Buyrıq tártibinde is júrgiziwdiń processuallıq ózgeshelikleri
Ózbekstan Respublikasında barlıq tarawlarda basqıshpa-basqısh reformalar ámelge asırılmaqta.
Reformalar barısında áhmiyetli basqısh bolǵan puqaralardıń huqıq hám erkinlikleriniń qorǵalıwına qaratılǵan sud-huqıq sistemasındaǵı ózgerisler hám jańalıqlar mámleket rawajlanıwında ayrıqsha orın iyeleydi.
Bul baǵdardaǵı reformalar birinshi orında puqaralardıń huqıq hám erkinlikleriniń sud arqalı qorǵalıwı hám ádil sudlawdan paydalanıw imkaniyatların keńeytiw, sud islerin júrgiziwdiń processuallıq tártibin rawajlandırıw hámde Ózbekstan Respublikası nızamların xalıqaralıq huqıq normaları hám principlerine muwapıqlastırıw názerde tutıladı.
Óz gezeginde sudlarda is kóriw kóleminiń keńeyttiriliwi insan huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin qorǵawdıń eń áhmiyetli kepili sıpatında sud hákimiyatınıń abıroyın bekkemlew, sudlardıń sózsiz ǵárezsizligin támiyinlew hámde olardıń huqıqıy demokratiyalıq mámleket hám kúshli puqaralıq jámiyet qurıwdaǵı rolin kóteriwge fundament jaratadı.
Ózbekstan Respublikası Puqaralıq-processuallıq kodeksinde barlıq tayıpadaǵı puqaralıq islerdiń mazmunınan kóriwdiń birden-bir tártibi belgilengen bolıp, oǵan kóre puqaralıq isleri sud májlisinde, iste qatnasıwshı shaxslardıń qatnasıwında, olar tárepinen sudqa usınılǵan dáliyller hám ádil sudlawdı ámelge asırıwda kómeklesiwshi shaxslar bolǵan guwalardıń kórsetpeleri, ekspertlerdiń juwmaqları tiykarında mazmunı jaǵınan kórilip shıǵıladı.
Biraq sud ámeliyatında puqaralıq islerin kórip shıǵıwdı jánede ápiwayılastırıw hám rawajlandırıw, usı orında puqaralardıń huqıqları hám máplerin qorǵawdıń ápiwayılastırılǵan hám qolaylastırılǵan túri sıpatında ayırım tayıpadaǵı puqaralıq isleri boyınsha islerdi sud buyrıǵın shıǵarıw jolı menen sheshiw úlken áhmiyetke iye ekenligi talap etiledi.
Ózbekstan Respublikası Puqaralıq-processuallıq kodeksiniń kishi bólimi “Buyrıq tártibinde is júrgiziw” dep ataladı hám 170-181-statyalardan ibarat “Sud buyrıǵı” dep atalatuǵın 18-baptan ibarat.
Bul bapta sud buyrıǵına tiyisli ulıwma qaǵıydalar, sud buyrıǵın beriw boyınsha talaplar, sud buyrıǵın beriw haqqındaǵı arzanıń túri hám mazmunı, sud buyrıǵın beriw haqqındaǵı arzaǵa qosılatugın hújjetler, sud buyrıǵın beriw haqqındaǵı arzanı qabıl etiwden bas tartıw tiykarları, sud buyrıǵın beriw haqqındaǵı arzanı qaytarıw, sud buyrıǵın beriw tártibi hám múddeti, sud buyrıǵınıń mazmunı, qarızdarǵa sud buyrıǵınıń kóshirme-nusxasın jiberiw, sud buyrıǵınıń nızamlı kúshke kiriwi, sud buyrıǵın biykar etiw tártipleri belgilengen.
Solay etip, puqaralıq islerin júrgiziw haqqındaǵı nızam hújjetleri buyrıq tártibindegi islerdi, dawa tártibindegi islerdi, ayrıqsha tártipte júrgiziletuǵın islerdi kórip shıǵıw hámde sheshiw tártibin belgileydi.
Demek, nızam talabına muwapıq, sud buyrıǵı –bul sudyanıń sudta isti kórmesten shıǵarǵan hújjet bolıp tabıladı.
