Ayrıqsha kategoriyadaǵı islerdi sudta kóriwdiń ózine tán ózgeshelikleri

Ayrıqsha tártipte is júrgiziw. Belgili bolǵanınday, aldıńǵı processuallıq nızamshılıqqa salıstırǵanda hárekettegi nızamshılıq puqaralıq islerin júrgiziwdiń 5 túrin ajıratadı. Atap aytqanda, Ózbekstan Respublikası Puqaralıq processuallıq kodeksiniń 1-statyası, 2-bóliminde buyrıq tártibindegi islerdi, dawa tártibindegi islerdi, ayrıqsha tártipte júrgiziletuǵın islerdi, tóreshilik sudlarınıń biylikleri menen baylanıslı islerdi hám shet el sudlarınıń hámde shet el tóreshilik sudlarınıń (arbitrajlarınıń) biyliklerin tán alıw hám orınlawǵa qaratıw menen baylanıslı islerdi kórip shıǵıw hám sheshiw tártibin belgileydi.
Solardıń ishinde ayrıqsha tártipte is júrgiziw sud ámeliyatında jiyi ushırasatuǵını hámmemizge málim. Sizlerdiń dıqqatıńızǵa usınılıp mine usı ayrıqsha is júrgiziw haqqında keńirek toqtalıp ótpekshimen.
Sud tárepinen ayrıqsha is júrgiziw tártibinde kórip shıǵılatuǵın islerge tómendegiler kiredi.
1) yuridikalıq áhmiyetke iye bolǵan faktlerdi anıqlaw haqqındaǵı;
2) balanı perzentlikke alıw haqqındaǵı;
3) puqaranı dereksiz joytılǵan dep tabıw hám puqaranı ólgen dep járiyalaw haqkındaǵı;
4) puqaranı háreketke uqıbı sheklengen yamasa háreketke uqıpsız dep tabıw haqqındaǵı;
5) shaxstı ıqtıyarına qarsı ráwishte psixiatriyalıq stacionarına jatqızıw haqqındaǵı yamasa onıń usı mákemede jatıw múddetin uzaytıw haqqındaǵı;
6) shaxstı tuberkulyoz keselligine qarsı gúresiw mákemesiniń qániygelestirilgen bólimine ıqtıyarına qarsı ráwishte jatqızıw haqqındaǵı yamasa onıń usı mákemede jatıw múddetin uzaytıw haqqındaǵı;
7) er jetpegen shaxstı tolıq háreketke uqıplı dep járiyalaw (emansipaciya) haqqındaǵı;
8) mal-múlkti iyesiz dep tabıw haqqındaǵı;
9) usınıwshıǵa deb berilgen hújjetler joytılǵan jaǵdayda, olar boyınsha huqıqlardı tiklew haqqındaǵı;
10) joytılǵan sud isin júrgiziwdi tiklew haqqındaǵı.

Ayrıqsha júrgiziletuǵın islerdi kórip shıǵıw tártibi Ózbekstan Respublikası Puqaralıq processuallıq kodeksiniń 293-statyasında sanap ótilgen isler sudlarda usı Kodekstiń 27-37-bablarında kórsetilgen ayrıqsha hám qosımshalar menen puqaralıq sud islerin júrgiziwdiń ulıwma qaǵıydalarına muwapıq kórip shıǵıladı.

Yuridikalıq áhmiyetke iye bolǵan faktlerdi anıqlaw.
Sud puqaralardıń yaki shólkemlerdiń shaxsıy, múlkiy huqıqları júzege keliwine, ózgeriwine yamasa tamamlanıwına sebep bolatuǵın faktlerdi anıqlaydı.
Sud:
1) shaxslardıń aǵayinlik qatnasıqları;
2) shaxs birewdi qaramaǵında ekenligi;
3) ákelikti tán alıw, (belgilew), balanıń ol yaki bul anadan tuwılǵanlıǵı, sonday-aq tuwılǵan waqtı;
4) perzentlikke alıwdı, nekeni, nekeden ajıratıwdı hám ólimniń dizimge alınǵanlıǵı;
5) erli-zayıptan biri qaytıs bolǵanlıǵı aqıbetinde puqaralıq halatı dálalatnamaların dizimge alıw uyımlarında nekeni dizimge alıw múmkin bolmay qalsa, nızamda belgilengen jaǵdaylarda olardıń haqıyqatta neke qatnasıqlarında bolǵanlıǵı;
6) shaxstıń huqıqtı belgilewshi hújjetlerinde (jámiyetlik birlespelerge aǵzalıq biletleri, áskeriy hújjetler, pasportlar, puqaralıq halatı dálalatnamaların dizimge alıw uyımları beretuǵın gúwalıqlar bunnan tısqarı) kórsetilgen familiyası, atı yamasa ákesiniń atı onıń pasportındaǵı yamasa tuwılǵanlıǵı haqqındaǵı gúwalıǵındaǵı familiyası, atı yaki ákesiniń atı menen sáykes kelmegen jaǵdayda, bul hújjetlerdiń oǵan tiyisliligi yamasa tiyisli emesligi;
7) baxtsız hádiyse ;
8) imaratqa jeke menshik huqıqı tiykarında iyelik etiw;
9) miyrastı qabıl etiw hám miyrastıń ashılıw ornı faktlerin anıqlaw haqqındaǵı islerdi kóredi.
Eger nızamshılıqta olardı belgilewdiń basqasha tártibi názerde tutılmaǵan bolsa, sud yuridikalıq áhmiyetke iye bolǵan basqa faktlerdi de belgilewi múmkin.
Arza beriwshi yuridikalıq áhmiyetke iye bolǵan faktlerdi tastıyıqlaytuǵın zárúr hújjetlerdi basqasha tártipte alıwı múmkin bolmaǵan yamasa joytılǵan hújjetlerdi tiklewdiń imkániyatı bolmaǵan jaǵdayda ǵana sud bul faktlerdi anıqlaydı.

