Коррупцияға қарсы гүресиў жәмийет раўажланыўының әҳмийетли шәрти  

Коррупцияға қарсы гүресиў жәмийет раўажланыўының әҳмийетли шәрти  

Кейинги жылларда мәмлекетимизде коррупцияға қарсы гүресиў тараўында әҳмийетли ҳуқықый реформалар әмелге асырылмақта.  Халықтың ҳуқықый санасын ҳәм ҳуқықый мәдениятын асырыўға, жәмийетте коррупцияға қарсы мүнәсебетти пайда етиўге бағдарланған системалы илажлар көрилип атыр.

Ғәрезсизлик жылларында Коррупцияға қарсы гүресиў тараўында бир қанша нызамшылық ҳүжжетлери қабыл етилди.

Атап айтқанда, Бирлескен миллетлер шөлкеминиң коррупцияға қарсы конвенциясына (Нью-Йорк, 2003 жыл 31 октябрь) Өзбекстан Республикасының қосылыўы ҳаққында Өзбекстан Республикасының         2008 жыл 7 июльдағы ӨРН-158-санлы нызамы қабыл етилди.

Сондай-ақ, Мәмлекетимиз басшысының нызамшылық басламасы менен 2017 жыл 3 январьда Өзбекстан Республикасы «Коррупцияға қарсы гүресиў ҳаққында»ғы ӨРН-419-санлы Нызамы қабыл етилди.

Бул Нызамның қабыл етилиўи коррупцияға қарсы гүресиў бойынша мәмлекетимизде әҳмийетли қәдем болды. Нызам коррупцияға қарсы гүресиў тараўындағы бирден-бир мәмлекет сиясатының мақсетли ҳәм системалы жолға қойылыўына ҳуқықый негиз жаратты.

Бул Нызам менен коррупция, коррупцияға байланыслы ҳуқықбузарлық ҳәм мәплердиң соқлығысыўы ҳақкында түсиниклер берилди.

Яғный Коррупция – шахстың өз лаўазым яки хызмет позициясынан шахсый мәплерин ямаса өзге шахслардың мәплерин гөзлеп материаллық ямаса материаллық емес пайда алыў мақсетинде нызамсыз рәўиште пайдаланыўы, сондай-ақ бундай пайданы нызамсыз рәўиште усыныў;

Коррупцияға байланыслы ҳуқықбузарлық – коррупция белгилерине ийе болған, исленгенлиги ушын нызам ҳүджжетлеринде жуўапкершилик нәзерде тутылған қылмыс;

Мәплердиң соқлығысыўы – шахсый (тиккелей яки тиккелей емес) мәпдарлық шахстың лаўазым яки хызмет миннетлемелерин лазым дәрежеде орынлаўға тәсир көрсетип атырған ямаса тәсир көрсетиўи мүмкин болған ҳәм де шахсый мәпдарлық пенен пуқаралардың, шөлкемлердиң, жәмийеттиң яки мәмлекеттиң ҳуқықлары ҳәм нызамлы мәплери ортасында қарама-қарсылық жүзеге келип атырған ямаса келиўи мүмкин болған аўҳал.

Бул ҳүжжет тараўды тәртипке салыўшы, оның шөлкемлестириў-ҳуқықый механизмлери ҳәм мәмлекет сиясатының тийкарғы жөнелислерин белгилеп бериўши системаластырылған дәслепки ҳүжжет саналады. Нызам менен мәмлекетимизде бир қанша жумыслар әмелге асырып келинбекте.

Атап айтқанда, 2019 жыл 27 май күни Өзбекстан Республикасы Президентиниң «Өзбекстан Республикасында Коррупцияға қарсы гүресиў системасын буннан былай да жетилистириў илажлары ҳаққында» ПФ-5729-санлы Пәрманы жәрияланды.

Пәрманға муўапық, коррупцияға қарсы гүресиў системасының нәтийжелилигин арттырыў, ең жоқары дарежедеги қолайлы исбилерменлик орталығын жаратыў, елимиздиң халықаралық майдандағы унамлы абырайын арттырыў мақсетинде, сондай-ақ, 2017-2021-жылларда Өзбекстан Республикасын раўажландырыўдың бес әҳмийетли бағдары бойынша Ҳәрекетлер стратегиясында белгиленген ўазыйпаларға муўапық 2019-2020-жылларда коррупцияға карсы гүресиў мәмлекетлик бағдарламасы тастыйықланды.

Мәмлекетлик ҳәкимият ҳәм басқарыў уйымлары, жәмийетлик бирлеспелери ҳәм басқа шөлкемлер Мәмлекетлик бағдарламаның ҳәр бир бәнти бойынша мақсетлерге ерисиўде нәтийжелилик индикаторларын ислеп шығыўы ҳәм оны Уйымлараралық комиссия менен келисип алыўы зәрүрлиги көрсетилди.