Joqarıda atap ótilgenindey, sud buyrıǵın shıǵarıw boyınsha tómendegi talaplar qoyıladı:
-talap notarial tastıyıqlanǵan pitimge tiykarlanǵan bolsa;
-talap jazba pitimge tiykarlangan hám qarızdar tárepinen tán alınǵan bolsa;
-kommunal xızmetler yaki baylanıs xızmetleri tólemi boyınsha qarızdarlıqtı tastıyıqlawshı hújjetlerge tiykarlanǵan óndiriw haqqındaǵı talap shaǵım etilgen bolsa;
-er jetpegen balalar ushın alimentler óndiriw haqqındaǵı, ákelikti belgilew menen yaki úshinshi shaxslardı qatnastırıw zárúriyatı menen baylanıslı bolmaǵan talap shaǵım etilgen bolsa;
-esaplanǵan, biraq xızmetkerge tólenbegen is haqını hám oǵan teńlestirilgen tólemlerdi óndiriw haqqında arız qılınǵan bolsa;
-puqaralardan salıqlar hám basqa májbúriy tólemler boyınsha qarızdarlıqtı óndiriw haqqındaǵı talap shaǵım etilgen bolsa;
-ijara shártnamasında belgilengen ijara tólemleri múddetinde tólenbegenligi sebepli usı tólemlerdi óndiriw haqqında talap shaǵım etilgen bolsa;
-kóp kvartiralı úydiń jayları múlkdarlarınan májbúriy badallar hám tólemlerdi óndiriw haqqında talap shaǵım etilgen bolsa;
-jazba pitim bar bolǵan jaǵdayda, óndiriwdi qarızdardıń minnetlemeleri orınlanıwınıń támiynatı bolǵan kósher mal-múlkke qaratıw haqqında talap shaǵım etilgen bolsa sud buyrıǵı beriledi.
Sud buyrıǵı tártibinde is júrgiziwdi tártipke salıwshı nızam normalarınıń qollnılıwında birden-bir ámeliyattı engiziw maqsetinde Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudı Plenumınıń “Buyrıq tártibinde is júrgiziwdi tártipke salıwshı nızam normaların qollawdıń ayrım máseleleri haqqında”ǵı 2006-jıl 3-fevraldaǵı 4-sanlı qararı qabıl etildi hám bul Plenum qararında sud buyrıǵı tártibinde is júrgiziw haqqında keń túsinikler berilgen.
Sud buyrıǵın shıǵarıw haqqında sudqa jazba túrde arza menen múrájat etiw talap etiledi. Oǵan qoyılǵan talaplar dawa arzaǵa qoyılǵan talaplarǵa uqsas boladı.
Sonıń menen birge, buyrıq shıǵarıw, shaxstıń huqıqları hám nızamlı máplerin ápiwayılastırılǵan tártipte qorǵawdı kózde tutadı.
Demek, sud buyrıǵın shıǵarıw haqqındaǵı arzada talaplar bayan etilip, onı tiykarlawshı jaǵdaylar hám tastıyıqlawshı hújjetler qosılǵan bolıwı lazım.
Sud ámeliyatında puqaralar tárepinen sud buyrıǵı shıǵarılǵanda ózleri sudqa shaqırtılmaǵanlıǵınan narazı bolıp arzalar kelip túsedi.
Bunday arzalarǵa joqarıda atap ótilgenindey, sud buyrıǵı isti mazmunı jaǵınan kórmesten, bar bolǵan jazba hújjetler tiykarında, shaǵım etilgen talaptıń mazmunı boyınsha arza sudqa kelip túsken kúnnen baslap úsh kún ishinde sudya tárepinen óndiriwshi hám qarızdar dep atalıwshı táreplerdiń qatnasıwısız shıǵarılatuǵınlıǵı, 181-statyasına muwapıq, qarızdar shaǵım etilgen talapqa qarsı qarsılıqların sud buyrıǵın bergen sudqa sud buyrıǵınıń kóshirme-nusxasın alǵan kúnnen baslap 10 kúnlik múddette jiberiwge haqılı ekenligi túsindiriledi.
Sonday-aq, qarızdardan shaǵım etilgen talapqa qarsı narazılıq bolgan jaǵdayda sudya sud buyrıǵın biykar etip, bul haqqında uyǵarıw shıǵaradı, bul uyǵarıwda sudya óndiriwshi bildirgen talap boyınsha dawa isin júrgiziw tártibinde, yaǵnıy sudqa dawa arza keltiriwi múmkinligin túsindiredi hámde uyǵarıw kóshirmesi uyǵarıw shıǵarılǵannan keyin úsh kúnnen keshiktirmey óndiriwshige hám qarızdarǵa qol qoydırıp tapsırıladı yaki olarǵa pochta arqalı yamasa elektron hújjet tárizinde jiberiledi.
Juwmaqlap aytqanda, bul institut tek ǵana sudyanıń is kóleminiń kemeyiwineǵana emes, al jáne puqaralardıń buzılǵan huqıqların tez hám ápiwayı túrde qorǵalıwına erisiwge de xızmet etedi.
Zulfiya Babadjanova,
Qaraqalpaqstan Respublikası sudı sudyası