PUQARALÍQ ISLERI BOYÍNSHA SUD QÁREJETLERIN ÓNDIRIW TÁJIRIYBESI
Ámeldegi nızamshılıq mazmunlarına kóre sud qárejetleri degende puqaralardıń, yuridikalıq shaxslardıń, sonday-aq shet el puqaraları hámde puqaralıǵı bolmaǵan shaxslardıń sudta belgili-bir processual háreketti ámelge asırıw ushın hám hújjetler kóshirmelerin alǵanlıq ushın mámleket paydasına, sonday-aq, guwalarǵa, ekspertlerge, qániygelerge, dilmashlarǵa tólenetuǵın hámde bunday processual háreketlerdi ámelge asırıwǵa tólenetuǵın basqa qárejetler túsiniledi.
Sudlarda puqaralıq islerin kóriwde sud qárejetlerin óndiriw tártibi Ózbekstan Respublikasınıń «Mámleketlik bajı haqqında»ǵı nızamı, Puqaralıq-processuallıq kodeksi hám Ózbekstan Respublikası Joqargı sudı Plenumınıń tiyisli qararları menen belgilenedi.
Ózbekstan Respublikası Puqaralıq-processuallıq kodeksiniń 127-statyasına kóre, sud qárejetleri mámleketlik bajı hám isti kóriw menen baylanıslı shıǵınlardan ibarat.
Puqaralıq isleri boyınsha sud kárejetlerin óndiriwde birden-bir sud tájiriybesin engiziw maqsetinde 2024-jıl 16-dekabrde Ózbekstan Respublikası Joqargı sudı Plenumınıń «Puqaralıq isleri boyınsha sud qárejetlerin óndiriw tájiriybesi haqqında»ǵı 37-sanlı qararı qabıl etildi.
Usı Plenum qararınıń kórsetpelerine kóre, puqaralıq isleri boyınsha mámleketlik bajı:
sudlarǵa beriletuǵın dawa arzalardan, ayrıqsha tártipte júritiletuǵın islerge tiyisli arzalardan, sud buyrıǵın beriw haqqındaǵı arzalardan;
tóreshilik sudınıń sheshiwshi qararları boyınsha tartısıw haqkındaǵı arzalardan;
tóreshilik sudınıń sheshiwshi qararların májbúriy orınlaw ushın orınlaw xatın beriw haqqındaǵı arzalardan;
shet mámleket sudınıń hámde shet el tóreshilik sudınıń (arbitrajınıń) sheshiwshi qararın tán alıw hám orınlawǵa qaratıw haqqındaǵı arzalardan;
kárxanalar, mákemeler, shólkemler, jámiyetlik birlespeleriniń hákimshilik hám basqa ǵalabalıq huqıqıy qatnasıqlardan júzege kelmeytuǵın qararları hámde olar lawazımlı shaxslarınıń sonday háreketleri (háreketsizligi) ústinen berilgen dawa arzalardan;
apellyaciya, kassaciya hám reviziya tártibindegi shaǵımlardan:
a) sudlardıń sheshiwshi qararları ústinen;
b) is júrgiziwdi qısqartıw haqkındaǵı, dawanı kórmesten qaldırıw haqqındaǵı, sud járiymaların salıw haqkındaǵı uyǵarıwları ústinen;
v) tóreshilik sudınıń sheshiwshi qararları boyınsha tartısıw haqkındaǵı isler boyınsha uyǵarıwlar ústinen;
g) tóreshilik sudınıń sheshiwshi qararların májbúriy orınlaw ushın orınlaw xatı beriw haqkındaǵı arzalar boyınsha uyǵarıwlar ústinen;
d) shet el sudınıń hámde shet mámleket tóreshilik sudınıń (arbitrajınıń) sheshiwshi qararın tán alıw hám orınlawǵa karatıw haqkındaǵı arzalar boyınsha uyǵarıwlar ústinen;
hújjetlerdiń dublikatların hám kóshirme nusxaların (solardan tákirarıy ráwishte beriletuǵın sud hújjetleriniń kóshirme nusxaların) bergenlik ushın óndiriledi.
Sud qararlarınıń sud qárejetleri bóleginen narazı bolıp berilgen apellyaciya, kassaciya hám reviziya shaǵımları boyınsha mámleketlik bajı ulıwma tiykarlarda tólenedi, lekin mámleketlik bajı menen baylanıslı máseleler boyınsha shıǵarılǵan uyǵarıwlarǵa qarata berilgen jeke shaǵımlar boyınsha mámleketlik bajı tólenbeydi.
Nızam menen mámleketlik bajını tólewden azat etilgen, sud tárepinen mámleketlik bajı tólemi keshiktirilgen yaki bólip-bólip tólew belgilengen hallardan basqa barlıq jaǵdaylarda mámleketlik bajı hám pochta qárejeti arza, dawar arza, shaǵım sudqa berilgenge shekem tólenedi.
