Ózbekstan Respublikasınıń jańa redakciyasındaǵı Miynet kodeksi, jańa normalar mazmunı
Hár kim miynet etiw, erkin kásip tańlaw nızamda belgilengen tártipte jumıssızlıqtan qorǵanıw huqıqına iye. Shaxslardıń bul huqıqları Konstituciyamızda hám Insan huqıqları boyınsha dúnya júzlik Deklaraciyası normalarında hám belgilengen. Konstituciya normasınıń islewin támiynlew, shaxslardıń bántlik hám miynet qatnasıqları menen baylanıslı huqıq hám minnetlemelerin tártipke salıw maqsetinde mámleketimizde birinshi márte 1995-jılda Miynet kodeksi qabıl etilgen edi. Biraq bul kodeks normalarınıń házirgi zaman talaplarına tolıq ráwishte juwap bere almay atırǵanlıǵı, ondaǵı bazı normalarınıń ámeliyatqa kiritiliwinde qatar mashqalalar júzege kelgenligi bul tarawdaǵı múnásibetlerdi túpten reformalaw zárúriyatın júzege keltirdi. Nátiyjede Bántlik hám miynet qatnasıqları ministrligi tárepinen Miynet kodeksiniń jańa redakciyası joybarı Oliy Majlis palataları tárepinen maqullandı.
2022-jıldıń 28-oktyabr kúni mámleket basshısı tárepinen “Ózbekstan Respublikasınıń Miynet kodeksin tastıyıqlaw haqqında”ǵı Nızamı imzalandı. Miynet kodeksi qabıl etilgeninen keyin 6 ay etip, yaǵnıy 2023-jıl 30-aprelden baslap kúshke kiredi.
Jańa redakciyadaǵı Miynet kodeksi 2-qısmınan “Ulıwma qaǵıydalar” hám “Arnawlı bólim” nen, 7-bólimnen, 581-statyadan ibarat, 1-bólim “Ulıwma qaǵıydalar”, 2-bólim “Miynet tarawındaǵı sociallıq sheriklik”, 3-bólim “Jumısqa jaylastırıw”, 4-bólim “Jeke tártiptegi miynetke baylanıslı qatnasıqlar”, 5-bólim “Xızmetkerlerdi kásipke tayarlaw, qayta tayarlaw hám olardıń qániygeligin asırıw” 6-bólim “Ayrım kategoriyadaǵı xızmetkerler miynetin huqıqıy jaqtan tártipke salıwdıń ózine tán ózgeshelikleri”, 7-bólim “Xızmetkerlerdiń miynet huqıqların qorǵaw, miynet tartısların kórip shıǵıw” dep ataladı.
Atap aytqanda jańa Miynet kodeksine kiritilgen áhmiyetli ózgerislerden biri xızmetkerdiń dem alıs kúni menen baylanıslı. Máselen, eger dem alıs kúni islenbeytuǵın bayram kúnine tuwrı kelip qalsa, dem alıs kúni bayramnan keyingi kúnge kóshiriliwi belgilendi. Bunnan tısqarı, jumıs kúni dawamında xızmetkerge dem alıs hám awqatlanıw ushın beriletuǵın tánepislerdiń dawamıylıǵı hám nızamda kórsetip ótildi hám 30 minuttan eki saatqa shekem bolǵan múddet penen shegaralandı. Ámeldegi nızamshılıq normalarına kóre, bul tánepislerdiń muǵdarı shólkemniń ishki miynet tártip qaǵıydalarında, smena grafiklerinde hám basqa ishki lokal hújjetlerde belgilenedi. Jıllıq tiykarǵı miynet dem alısları eń kem múddetiniń dawamıylıǵı hám uzaytırıldı. Ámeldegi miynet nızamshılıǵına kóre, hár jılı tiykarǵı eń kem miynet dem alısı 15 kúndi quraydı. Jańa Miynet kodeksinde bolsa bul múddet 21 kalendar kúni etip belgilendi. Sebebi xalıqaralıq Miynet shólkeminiń “Haq tólenetuǵın miynet dem alısı haqqında”ǵı Konvenciyanıń 