Múlk huqıqın tán alıw hám yuridikalıq áhmiyetke iye bolǵan faktlerdi anıqlaw haqqındaǵı isler
Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 54-statyası hám Ózbekstan Respublikası Puqaralıq kodeksiniń 164-statyasına kóre múlk huqıqı shaxstıń ózine qaraslı bolǵan mal-múlkke óz qálewi menen hám óz máplerin gózlep iyelik etiw, onnan paydalanıw hám onı basqarıw, sonday-aq óziniń múlk huqıqın kim tárepinen bolmasın, hár qanday buzılıwdı saplastırıwdı talap etiw huqıqınan ibarat.
Puqaralıq kodeksiniń 11-statyası birinshi bóliminiń ekinshi xatbasısında puqaralıq huqıqları huqıqtı tán alıw jolı menen qorǵalawı belgilengen. Ózbekstan Respublikası Ekonomikalıq processual kodeksiniń 26-statyasınıń birinshi bólimi 6-bándine kóre ekonomikalıq sud múlk huqıqın tán alıw tuwrısındaǵı dawlardı sheshedi.
Múlk huqıqın tán alıw hám yuridikalıq áhmiyetke iye bolǵan faktlerdi anıqlaw tuwrısındaǵı isler bir-birinen processual tárepinen parıq qıladı.
Múlk huqıqın tán alıw haqqındaǵı islerde daw bar bolıp, olar dawa tártibinde kóriledi hám olarda tárepler (dawager hám juwapker), sonday-aq lazım bolǵanda úshinshi shaxslar qatnasadı.
Yuridikalıq áhmiyetke iye bolǵan faktlerdi anıqlaw haqqındaǵı isler bolsa ekonomika salasında shólkemler hám puqaralardıń huqıqları payda bolıwı, ózgeriwi yaki biykar bolıwı ushın áhmiyetke iye bolǵan faktlerdi anıqlaw haqqındaǵı arzalar tiykarında qozǵatıladı. Usı isler boyınsha daw bolmaǵanlıǵı sebepli olar arza beriwshi hám lazım bolǵanda, mápdar shaxslardıń qatnasıwında kórip shıǵıladı. Bunday islerde juwapker bolmaydı.
Eger dawa arzasında múlk huqıqın tán alıw soralǵan bolsa da, biraq onıń mazmunınan yuridik áhmiyetke iye bolǵan faktti anıqlaw talabı kelip shıqsa, sud bunday dawa talabın qanaatlandırıwsız qaldıradı. Al, yuridik áhmiyetke iye bolǵan faktti anıqlaw haqqındaǵı isti kóriw dawamında huqıq tuwrısında daw kelip shıqqanlıǵı anıqlansa, sud yuridikalıq áhmiyetke iye bolǵan faktti anıqlaw haqqındaǵı arzanı kórmesten qaldıradı. Bunda arza beriwshiniń sudqa dawa tártibinde múrájat etiw huqıqı joytılmaydı.
Yuridikalıq áhmiyetke iye bolǵan faktti anıqlaw menen baylanıslı islerdi kóriwde arza beriwshide múlkke iyelik etiw huqıqın tastıyıqlawshı hújjettiń ilgeri bolǵanlıǵı, biraq ol joytılǵan hám tiklew múmkin bolmaǵanlıǵı tiyisli dáliller menen dáliliyllengen táǵdirde, múlkke iyelik etiw huqıqı emes, bálki múlktiń arza beriwshige iyelik huqıqı tiykarında tiyisli ekenligin tastıyıqlawshı hújjetler bolǵanlıǵı fakti tastıyıqlanıwı lazım.
Puqaralıq kodeksiniń 187-statyasınıń birinshi bólimine kóre múlkdar bolmaǵan, biraq kóshpes múlkke on bes jıl dawamında yaki basqa mal-múlkke bes jıl dawamında óziniki sıyaqlı halal, ashıq hám úziliksiz iyelik etken shaxs bul mal-múlkke múlk huqıqın aladı (iyelik etiw huqıqın payda etiwshi múddet).
Usı múddettiń ótiwi sebepli múlkke iyelik etip turǵan shaxs múlk huqıqın tán alıw tuwrısındaǵı dawa menen sudqa múrájat etse, aldınǵı múlkdar is boyınsha juwapker sıpatında tartıladı.
Aldınǵı múlkdar bolmaǵanda yaki ol múlkke ámelde iyelik etken shaxsqa málim bolmasa, múlkke ámelde iyelik etken shaxs múlk huqıqın tán alıw tuwrısındaǵı dawa arzası menen emes, bálki iyelik etiw huqıqın payda etiwshi múddet dawamında óziniki sıyaqlı hadal, ashıq hám úziliksiz iyelik etkenligi faktin anıqlaw haqqındaǵı arza menen sudqa múrájat etiwge haqılı. Bunday jaǵdayda, múlkke bolǵan huqıqtı mámleketlik dizimnen ótkeriwshi organ iske mápdar shaxs sıpatında tartıladı.
Mal-múlkke iyelik etiw shártnamalıq minnetlemeler (ijara, saqlaw, haqsız paydalanıw hám basqalar) tiykarında ámelge asırılǵan jaǵdaylarda Puqaralıq kodeksiniń 187-statyası qollanılmaydı.
Iyelik etiw huqıqın payda etiwshi múddettiń ótiwi sebepli múlk huqıqı payda bolǵanında aldınǵı múlkdar múlk huqıqın joytadı.
Ózbasımshalıq penen qurılǵan imarat hám qurılmalarǵa múlk huqıqın tán alıw haqqındaǵı talap dawlı bolǵanlıǵı sebepli, ol yuridik áhmiyetke iye bolǵan faktlerdi anıqlaw tuwrısındaǵı arzalardı kóriw ushın belgilengen tártipte emes, bálki dawa tártibinde, Puqaralıq kodeksiniń 212-statyası qaǵıydalarına ámel qılǵan halda kórip shıǵıladı.
Gawhar Zaripova
Qaraqalpaqstan Respublikası sudınıń sudyası