ADAM SAWDASÍ-DÁWIR MASHQALASÍ
Keyingi dáwirlerde adam sawdası pútkil insaniyatqa qarsı tiykarǵı qáwiplerden biri bolıp kelmekte. Adamnan ekspluataciya maqsetlerinde paydalanıw jámiyettiń demokratiyalıq negizlerine úlken qáwip saladı.
Búgingi kúnde mámleketimiz adam sawdasına qarsı gúresiwge bir qatar xalıqaralıq hújjetlerdi, solardan, Birlesken Milletler Shólkeminiń «Transmilliy birlesken jınayatshılıqqa qarsı gúresiw haqqında»ǵı Konvenciyanı hám «Adam sawdası, ásirese, hayallar hám balalar sawdasınıń aldın-alıw hámde oǵan shek qoyıw hám onıń ushın jazalaw haqqında»ǵı Protokoldı ratifikaciya qilǵan. Sonday-aq, 2020-jıl 17-avgustda Ózbekstan Respublikasınıń «Adam sawdasına qarsı gúresiw haqqında»ǵı jańa redakciyadaǵı Nızamı qabıl etildi, xalıqaralıq huqıq normaların milliy nızamshılıqqa implementaciya etiwge tiyisli ózgerisler kirgizildi.
«Adam sawdasına qarsı gúresiw haqqında»ǵı Ózbekstan Respublikası Nızamına muwapıq, adam sawdası – kúsh penen qorqıtıw yaki kúsh isletiw yamasa májbúrlewdiń basqa túrlerinen paydalanıw, urlaw, aldawshılıq, hákimiyattan paydalanıw yaki jaǵdaydıń tómenliginen paydalanıw arqalı yamasa basqa shaxstı baqlawshı shaxstıń razılıǵın alıw ushın tólemler yaki mápdar etiw esesine awdırıp alıw jolı menen adamlardan paydalanıw maqsetinde jallaw, tasıw, tapsırıw, jasırıw yaki qabıl etiw. Adamlardan paydalanıw basqa shaxslardıń buzaqılıǵı (fohishaligi)nan paydalanıwdı yaki olardan buzaqılıq paydalanıwdıń basqa formaların, májbúriy miynetti yaki xızmetlerdi, qullıqtı yamasa qullıqqa uqsas ádetlerdi, erksizlik jaǵdayın yamasa insan aǵzaların hám toqımaların alıwdı ańlatadı.
Ózbekstan Respublikası Jınayat kodeksiniń 135-statyası 1-bólimine kóre, adam sawdası, yaǵnıy adamdı alıw-satıw yamasa adamdı onnan paydalanıw maqsetinde jallaw, tasıw, tapsırıw, jasırıw yaki qabıl etiw – úsh jıldan bes jılǵa shekem azatlıqtan sheklew yamasa úsh jıldan bes jılǵa shekem erkinen ayırıw jazıs menen jazalanadı. Usı statyanıń 2-bólimine muwapıq, usı háreketler urlaw, zorlıq isletiw yaki zorlıq isletiw menen qorqıtıw yamasa májbúrlewdiń basqa formaların qollaw arqalı;
eki yaki onnan artıq shaxsqa karata;
ózin qorǵay almaytuǵın jaǵdaydalıǵı ayıpkerge málim bolǵan shaxsqa qarata;
ayıpkerge materiallıq jaqtan yaki basqa jaqtan karaslı bolǵan shaxsqa qarata;
tákirarıy yaki qáwipli recidivist tárepinen;
bir topar shaxslar tárepinen aldınnan til biriktirip;
xızmet wazıypasınan paydalanǵan halda;
jábirleniwshini Ózbekstan Respublikasınıń Mámleketlik shegarasınan alıp ótken halda yaki onı shet elde nızamǵa qayshı ráwishte uslap turǵan halda;
qálbeki hújjetlerden paydalanǵan halda, tap sonday jábirleniwshiniń shaxsın tastıyıqlawshı hújjetlerdi alıp qoyǵan, jasırǵan yamasa joq qılıp jibergen halda;
insan aǵzalarını hám (yaki) toqımaların alıw maqsetinde islengen bolsa – bes jıldan segiz jılǵa shekem erkinen ayırıw menen jazalanadı.