3-statyasında bir jıllıq jumıs ushın beriletuǵın miynet dem alısı muǵdarı hár qanday halatta 3 jumıs háptesinen kem bolmaw kerekligi belgilengen. Kiritilgen bul ózgeriske kóre, xızmetkerdiń jıllıq tiykarǵı miynet dem alısı múddeti xalıqaralıq standartlarǵa muwapıqlastırıldı. Xızmetkerlerge jıl dawamında beriliwi múmkin bolǵan is haqı saqlanbaytuǵın dem alıstıń múddetlerine hám ózgerisler kiritildi. Ámeldegi Miynet kodeksinde xızmetkerge bir jılda uzaǵı menen 3 ayǵa shekem is haqı saqlanbaǵan dem alıs beriliwi múmkinligi názerde tutılǵan. Biraq jańa Miynet kodeksi normalarına kóre, karantin sharaları ámelge asırılıp atırǵanda, ayrıqsha jaǵday júzege kelgende hám pútkil halıqtıń yaki onıń bir bóleginiń ómirine yaki normal jasaw sharayatlarına qáwip salıwshı basqa jaǵdaylarda xızmetker 6 ayǵa shekem is haqı saqlanbaǵan dem alıs alıwı múmkin. Soǵan baylanıslı bolǵan áhmiyetli jańalıqlardan jáne biri xızmetkerge is haqı qısman saqlanatuǵın dem alıslar beriw haqqında normalar hám kiritildi. Ámeldegi Miynet kodeksinde bunday normalar sáwlelenbegen.
Sonday-aq, xızmetkerler ushın unamlı bolǵan ózgerislerden jáne biri sonnan ibarat, keleshekte is haqı yaki basqa tólemlerdiń tólew múddeti keshiktirilgen kúnler ushın kompensaciya alıw huqıqına iye boladı. Bul pullı kompensaciya Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankiniń sol waqıttaǵı ámelde bolǵan qayta qarjılandırıwı stavkasınan kelip shıqqan halda tólenedi hám onıń muǵdarı keshiktirilgen hár bir kún ushın usı qayta qarjılandırıw stavkasınıń 10 payızı muǵdarında belgilendi. Tiykarǵı ózgerislerden jáne biri jańa Miynet kodeksi kúshke kirgennen soń jumıs beriwshiler óz baslamasına kóre, xızmetkerdi pensiyaǵa shıqqanlıǵı múnásibeti menen jumıstan bosata almaydı. Ámeldegi Miynet kodeksi normalarında jumıs beriwshiniń baslamasına kóre, keminde 2 ay aldın eskertken halda xızmetkerdi nızamda názerde tutılǵan pensiya jasına tolǵannan keyin jumıstan bosatıw múmkinligi keltirilgen edi. Biraq jańa Miynet kodeksinde xızmetkerdiń pensiya jasına tolıwı múnásibeti menen jumıs beriwshi tárepinen bosatılıwı múmkinligi haqqındaǵı bánt alıp taslandı.
Miynet kodeksiniń jańa redakciyada jeke tártiptegi miynet tartısınıń kórip shıǵıwı ushın sudqa múrájat etiw múddetleri ózgertirilgen, yaǵnıy jumısqa tiklew tartıslar boyınsha-xızmetkerge ol menen miynet shártnaması biykar etilgenligi haqqındaǵı buyrıq kóshirmesi tapsırılǵan kúnnen 3-ay (ámeldegi Kodekste 1-ay edi), basqa miynet tartısları boyınsha-xızmetker óziniń huqıqı buzılǵanlıǵı haqqında bilgen yaki biliwi kerek bolǵan kúnnen baslap altı ay (ámeldegi Kodeks boyınsha 3-ay edi) belgilengen. Qullası jańa Miynet kodeksinde xızmetkerdiń huqıq hám minnetlemelerine baylanıslı kóplep jańalıqlar óz kórinisn tapqan.
Saodat Qayıpnazarova Alimbetovna,
Qaraqalpaqstan Respublikası sudı sudyası