Puqaranı dereksiz joytılǵan dep tabıw hám puqaranı ólgen dep járiyalaw.
Puqaranı dereksiz joytılǵan dep tabıw yamasa ólgen dep járiyalaw haqqındaǵı arza mápdar shaxs tárepinen dereksiz joytılǵan puqaranıń aqırǵı málim bolǵan jasaw ornındaǵı sudqa beriledi.
Sud puqaranı dereksiz joytılǵan dep tabıw yamasa ólgen dep járiyalaw haqqındaǵı arzanı kórip shıǵıwǵa nızamshılıqta belgilengen múddetler ótkennen soń kirisedi.
Arzada puqaranı dereksiz joytılǵan dep tabıw yamasa onı ólgen dep járiyalaw arza beriwshige qanday maqsetler ushın zárúr ekenligi kórsetiliwi, sonday-aq puqaranıń dereksiz joytılǵanlıǵın tastıyıqlaytuǵın yaki dereksiz joytılǵan shaxsqa ólim qáwipin salǵan yamasa ol anıq baxıtsız waqıya sebepli qaytıs bolǵan dep shamalawǵa tiykar bolatuǵın halatlar bayan etiliwi kerek.

Puqaranı háreketke sheklengen yamasa háreketke ukıpsız dep tabıw.
Spirtli ishimlikler, náshebentlik hám psixotrop zatlardı qabıl etiwi nátiyjesinde puqaranı háreketke uqıbı sheklengen dep tabıw haqqındaǵı yamasa puqaranı ruwxıy halatı buzılǵanlıǵı (ruwxıy keselligi) sebepli háreketke uqıpsız dep tabıw haqqındaǵı is onıń shańaraq aǵzaları, qáwenderlik hám ámengerlik uyımları, prokuror, emlew mekemeleri hám basqa mámleketlik uyımları, puqaralardıń ózin-ózi basqarıw uyımları hám jámiyetlik birlespeleri bergen arzalar boyınsha qozǵatılıwı múmkin.
Puqaranı háreketke uqıbı sheklengen yamasa háreketke uqıpsız dep tabıw haqqındaǵı arza sol puqara jasap turǵan orındaǵı, eger bul shaxs emlew mákemesine jaylastırılǵan bolsa, sol mákeme jaylasqan sudqa beriledi.
Sudya arzanı alǵannan keyin, isti sud dodalawına tayarlaw tártibinde puqaranıń ruwxıy halatı buzılǵanlıǵı haqqında jetkilikli maǵlıwmatlar bar bolsa, onıń ruwxıy jaǵdayın anıqlaw ushın sud-psixiatriyalıq ekspertizasın tayınlaydı.
Puqara sud-psixiatriyalıq ekspertizasınan ótiwden bas tartqanda sud onı májbúriy tártipte ekspertizaǵa jiberiw haqkında uyǵarıw shıǵarıwı múmkin.
Sudtıń puqaranı háreketke uqıbı sheklengen yamasa háreketke uqıpsız deb tabıw haqqındaǵı biyligi ámengerlik hám qáwenderlik uyımınıń háreketke uqıbı sheklengen shaxsqa qáwender tayınlawı, háreketke uqıpsız shaxsqa bolsa, ámenger tayınlawı ushın tiykar boladı.