Буннан тысқары, “Өзбекстан Республикасында коррупцияға қарсы гүресиў системасын жетилистириў бойынша қосымша ис-иләжлар ҳаққында”ғы Өзбекстан Республикасы Президентиниң 2020 жыл 29 июньда ПФ-6013-санлы Пәрманы қабыл етилди.

Пәрманға муўапық, 2017-2021-жылларда Өзбекстан Республикасын раўажландырыўдың бес әҳмийетли бағдары бойынша Ҳәрекетлер стратегиясын “Илим, ағартыўшылық ҳәм санлы экономиканы раўажландырыў жылы”нда әмелге асырыўға байланыслы мәмлекетлик дәстүрин изшил орынлаў, сондай-ақ жәмийет ҳәм мәмлекет турмысының барлық тараўларында коррупцияның алдын алыў ҳәм оған қарсы гүресиўге қаратылған мәмлекетлик сиясатының нәтийжелилигин асырыў мақсетинде Өзбекстан Республикасы Коррупцияға қарсы гүресиў агентлиги шөлкемлестириў белгиленди.

Агентлик Өзбекстан Республикасы Президенти тәрепинен лаўазымға тайынланатуғын ҳәм лаўазымнан азат етилетуғын директор тәрепинен басқарылады. Өзбекстан Республикасы Президентиниң Агентлик директорын лаўазымға тайынлаў ҳәм лаўазымнан азат етиў ҳаққындағы пәрманлары Өзбекстан Республикасы Олий Мажлиси Сенаты тәрепинен тастыйықланыўы белгиленди.

Агентликке төмендеги ҳуқықлар берилди.

Бюджет қаржыларының жумсалыўы, мәмлекет активлериниң реализация етилиўи, мәмлекетлик мүтәжликлери ушын сатып алыў, инвестиция проектлериниң әмелге асырылыўы ҳәм мәмлекетлик бағдарламаларының орынланыўы менен байланыслы материлларды талап етиў, алыў ҳәм үйрениў, өз ўәкиллигине байланыслы мәселелер бойынша орнатылған тәртипте норматив ҳуқықый ҳүжжетлер қабыл етиў, физикалық ҳәм юридикалық шахслардың коррупция мәселелери бойынша мүрәжатлерин көрип шығыў ҳәм де олардың бузылған ҳуқықларын тиклеў ҳәм нызамлы мәплерин қорғаў бойынша иләжлар көриў, мәмлекетлик уйымлар ҳәм шөлкемлер, сондай-ақ ҳуқық қорғаў уйымлары искерлигинде коррупция ҳалатын үйрениў, коррупцияға байланыслы жынаятлар ислениўиниң себеп ҳәм шәрт-шәраятларын анықлаў, системалы коррупцияның раўажланыў тенденцияларын анализлеў мақсетинде нызамшылық, соның менен бирге жынаят-процессуаллық нызамшылығына муўапық жынаят ислери материалларын үйрениў ҳәм басқа иләжлар нәтийжелери бойынша топланған материалларды искерлигинде коррупцияға байланыслы ҳуқықбузарлық белгилери бар болған шахсларға қарата нызамға муўапық шаралар көриў, атап айтқанда жынаят ислерин қозғатыў ушын ҳуқық қорғаў ҳәм басқа мәмлекетлик уйымларға усыныў, коррупцияға байланыслы ҳуқықбузарлықлар бойынша ҳәкимшилик сорастырыўлар өткизиў, атқарыўшы ҳәкимият ҳәм хожалық басқарыў уйымлары ҳәм де олардың лаўазымлы шахслар қарарларында коррупция белгилери анықланған жағдайларда олардың орынланыўын тоқтатыў яки бийкар етиў ҳаққында көрип шығылыўы мәжбүрий болған усынысларды киргизиў, мәмлекетлик уйымлары, шөлкемлери ҳәм олардың лаўазымлы шахсларына көрип шығылыўы мәжбүрий болған коррупцияға байланыслы ҳуқықбузарлыққа жол қйомаслық ҳаққында ескертиўлер ҳәм де коррупцияны келтирип шығарыўшы себеп ҳәм шәрт-шәраятларды сапластырыў иләжларын көриў ҳаққында усыныслар киргизиў,  Агентликтиң ескертиў, усыныс ҳәм мүрәжатлери он күн ишинде көрип шығылыўы ҳәм нәтийжелери бойынша жазба хабар берилиўи шәртлиги белгиленди.

Пәрман менен Өзбекстан Республикасы Коррупцияға қарсы гүресиў миллий Кеңеси қурамы тастыйықланды.

