«Ózbekstan Respublikasınıń Konstituciyalıq sudı haqqında»ǵı Konstituciyalıq nızamı
Mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan reformalardıń negizinde – insan huqıqları qorǵalıwınıń ústinligi jatadı.
Bárshemizge belgili 2021 jıl 27 aprelde qabıl etilgen «Ózbekstan Respublikasınıń Konstituciyalıq sudı haqqında»ǵı Konstituciyalıq nızamınıń qabıl etiliwi – Mámleketimizde alıp barılıp atırǵan keń kólemli demokratiyalıq reformalardıń ámelge asırılıwı nátiyjesinde nızamshılıqtı liberallastırıw hám de Konstituciyada bekkemlengen insan huqıq hám erkinliklerin ámelge asırıwdıń izshil dawamı bolıp esaplanadı.
Atap aytqanda qabıl etilgen jańa Nızamnıń 28-statyasında Konstituciyalıq sudta islerdi kóriw tiykarları belgilenip, oǵan kóre Konstituciyalıq sudqa múrájat etiw huqıqına iye bolǵan mámleketlik uyımlarınıń hám lawazımlı shaxslardıń múrájatı, sonday-aq puqaralardıń hám yuridikalıq shaxslardıń shaǵımları Konstituciyalıq sudta islerdi kóriw ushın tiykar bolıwı beligilengen.
Konstituciyalıq sud májilisinde kóriletuǵın isler boyınsha berilgen múrájatlar álbette usı Nızamnıń 4-statyasında belgilengen Konstituciyalıq sud wákilligi sheńberine kiritilgen máseleler haqqında bolıwı shárt.
Usı jańa Nızamda Konstituciyalıq sudqa máseleler kiritiw huqıqına iye bolǵan subektler sheńberi keńeytirilip, subektler qatarına kiritilgen – Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisiniń Insan huqıqları boyınsha wákili (ombudsman) orınbasarı – Bala huqıqları boyınsha wákil, Insan huqıqları boyınsha Ózbekstan Respublikası Milliy orayı, Ózbekstan Respublikası Prezidenti janındaǵı Isbilermenlik subektleriniń huqıqları hám nızamlı máplerin qorǵaw boyınsha wákil hám Nızamnıń 27-statyasınıń 2-bóliminde belgilengen puqaralar hám yuridikalıq shaxslarǵa tek ǵana belgili bir iste qollanǵan nızam menen olardıń konstituciyalıq huqıqları buzılǵanlıǵı boyınsha shaǵım menen Konstituciyalıq sudqa múrájat etiw huqıqı berildi.
Berilip atırǵan múrájat jazba yaki elektron formada jiberiliwi lazım. Elektron formada jiberilgen múrájat elektron hújjet aylanısı haqqındaǵı nızamshılıq talaplarına muwapıq bolıwı kerek. Kollegiyalıq uyımnıń Konstituciyalıq sudqa berilgen múrájatına usı uyımnıń tiyisli qararı qosımsha etiledi.
Konstituciyalıq sudqa jiberilgen múrájatta Konstituciyaǵa muwapıqlıǵı tekseriliwi lazım bolǵan normativ-huqıqıy hújjetttiń ataması, raqamı, qabıl etilgen sánesi, járiyalanǵan deregi, Konstituciya hám nızamnıń túsindirme beriliwi lazım bolǵan qaǵıydaları, múrájattı sudta kóriwdiń huqıqıy tiykarları, qoyılǵan másele boyınsha múrájat etiwshiniń kóz qarası hám múrájattı Konstituciyanıń tiyisli normalarına silteme etilgen haldaǵı huqıqıy tiykarlandırıwı lazım.
Bunnan tısqarı, múrájat etiwshiniń familiyası, atı, ákesiniń atı, jaylasqan jeri, pochta mánzili yaki jasaw ornı, eger iste wákil qatnasıp atırǵan bolsa onıń wákillikleri haqkındaǵı zárúr maǵlıwmatlar hám qosımsha etilip atırǵan hújjetler dizimi kórsetilgen bolıwı kerek.
Puqaralar hám yuridikalıq shaxslardıń shaǵımlarında is sudta kórip shıǵılǵanlıǵı hám sudta qorǵawdıń barlıq túrlerinen paydalanılǵanlıǵı, sonday-aq isti sheshiw ushın zárúr dep esaplanǵan basqa maǵlıwmatlar beriliwi kerek.