Shaxstı erkine qarsı tártipte psixiatriyalıq stacionarına jatqarıw yamasa onıń stacionarda jatıw múddetin uzayıttırıw
Shaxstı erkine qarsı tártipte psixiatriya stacionarına jatqarıw haqqındaǵı yamasa onıń stacionarda jatıw múddetin uzayıttırıw haqqındaǵı arza sudqa shaxs jatırǵan psixiatriya mákemesi tárepinen beriledi.
Erkine qarsı tártipte psixiatriya stacionarına jatqarıw ushın nızamda názerde tutılǵan tiykarlar kórsetilgen arzaǵa shıpaker psixiatrlardan ibarat komissiyanıń shaxstıń psixiatriya stacionarında bunnan keyin bolıwı zárúrligi haqqındaǵı tiykarlandırılǵan juwmaǵı qosımsha qılınadı.
Arza psixiatriya mákemesi jaylasqan jerdegi sud tárepinen kórip shıǵıladı.
Sud arzanı qabıl etiw menen bir waqıtta arzanı sudta kórip shıǵıw ushın zárúr bolǵan múddette shaxstıń psixiatriya stacionarında bolıp turıwı máselesin sheshedi.
Shaxstı psixiatriya stacionarına jatqarıw haqqındaǵı yamasa onıń stacionarda jatıw múddetin uzayıttırıw haqqındaǵı is sud tárepinen stacionarǵa jatqızılıp atırǵan shaxstıń nızamlı wákili hám stacionarǵa jatqarıwdıń tiykarlılıǵı haqqında juwmaq bergen komissiya quramındaǵı shıpaker psixiatr, prokuror, sonday-aq shaxs jatırǵan psixiatriya mákemesi wákili qatnasıwında on kúnlik múddet ishinde kórip shıǵıladı.
Sud májilisine psixiatriya mákemesi wákiliniń keshirimli sebeplersiz kelmegenligi arzanı kórip shıǵıwǵa tosqınlıq etpeydi, biraq sud onıń keliwin shárt dep tabıwı múmkin.

Shaxstı tuberkulyoz keselligine qarsı gúresiw mákemesiniń qániygelestirilgen bólimine erkine qarsı tártipte jatqarıw yamasa onıń usı mákemede jatıw múddetin uzayıttırıw
Tuberkulyoz keselliginiń juǵımlı formasına shalınǵan shaxstı tuberkulyoz keselligine qarsı gúresiw mákemesiniń qániygelestirilgen bólimine erkine qarsı tártipte jatqarıw haqqındaǵı yamasa onıń usı mákemede jatıw múddetin uzayıttırıw haqqındaǵı arza sudqa sol shaxs dispanser esabında turǵan yaki emlenip atırǵan yamasa onıń jasaw (turǵan) jerindegi tuberkulyoz keselligine qarsı gúresiw mákemesi tárepinen beriledi.
Tuberkulyoz keselliginiń juǵımlı formasına shalınǵan shaxstı tuberkulyoz keselligine qarsı gúresiw mákemesiniń qániygelestirilgen bólimine erkine qarsı tártipte jatqarıw haqqındaǵı yamasa onıń usı mákemede jatıw múddetin uzayıttırıw haqqındaǵı arza sol shaxs dispanser esabında turǵan yaki emlenip atırǵan tuberkulyoz keselligine qarsı gúresiw mákemesi jaylasqan jerdegi yamasa onıń jasaw (turǵan) ornındaǵı sudta kórip shıǵıladı.
Tuberkulyoz keselliginiń juǵımlı formasına shalınǵan shaxstı tuberkulyoz keselligine qarsı gúresiw mákemesiniń qániygelestirilgen bólimine erkine qarsı tártipte jatqarıw haqqındaǵı arza usı mákeme medicinalıq komissiyasınıń medicinalıq tekseriwden hám (yamasa) emleniwden bas tartıp atırǵan sol shaxstı erkine qarsı tártipte jatqarıw zárúrligi haqqındaǵı juwmaǵı qabıl etilgen kúnnen baslap bir sutka ishinde beriledi. Juwmaqta emlew ótkiziletuǵın múddet kórsetiledi.
Tuberkulyoz keselliginiń juǵımlı formasına shalınǵan shaxstıń tuberkulyoz keselligine qarsı gúresiw mákemesiniń qániygelestirilgen bólimine erkine qarsı tártipte jatıw múddetin uzayıttırıw haqqındaǵı arza usı mákeme medicinalıq komissiyasınıń shaxstıń emleniwde bolǵan mákemede jatıw múddetin uzayıttırıw zárúrligi haqqındaǵı juwmaǵı tiykarında beriledi. Juwmaqta emlew ótkiziletuǵın múddet kórsetiledi.

Abdimurat Kerimbaev
Qaraqalpaqstan Respublikası sudı sudyası