Сондай-ақ, 2020 жыл 29 июнь күни Өзбекстан Республикасы Президентиниң «Өзбекстан Республикасы Коррупцияға қарсы гүресиў агентлиги искерлигин шөлкемлестириў ҳақкында» ПҚ-4761-санлы Қарары жәрияланды.

Қарар менен Өзбекстан Республикасы Коррупцияға қарсы гүресиў агентлиги структурасы тастыйықланды.

Агентлик директоры статусы, мийнетке ҳақ төлеў шәртлери, медициналық ҳәм транспортлық хызметин көрсетиў шәраятлары бойынша министрге, директор орынбасарлары болса министр орынбасарларынаа теңлестирилди.

Буннан тысқары, Өзбекстан Республикасы Министрлер Кабинетиниң 2020 жыл 31 декабрьдеги 829-санлы Қарары менен “Коррупцияға байланыслы ҳуқықбузарлық ҳаққында хабар берген яки коррупцияға қарсы гүресиўге басқа тәризде көмеклескен шахсларды хошаметлеў тәртиби ҳақкында”ғы Реже тастыйықланды.

Реже менен коррупцияға байланыслы ҳуқықбузарлық ҳаққында хабар берген яки коррупцияға қарсы гүресиўге басқа тәризде көмеклескен шахсларды хошаметлеў тийкарлары ҳәм түрлери ҳәм хошаметлеў мәселесин көрип шығыў тәртиби белгиленди.

Яғный, коррупцияға байланыслы ҳуқықбузарлық ҳаққында хабар берген яки коррупцияға қарсы гүресиўге басқа тәризде көмеклескен шахслар төмендеги муғдардағы бир мәртелик пул сыйлығы менен хошаметлеў белгиленди.

а) коррупцияға байланыслы ҳәкимшилик ҳуқықбузарлық ҳаққында берилген хабар ушын – базалық есаплаў муғдарының үш есеси муғдарында;

б) пара суммасы яки жеткизилген зыян ямаса өзлестирилип атырған (өзлестирилген) мүлктиң қуны базалық есаплаў муғдарының отыз есесине шекем болса:

социаллық қәўпи үлкен болмаған жынаят ушын – базалық есаплаў муғдарының бес есеси муғдарында;

онша аўыр болмаған жынаят ушын – базалық есаплаў муғдарының жети есеси муғдарында;

аўыр жынаят ушын – базалық есаплаў муғдарының он есеси муғдарында;

оғада аўыр жынаят ушын – базалық есаплаў муғдарының он бес есеси муғдарында;

в) пара суммасы яки жеткизилген зыян ямаса өзлестирилип атырған (өзлестирилген) мүлктиң қуны базалық есаплаў муғдарының отыз есесинен жүз есесине шекем болса:

социаллық қәўипи үлкен болмаған жынаят ушын – базалық есаплаў муғдарының он есеси муғдарында;

онша аўыр болмаған жынаят ушын – базалық есаплаў муғдарының он бес есеси муғдарында;

аўыр жынаят ушын – базалық есаплаў муғдарының жигирма есеси муғдарында;

оғада аўыр жынаят ушын – базалық есаплаў муғдарының жигирма бес есеси муғдарында;

г) пара суммасы яки жеткизилген зыян ямаса өзлестирилип атырған (өзлестирилген) мүлктиң қуны базалық есаплаў муғдарының жүз есесинен көп болса, төмендеги пайыз есабында есапланады:

анағурлым муғдар ушын – пара суммасы яки жеткизилген зыян ямаса өзлестирилип атырған (өзлестирилген) мүлк қунының он бес пайызы муғдарында;

көп яки жүдә көп муғдар ушын – пара суммасы яки жеткизилген зыян ямаса өзлестирилип атырған (өзлестирилген) мүлк қунының он пайызы муғдарында;

Бундай пара суммасы яки жеткизилген зыян ямаса өзлестирилип атырған (өзлестирилген) мүлк қунының пайызларда есаплаўда нызамшылықта белгиленген муғдардың ең кем муғдарынан келип шығылады;

д) излеўде болған шахстың жасырынған орны ҳаққында хабар бергенлиги ушын –  базалық есаплаў муғдарының бес есеси, еки ямаса оннан артық излеўде болған шахслардың жасырынған орны ҳаққында бир ўақытта хабар бергенлиги ушын болса – базалық есаплаў муғдарының жети есеси муғдарында бир мәртелик пул сыйлығы менен хошаметлениўи белгилеп берилди.

