediativ kelisimge kelgenligi sebepli dawa arzalar kórmesten qaldırıldı.
Sonıń ishinde, Nókis rayonlar aralıq ekonomikalıq sudında – 98 is boyınsha 42,8 milliard somlıq, Beruniy rayonlar aralıq ekonomikalıq sudında – 58 is boyınsha 179,7 milliard somlıq, Shımbay rayonlar aralıq ekonomikalıq sudında – 13 is boyınsha 122,9 milliard somlıq, Qońırat rayonlar aralıq ekonomikalıq sudında – 36 is boyınsha 31,7 million somlıq dawa talapları boyınsha mediativ kelisimler dúzilgen.
Bul islerdiń kategoriyaları boyınsha analiz etilgende 71 is (34,6 procenti) kredit shártnaması, 30 is (14,6 procenti) kesip-alıp islew shártnaması, 29 is (14,1 procenti) ónim jetkerip beriw shártnaması, 15 is (7,3 procenti) kontraktaciya shártnaması, sonday-aq aldı-sattı, lizing, fyuchers, haqı esesine xızmet kórsetiw, ijara, kommunallıq, qarız, qamsızlandırıw, júk tasıw hám basqa da shártnamalar boyınsha kelip shıqqan dawalarǵa tuwra keledi.
Juwmaqlap aytqanda, kelisim pitimi hám mediativ kelisim institutları táreplerge óz-ara kelisiw, sóylesiwler jolı menen kelip shıqqan kelispewshilik máselelerin sheshiwge xızmet etedi.
Spartak NIYAZOV,
Nókis rayonlar aralıq ekonomikalıq sudı baslıǵı