Konstituciyalıq sudqa kelip túsken múrájatlar dizimnen ótkiziledi hám bunda sheshiliwi Konstituciyalıq sud wákilliklerine kirmeytuǵın máseleler boyınsha múrájatlar Konstituciyalıq sud tárepinen «Fizikalıq hám yuridikalıq shaxslardıń múrájatları haqqında»ǵı Nızamda belgilengen tártipte, qoyılǵan máselelerdi sheshiw wákilligine kiritilgen tiyisli mámleketlik uyımlarǵa, shólkemlerge yaki lawazımlı shaxslarǵa bes kúnlik múddetten keshiktirmey jiberedi.
Eger múrájat Konstituciyalıq sudqa tiyisli bolsa, múrájat alınǵan kúnnen baslap jeti kúnnen keshiktirmey onı úyreniwge kirisedi. Bunda Konstituciyalıq sudtıń baslıǵı kelip túsken múrájattı Nızamda qoyılǵan talaplarǵa muwapıqlıǵı kóz qarastan dáslepki tárizde úyreniw nátiyjeleri boyınsha juwmaq tayarlawdı Konstituciyalıq sudtıń bir yaki bir neshe sudyasına tapsırıwı múmkin.
Múrájattı kórip shıǵıw ushın qabıl etiw yaki qabıl etiwden bas tartıw haqqında Konstituciyalıq sud uyǵarıwı qabıl etilip, egerde isti sud májilisinde kóriw ushın qabıl etilgen jaǵdayda uyǵarıwda is boyınsha bayanatshı sudya, isti kóriw sánesi, sonday-aq isti kóriw ushın tayarlaw menen baylanıslı basqa máseleler kórsetiledi. Qabıl etilgen uyǵarıw haqqında Konstituciyalıq sud islerin júrgiziw qatnasıwshıları úsh kúnlik múddette jazba formada xabardar etiledi.
Konstituciyalıq sud Ózbekstan Respublikasınıń Konstituciyası hám basqa nızamları menen óz wákilligine kiritilgen islerdi sud májilislerinde kóredi hám sheshedi.
Konstituciyalıq sud kollegiyalıq uyım esaplanadı hám ol islerdi sud májilisinde kóriwde barlıq sudyalar qatnasıwın talap etedi, lekin Konstituciyalıq sudtıń keminde bes sudyası qatnasqan jaǵdayda ol wákillikli bolıp, islerdi kóriwi múmkin.
Konstituciyalıq sudtıń sudyası kórip shıǵıw predmeti bolǵan hújjetti tayarlawda ilgeri xızmet wazıypası sebepli qatnasqan bolsa, iste qatnasıp atırǵan táreplerdiń yaki basqa shaxstıń tuwısqanı bolsa, istiń kóriliwi nátiyjesinen shaxsan, tuwrıdan yaki shetten mápdar bolsa yamasa onıń qalıslıǵına gúman tuwdıratuǵın basqa halatlar bar bolsa shetlestiriliwi múmkin.
Konstituciyalıq nızamnıń 39-statyasınıń 1-bóliminde kórsetilgen halatlar bar bolǵan jaǵdayda Konstituciyalıq sudtıń sudyası isti esitiw baslanıwına shekem ózin ózi shetletiw haqqında arza beriwi shárt.
Isti sudta kóriw processinde Konstituciyalıq nızamǵa kiritilgen processuallıq normalarga ámel etilgen halda sud májilisi alıp barılıp, barlıq processuallıq háreketler álbette sud májilisi bayanlamasına jazıladı.
Sud isti kóriw juwmaǵına kóre másláhátxanaǵa kirip, ol jerde kópshilik dawıs penen qabıl etilgen qararın oqıp esittiredi.
Juwmaq sıpatında aytıp ótiw lazım, mámleketimizde unamlı tárizde ámelge asırılıp atırǵan keń kólemli reformalar jánede jedellesiwge qaray júz tutıp, insanlardıń huqıq hám erkinliklerin isenimli qorǵaw kepilliklerin kúsheyttiriw, ádil sudlawǵa erisiw dárejesin asırıw, jámiyet hám mámlekettegi barlıq tarawlardı erkinlestiriw jedel kóriniste dawam etpekte.
Óytkeni, bul jańa Nızam menen puqaralar hám yuridikalıq shaxslar nızam olardıń Konstituciyalıq huqıqları hám erkinliklerin buzıp atır dep esaplasa hám de sudta kóriliwi tamamlanǵan belgili bir iste qollanılǵan bolsa hám sudta qorǵawdıń barlıq basqa túrlerinen paydalanıp bolınǵan bolsa, nızamnıń Konstituciyaǵa muwapıqlıǵın tekseriw haqqındaǵı shaǵım menen Konstituciyalıq sudqa múrájat etiw imakaniyatın jaratıp beredi.
Abatbay Ayapov
Qaraqalpaqstan Respublikası sudı sudyası