Сондай-ақ, Өзбекстан Республикасы Әдиллик министрлигинде            2021 жыл 24 февральда 3287-сан менен дизимге алынған Өзбекстан Республикасы Әдиллик министриниң 2021 жыл 24 февральдағы 2-мҳ-санлы буйрығы менен “Норматив ҳуқықый ҳүжжетлер ҳәм олар жойбарларының коррупцияға қарсы экспертизасын өткизиў тәртиби ҳақкында”ғы Режеси тастыйықланды.

Буннан тысқары, 2021 жыл 6 июль күни Өзбекстан Республикасы Президентиниң «Коррупцияға қарсы маўасасыз қатнасықта болыў орталығын жаратыў, мәмлекет ҳәм жәмийет басқарыўында коррупциялық факторларды кескин кемейтиў ҳәм бунда жәмәәтшилик қатнасыўын кеңейттириў ис-иләжлары ҳақкында» ПФ-6257-санлы Пәрманы жәрияланды.

Пәрман менен, а) Агентлик тәрепинен “Коррупцияға байланыслы жынаятларды ислегенликте айыплы деп табылған шахслардың ашық электрон реестри” жүргизилиўин тәмийнлеў;

б) Реестрге киргизилген шахсларға төмендегилерди қадаған етиў:

мәмлекетлик хызметине кириў ҳәм мәмлекетлик сыйлықлар менен сыйлықланыўы;

сайланатуғын ҳәм айрықша тәртипте тайынланатуғын лаўазымларға талабанлығының көрсетилиўи;

мәмлекетлик уйымлары жанындағы жәмийетлик кеңеслери ҳәм де мәкемелер ааралық коллегиал уймылардың ағзасы болыў;

олар тәрепинен шөлкемлестирилген ҳәм (яки) олар қатнасыўшысы есапланған исбилерменлик субъектлери мәмлекетлик сатып алыўларда ҳәм мәмлекетлик-жеке шериклик ҳақкындағы питимде қатнасыўшы (орынлаўшы) сыпатында қатнасыў, сондай-ақ, мәмлекетлик активлерди меншиклестириў менен баайланыслы тендер ҳәм таңлаў саўдаларында қатнасыў;

мәмлекетлик үлеси 50 пайыздан жоқары болған шөлкемлер ҳәм мәмлектелик билимлендириў мәкемелеринде баслық лаўазымларында искерлик жүргизиўди қадаған етиў белгилеп берилди.

2022 жыл 1 январьдан баслап, мәмлекетлик хызметкерлери, мәмлекет үлеси 50 пайыздан жоқары болған шөлкемлер, мәмлекетлик кәрханалар ҳәм мәкемелери баслықлары ҳәм орынбасарлары, олардың өмирлик жолдасы ҳәм ер жетпеген перзентлериниң дәраматлары ҳәм мал-мүлкин мәжбүрий декларация қылыў системасын енгизиў белгиленди.

2022 жыл 1 январьдан баслап мәмлекетлик хызметкерлерине республика аймағынан тысқарыда есапбетлер ашыў ҳәм ийелик етиў, нақ пул қаржыларын сақлаў, көшпес ҳәм басқа мал-мүлкке ийе болыў қадаған етилиўи (шет елде ислеп атырған мәмлекетлик хызметкерлери ҳәм мәмлекетлик хызметине кириўден алдын алынған мал-мүлк буннан тысқары) белгиленди.

Сондай-ақ Пәрман менен Коррупцияға қарсы гүресиў бойынша          2021-2022 жылларға арналған Мәмлекетлик бағдарлама тастыйықланды.

Буннан тысқары, 2021 жыл 6 июль күни Өзбекстан Республикасы Президентиниң «Коррупцияға қарсы гүресиў искерлигин нәтийжели шөлкемлестириўге байланыслы қосымша ис-иләжлар ҳақкында»ғы ПҚ-5177-санлы Қарары жәрияланды.

Қарар менен, 2021 жыл 1 сентябрьден баслап мәмлекетлик уйымлар ҳәм шөлкемлерде  жумысқа қабыл етиўди ашық таңлаў тийкарында әмелге асырыў ҳәмде таңлаў шеңберинде өткизилетуғын сынаў иләжларын Интернет тармағы арқалы реал ўақыт режиминде көриўди нәзерде тутыўшы тәртип енгизиў белгиленди.

2021 жыл 1 октябрьден баслап барлық мәмлекетлик уйымлары ҳәм шөлкемлери, сондай-ақ Қарақалпақстан Республикасы Министрлер Кеңеси, ўәлаятлар ҳәм Ташкент қаласы ҳәкимликлеринде бар болған штат бирликлери шеңберинде коррупцияға қарсы ишки қадағалаў структуралары искерлигин жолға қойыў белгиленди.