Usı háreketler on segiz jasqa tolmaǵanlıǵı ayıpkerge málim bolǵan shaxsqa qarata islengen bolsa; jábirleniwshiniń ólimine yaki basqa awır aqıbetlerge sebep bolsa; oǵada qáwipli recidivist tárepinen islengen bolsa; jınayıy topar tárepinen yaki onıń máplerin kózlep islengen bolsa – Usı statyanıń 3-bólimine muwapıq segiz jıldan on eki jılǵa shekem erkinen ayırıw menen jazalanadı.
Sudlar tárepinen adam sawdasına baylanıslı islerdi kóriwde birden-bir sud ámeliyatın engiziw maqsetinde 2009-jıl 24-noyabrde Ózbekstan Respublikası Jokarǵı sudı Plenumınıń «Adam sawdasına tiyisli isler boyınsha sud ámeliyatı haqqında»ǵı 12-sanlı qararı qabıl etildi.
Usı Plenum qararı túsindirmesine kóre, aldı-sattı kórinisindegi adam sawdası adamnıń bir shaxs tárepinen baskasına pul, basqa materiallıq baylıqlar (múlk),múlkiy xarakterdegi xızmetler, múlkiy yaki pul kórinisindegi qarızdan waz keshiw hám t.b sıpatındaǵı haqı esesine beriliwi tuwrıdan-tuwrı jazba yaki awızeki pitim dúziliwin názerde tutadı. Adamdı ekspluataciya qılıw basqa shaxslar buzaqılıǵı (fohishabozlik)nan paydalanıw yaki basqa kórinistegi buzakılıq ekspluataciyanı, májbúriy miynet yaki xızmetler, qullıq yaki qullıqqa uqsas ádetler, erksizlik halatı yaki adam aǵzaları ya bolmasa toqımaları alınıwın ańlatadı. Májbúriy miynet qanday da bir jazanı qollaw menen qorqıtıw arqalı jumıstı orınlawǵa májbúrlewdi ańlatadı.
Qullıq — ózine qarata múlik huqıqına tán ayırım yaki barlıq huqıqlar ámelge asırılıp atırǵan shaxs awhalı yaki jaǵdayın ańlatadı.
Erksizlik jaǵdayı – shaxstıń belgili-bir faktorlar jıyındısı tásiri astında óz erkine qayshı ráwishte hár qanday jumıs yaki xızmetti orınlawǵa májbúr bolǵanlıǵın ańlatadı.
Mámleketimizde adam sawdasına qarsı gúresiwge, sonnan adas sawdasına imkan beriwshi sebepler hám shárt-sharayatlardı saplastırıwǵa karatılǵan is-ilájlardı ámelge asırıw, adam sawdasınıń aldın-alıwǵa qaratılǵan huqıqıy, siyasiy, social-ekonomikalıq, medicinalıq, profilaktika is-ilájların, málimlemege tiyisli is-ilájlardı ámelge asırıw, solardan xalıqtıń huqıqıy sanası hám huqıqıy mádeniyatın jetilistiriw, adam sawdasın óz waqtında anıqlaw hám oǵan shek qoyıw, onıń aqıbetlerin saplastırıw, sonday-aq adam sawdası menen shuǵıllanıwshı shaxslar juwapkershiliginiń sózsizligi principlerin támiynlew, adam sawdasınan jábirlengenlerdi, adam sawdasınan jábirlengen dep gúman qılınıp atırǵanlardı mámleket tárepinen qollap-quwatlaw, solar qatarınan sociallıq qorǵaw adam sawdasına qarsı gúresiw tarawındagı mámleket siyasatınıń tiykarǵı baǵdarları bolıp esaplanadı.
Saodat QAYÍPNAZAROVA,
Qaraqalpaqstan Respublikası sudınıń sudyası