Dawa bahası shet el valyutasında belgilengen múlkiy daw boyınsha sudqa arza berilgende, mámleketlik bajınıń muǵdarı arza berilgen sánede Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki tárepinen belgilengen kurs boyınsha milliy valyutada belgilenedi.
Tóleniwi lazım bolǵan mámleketlik bajı muǵdarı arız etilgen talaptıń ózgesheligine (múlkiy yaki múlkiy bolmaǵan) baylanıslı boladı hám «Mámleketlik bajı haqqında»ǵı Nızam menen belgilengen stavkalar boyınsha anıqlanadı.
Dawa talabı múlkiy qásiyetke iye bolǵan jaǵdaylarda mámleketlik bajı muǵdarın dawager tárepinen kórsetilgen dawa bahasınan kelip shıǵıp, nızam talabına muwapıq sudya belgileydi. Múlkiy qásiyetke iye bolǵan bir neshe bólek talaplardan ibarat dawa arzalardan mámleketlik bajı ulıwma dawa summasınan kelip shıqkan halda óndiriledi. Bunday talaplarnı óz ishine alǵan múlkiy bolmaǵan qásiyetke iye dawa arzalardan hár bir talap ushın bólek mámleketlik bajı óndiriledi. Bir waqıttıń ózinde múlkiy ham múlkiy emes qásiyetke iye bólek talaplardan ibarat bolǵan arzalardan mámleketlik bajı hár bir talap ushın óz aldına, múlkiy hám múlkiy emes qásiyetdegi arzalar ushın belgilengen stavkalar boyınsha óndiriledi.
Eger sud tárepinen is kóriliwi basqıshında dawa bahası kóbeyttirilgen bolsa, mámleketlik bajı dawanıń kóbeyttirilgen summasınan kelip shıqqan halda esaplanadı. Al, eger dawa talapları kemeyttirilgen hallarda tólengen mámleketlik bajı qayta esaplap shıǵılmaydı.
Mámleketlik bajı qarsı dawa arzalardan, úshinshi shaxslardıń iske ǵárezsiz dawa talapları menen kiriskenligi haqkındagı arzalardan hámde iske kirisken dawagerdiń huqıqıy miyrasxorınan mámleketlik bajı óndirilmegen bolsa óndiriledi.
Eger arza beriwshi nızam yaki basqa nızamshılıq hújjetlerine kóre mámleketlik bajını tólewden azat etilmegen hám arzada onı tólewdi keshiktiriw, kemeyttiriw, bólip-bólip tólew haqkında iltimasnama joq bolsa, sonday-aq pochta qárejetleri tólenbegen bolsa, sudya arzanı qaytarıw haqqında uyǵarıw shıǵaradı.
Eger fizikalıq yaki yuridikalıq shaxslar ózleriniń sud qárejetlerin tolıq yaki qsıman tólewge qurbı jetpeytuǵınlıǵın tastıyıqlawshı dáliyller (is haqı (dáramadı), bankta qárejetleri joqlıǵı, arza beriwshiniń shańaraǵı kem támiyinlengen dep tán alınǵanlıǵı haqkındaǵı wákillikli organnıń maǵlıwmatı (maǵlıwmatnaması) hám t.b) usınılǵanda sud tárepinen iltimasnamaǵa tiykar mámleketlik bajını tólewdi keshiktiriwge yaki onı bólip-bólip tólewge jol qoyıladı.
Puqaralıq islerin kóriw menen baylanıslı shıǵınlarǵa gúwalar, ekspertler, qániygeler hám dilmashlarǵa tóleniwi lazım bolǵan qárejeteler; nızam talabına kóre juwapkerdi qıdırıw ushın qılınǵan qárejetler sud xabarnamaların hám sud hújjetlerin jiberiw menen baylanıslı pochta qárejetleri; sud májilisin videokonferenc baylanıs rejiminde ótkeriw menen baylanıslı qárejetler; sud tárepinen tán alınǵan basqa zárúr qárejetler kiredi. Basqa sud qárejetlerine sud tárepinen aqılga uǵras muǵdarlarda belgilenetuǵın, ámelde joytılǵan waqıt ushın óndiriletuǵın kompensaciya, wákildiń járdemi ushın tólenetuǵın qárejetler hám basqalar kiredi.
Ulıwma qaǵıydaǵa kóre, is boyınsha sud qárejetleri haq bolmaǵan táreptnen óndiriledi.
Sheshiwshi qarar qaysı táreptiń paydasına shıǵarılǵan bolsa, sud sol tárepke ekinshi tárepten, eger ol tárep mámleket dáramadına túsetuǵın sud qárejetlerinen azat etilgen bolsa da, is boyınsha qılıngan hámme qárejetlerdi óndirip beredi.
Saodat KAIPNAZAROVA,
Qaraqalpaqstan Respublikası sudınıń sudyası