Сондай-ақ, 2021 жыл 22 октябрьде Өзбекстан Республикасы Президентиниң «Норматив ҳуқықый ҳүжжетлер ҳәм олардың жойбарларын коррупцияға қарсы экспертизадан өткизиўди жәнеде жетилистириў ис-иләжлары ҳақкында”ғы ПҚ-5263-санлы Қарары жәрияланды.

Қарар менен қурылыс, ден-саўлықты сақлаў, жоқарғы билимлендириў ҳәм мәмлекетлик сатып алыўлары тараўындағы норматив-ҳуқықый ҳүжжетлерди коррупцияға қарсы экспертизадан өткизиў нәтийжесинде анықланған коррупциялық факторларды сапластырыў бойынша “Жол картасы” тастыйықланды.

Әмелдеги норматив-ҳуқықый ҳүжжетлерди басқышпа-басқыш толық коррупцияға қарсы экспертизадан өткизиў;

норматив-ҳуқықый ҳүжжетлер ҳәм олардың жойбарларын коррупцияға қарсы экспертизадан өткизиўге жәмәәтшилик, илимий шөлкемлер ҳәм ғәрезсиз экспертлерди кең қатнастыырыў;

норматив-ҳуқықый ҳүжжетлер жойбарларын ислеп шығыўда ислеп шығарыўшы тәрепинен коррупциялық факторларды анықлаў бойынша үлгили формадағы сораўнама (кейинги орынларда чеклист) толтырылыўы ҳәм жойбар қабыл етилгенге шекем болған барлық басқышларда оған қосымша қылыныўы;

чеклист толтырылмаған норматив-ҳуқықый ҳүжжетлери жойбарлары әдиллик уйымлары тәрепинен ҳуқықый экспертизадан өткизилмеслиги ҳәм ислеп шығарыўшыға қайтарылыўы;

норматив-ҳуқықый ҳүжжетлер ҳәм олардың жойбарларында әдиллик уйымлары тәрепинен анықланған коррупциялық факторлар тийисли мәмлекетлик уйымлары ҳәм шөлкемлери искерлигин баҳалаўдың тийкарғы өлшемлеринен бири етип белгиленди.

2022-2026-жылларда әмелдеги норматив-ҳуқықый ҳүжжетлерди коррупцияға қарсы экспертизадан өткизиў реже графиги тастыйықланды.

Әдиллик министрлиги ҳәр алты ай жуўмағында мәмлекетлик уйымлар ҳәм шөлкемлердиң юридикалық хызмет хызметкерлерин норматив-ҳуқықый ҳүжжетлер ҳәм олардың жойбарларын коррупцияға қарсы экспертизадан өткизиў искерлигин баҳалайды ҳәмде баҳалаў нәтийжелерине көре оларға қарата хошаметлеў ямаса интизамий жаза қоллаў бойынша иләжлар көриў ҳақкында тийисли усынысларды мәмлекетлик уйымлар ҳәм шөлкемлерге киргизеди;

мәмлекетлик уйымлар ҳәм шөлкемлер баслықлары юридикалық хызмет хызметкерлерин лаўазым мийнет ҳақысының 100 пайызы муғдарында бир мәртелик пул қаржыларын бериў арқалы хошаметлеў ямаса белгиленген тәртипте интизамий жуўапкершиликке тартыў мәселесин көрип шығады.

Жуўмақластырып айтқанда, мәмлекетимиздиң еркин ҳәм абат турмысына сая салыўшы коррупцияға қарсы жәнеде жедел гүресиў талап етиледи. Бул бағдарда реформалар еле де даўам етеди, себеби олардың тийкарғы мақсети елимизде жасап атырған ҳәр бир пуқараның ҳуқық ҳәм еркинликлерин толық тәмийинлеў ҳәм демократиялық ҳуқуқый мәмлекетти қурыўдан ибарат.

Абдимурат Керимбаев,

 Қарақалпақстан Республикасы суды судьясы                                                                              

Адам (нәрестелер) саўдасы –  ѳмир саўдасы

Статистик мағлыўматларға кѳре: Ѳзбекстанда нәрестелер саўдасы менен байланыслы жынаятлар 2019-2020-жылларда нәрестелер саўдасы менен байланыслы жынаятларда 49 ата-ана ҳәм 38 қатнасыўшысына айланып жуўапкершиликке тартылған.

Ѳзбекстан Республикасында кейинги 3 жыл даўамында нәрестелер саўдасы менен байланыслы 185 жағдай анықланған.

Мағлыўматларға кѳре нәрестелер саўдасы тѳмендеги жағдайлар себеп болмақта:

• Баланың анасы социаллық жақтан қорғалмағанлығы ҳәм материаллық зәрүрликлери менен тәмийминленбегенлиги,
• Турмысқа шықпаған ҳаяллар ҳәмиледар болғанлығы ҳәмде нәрестени шаңарағынан жасырыўға урыныўлары,
• Перзент кѳрмеген шаңарақлар тәрепинен нәресте асырып алыўға болған зәрүрликтиң барлығы,
• Нәрестелер саўдасының алдын алыўға қаратылған жетик ҳуқықый тийкарлардың жоқлығы себеп болмақта.

Ѳзбекстан Республикасы жынаят кодексиниң 135-статьясында:

Адам саўдасы, яғный адамды алыў-сатыў яки адамды оннан пайдаланыў мақсетинде жаллаў, тасыў, тапсырыў, жасырыў яки қабыл етиў – 3 жылдан 5 жылға шекем азатлықты шеклеў ямаса 3 жылдан 5 жылға шекем еркинен айырыў менен жазаланады.

Сол ҳәрекетлер:

а) урлаў, зорлық ислетиў яки зорлық ислетиў менен қорқытыў ямаса мәжбүрлеўдиң басқа формаларын қоллаў арқалы,

б) еки яки оннан артық шахсқа қарата,

в) жәрдемге мүтәжлиги айыпкерге белгили болған шахсқа қарата,

г) айыпкерге материаллық жақтан яки басқа тәрептен бойсынған шахсқа қарата,

д) тәкираран яки қәўипли рецидивист тәрепинен,

е) бир топар шахслар тәрепинен алдынан тил бириктирип,

ж) хызмет дәрежесинен пайдаланған жағдайда,

з) жәбирлениўшини Ѳзбекстан Республикасының Мәмлекетлик шегарасынан алып ѳткен жағдайда яки оны шет елде нызамға қайшы рәўиште услап турған жағдайда,

и) қәлбеки ҳүжжетлерден пайдаланған жағдайда, сондай-ақ жәбирлениўшиниң шахсын тастыйықлаўшы ҳүжжетлерин алып қойған, жасырған ямаса жоқ қылып жиберген жағдайда,

к) адам ағзаларын кесип алып, басқа адамға кѳшириў (трансплантат) мақсетинде сәдир етилген болса – 5 жылдан 8 жылға шекем еркинен айырыў менен жазаланады.

Сол ҳәрекетлер :

а) 18 жасқа толмағанлығы айыпкерге белгили болған шахсқа қарата исленген болса,

б) жәбирлениўшиниң ѳлимине яки басқа аўыр ақыбетлерге себеп болса,

в) ѳте қәўипли рецидивист тәрепинен сәдир етилген болса,

г) шѳлкемлескен топар тәрепинен яки оның мәплерин кѳзлеп сәдир етилген болса –
8 жылдан 12 жылға шекем ерикинен айырыў менен жазаланады – деп кѳрсетилген.

Әсиресе ҳаял-қызларымыздың адам саўдасының курбанына айланып, ҳуқық ҳәм еркинликлерин шеклеўге, аяқ-асты етиўге, кемситиўлерге жол қойылмақта.

Сонлықтан, ҳаял-қызларымыздың ҳуқық ҳәм еркинликлерин шеклеў, аяқ-асты етиў, кемситиўге жол қоймаў, адам саўдасы менен байланыслы жынаятлардың алдын алыў, ҳуқықый саўатлылығын асырыўда, жәмийетимизде орнатылған нызамшылық нормаларына әмел етилсе бул бағдарда ҳуқықбузарлықлар, жынаятшылықтың алды алынған, биргеликте гүрескен боламыз.

Елиўбай Абибуллаев

Жынаят ислери бойынша Қанлыкөл район суды баслығы                                                                  

Басым ҳәм зорлыққа қарсы биргеликте гүресемиз

Кейинги жылларда Президент Шавкат Мирзиёев басшылығында мәмлекетимизде ҳаял-қызлар ҳуқық ҳәм мәплери, гендер теңликти тәмийинлеў, шаңарақ, аналық ҳәм балалықты қорғаў, ҳаяллар исбилерменлигин раўажландырыў, оларға жаңа жумыс орынларын жаратыў, мийнет ҳәм турмыс шәраятларын жақсылаў, ҳаял-қызларға қарата басым ҳәм зорлықтың алдын алыў бойынша бир қатар жумыслар алып барылмақта. Бул мәселе мәмлекет сиясатының әҳмийетли жөнелисине айланды.

Мәмлекетимизде шаңарақтағы басым ҳәм зорлықтың алдын-алыў системасын жетилистириў бойынша 8 норматив ҳуқықый-ҳүжжет, сондай-ақ 2 нызам қабыл етилди.

Атап айтқанда, 2019 жыл 2 сентябрьде «Ҳаял-қызларды басым ҳәм зорлықтан қорғаў ҳақкында»ғы Нызам қабыл етилген. Бул нызам менен басым ҳәм зорлықтан жәбирлениўшиниң ҳуқықлары ҳәм мүрәжат етиў тәртиплери, усы тараўда ҳуқық  қорғаў уйымларының ўәкилликлери ҳәм жәбирлениўшини қорғаў усыллары белгилеп берилген.

Нызамның 4-статьясына көре, басым ҳәм зорлықтан жәбирлениўшилер төмендеги ҳуқықларға ийе:

-өзине қарата басым ҳәм зорлық исленгенлиги яки оларды ислеў менен қорқытыў ҳаққындағы арза менен тийисли ўәкилликли уйымларға ҳәмде шөлкемлерге ямаса судқа мүрәжат етиў;

-арнаўлы орайларда, сондай-ақ бийпул телефон линиясы арқалы бийпул ҳуқықый мәсләҳәт, экономикалық, социаллық, психологиялық медициналық ҳәм басқа жәрдем алыў;

-ишки ислер уйымларына қорғаў ордерин бериў ҳаққындағы талап пенен мүрәжат етиў, қорғаў ордери шәртлери бузылған тағдирде оларды бул ҳаққында хабардар етиў;

-өткизилген басым ҳәм ислеенген зорлық нәтийжесинде өзине жеткизилген материаллық зыянның орнын қаплаў ҳәмде руўхый зыян ушын компенсация өндириў ҳақкындағы талап пенен судқа мүрәжт етиў.

Нызамның 3-статьясында басым ҳәм зорлықтың бир неше түрлери сәўлелеп берилген болып, олар жынсый басым, физикалық басым, экономикалық басым, руўхый басым ҳам басқалардан ибарат екенлиги көрсетилген.

Демек, басым ҳәм зорлыққа ушыраған шахстың ҳуқықлары нызам менен қатаң қорғалған болып ҳәм усы нызамды бузғанлық ушын жуўапкершилик белгиленген.

Сондай-ақ, Нызамның 23-статьясында қорғаў ордерин бериў ҳәм оның мүддетин узайттырыў тәртиплери белгиленген болып, Қорғаў ордери басым ҳәм зорлықтан жәбирлениўшиге бериледи. Басым өткизген ҳәм (ямаса) зорлық ислеген яки оларды ислеўге мейил болған шахсқа қорғаў ордериниң нусқасы бериледи.

Қорғаў ордерин берген ишки ислер уйымының лаўазымлы шахсы басым өткизген ҳәм зорлық ислеген шахсты қорғаў ордериниң шәртлери ҳәмде оны орынламаўдың ақыбетлери ҳәм басым ҳәм зорлық өткизиў минез-қулқын өзгертиў бойынша дүзелиў бағдарламаларынан өтиў зәрүрлиги ҳаққында хабардар қылады.

Тийисли аймақта басым ҳәм зорлықтан жеке тәртиптеги профилактикасын әмелге асырыў ушын жуўапкер болған ишки ислер уйымының лаўазымлы шахсы басым ҳәм зорлық факты яки оларды ислеў қәўипи анықланған ўақыттан баслап 24 саат ишинде қорғаў ордерин отыз күн мүддетке шекем береди ҳәм усы ордер рәсмийлестирилген ўақыттан баслап күшке киреди.

Егер қәўип еле сапластырылмаған болса, қорғаў ордериниң әмел етиў мүддети басым ҳәм зорлықтан жәбирлениўшиниң арзасына көре көби менен отыз күнге шекем узайттырылыўы мүмкин.

Қорғаў ордерин бериў, узайттырыў яки қорғаў ордерин бериўди ямаса узайттырыўдан бас тартыў үстинен судқа шағым етиўи мүмкин.

Қорғаў ордери талапларының орынланыўы үстинен қадағалаў оны берген ишки ислер уйымы тәрепинен әмелге асырылады.

Қорғаў ордериниң формасы ҳәм оны бериў тәртиби Өзбексстан Республикасы Министрлер Кабинеети тәрепинен әмелге асырылады.

Нызамның 26-статьясында Қорғаў ордеринде нәзерде тутылған шеклеўлер ҳаққында айтылған болып, оған көре, Қорғаў ордеринде төмендеги шеклеўлер нәзерде тутылыўы мүмкин:

Басым өткизиўди ҳәм зорлық ислеўди қадаған етиў;

Басым өткизген яки зорлық ислеген шахстың басым ҳәм зорлықтан жәбирлениўшилер менен байланысын қадаған етиў (жумыс орынларында ҳәм билимлендириў мәкемелеринде басым ҳәм зорлықтан жәбирлениўшиниң басым өткизген ҳәм зорлық ислеген шахс пенен тиккелей емес байланысына жол қойылады);

басым өткизилген ҳәм зорлық исленген жағдайда басым ҳәм зорлықтан жәбирлениўшиниң ҳәмде басым өткизген ҳәм зорлық ислеген шахстың бир ханада бирге болыўын қадаған етиў;

басым өткизген ҳәм зорлық ислеген шахсқа басым ҳәм зорлықтан жәбирлениўшини емлеў, оған мәсләҳәт бериў, оны басым ҳәм зорлықтан жәбирлениўшилерге жәрдем көрсетиў бойынша арнаўлы орайға жайластырыў ушын қәрежетлердиң, жеткизилген материаллық зыянның орнын қаплаў, сондай-ақ руўхый зыянды компенсация қылыў миннетлемесин жүклетиў;

басым өткизген ҳәм зорлық ислеген шахстың қуралды (хызмет қуралы буннан тысқары) сақлаў ҳәм алып жүриў ҳуқықын қорғаў ордериниң әмел етиўи яки онда көрсеттилген мүддет дәўиринде шеклеў ямаса қадаған етиў, сондай-қурал сатып алыў ушын рухсатнама алыўға байланыслы ҳуқықын шеклеў.

Қорғаў ордериниң әмел етиў мүддети узайттырылған жағдайда усы статьяның 1-бөлиминде көрсетилген талаплардан тысқары, оған басым өткизген ҳәм зорлық ислеген шахстың зорлық минез-қулқын өзгертиў бойынша дүзетиў бағдарламасынан өтиўи ҳаққындағы шәрт мәжбүрий тәртипте киргизиледи.

Егер қорғаў ордерин бериў ҳаққындағы мәселени көрип шығыў ўақтында Өзбекстан Республикасының Жынаят кодексинде нәзерде тутылған жынаят белгилери анықланса, қорғаў ордерин бериў ҳааққындағы мәселени көрип шығыў менен бир ўақытта ис материаллары жынайый жуўапкершиликке тартыў мәселесин шешиў ушын тийисли ҳуқық қорғаў уйымға жибериледи.

Өзбекстан Республикасы Президентиниң 2021 жыл 19 майдағы «Басым ислетиўден жәбир көрген ҳаял-қызларды реабилитация қылыўға байланыслы қосымша ис-иләжлар ҳаққында»ғы Қарары басымға ушыраған ҳаялларға жәрдем көрсетиў системасын жаратыў, шаңарақлық-турмыслық басымның алдын алыў ҳәм оның унамсыз ақыбетлерин сапластырыўға қаратылған өз ўақтында қабыл етилген қарар болды.

Усы ҳүжжет тийкарында Мәҳәлле ҳәм шаңарақты қоллап-қуўатлаў министрлиги жанында 29 ҳаялларды реабилитация қылыў ҳәм бейимлестириў орайы шөлкемлестирилди. Усы ўақытқа шекем реабилитация орайлары мәмлекетлик емес коммерциялық емес шөлкеми сыпатында искерлик жүргизип келген болса, енди оның искерлиги толық Мәмлекет бюджети есабынан қаржыландырылыўы белгиленди.

Басым ҳәм зорлықтан жәбир көрген, өз жанына қаст еткен ямаса соған мейиллиги болған ҳаял-қызлар менен өз-ара байланыс орнатыў ҳәм қыстаўлы руўхый, психотерапевтикалық, ҳуқықый жәрдем көрсетиў, мәсләҳәт бериў ҳәм мағлыўмат бериў мақсетинде «1146» Исеним телефоны, “AZIZ-AYOL.UZ” бирден-бир интерактив миллий платформасы менен муўапықластырылды.

Ҳуқықлары ҳәм нызамлы мәплери бузылғанлығы ҳақкында мүрәжат еткен 74 мыңнан артық ҳаял-қызға тараўдың жетик қәнигелери тәрепинен ҳуқықый жәрдем көрсетилди. «Ҳаяллар дәптери»ндеги басым ҳәм зорлықтан жәбирленген, социаллық машқалалары болған 71 мыңнан зыят ҳаял­-қызға маманлы психологиялық көмек берилди. Шаңарақлық басымтың алдын алыў ҳәм оннан жәбир көргенлерге әмелий көмек бериў бойынша Бас прокурор орынбасары басшылығында ўәкилликли мәмлекетлик кәрханалар баслықлары дәрежесиндеги Жумысшы топар искерлиги жолға қойылды.

Бүгинги күнде Парламент тәрепинен ўәкилликли мәмлекетлик кәрханалар менен биргеликте миллий нызамшылықты және де жетилистириў бойынша қатар усыныслар ислеп шығылмақта.

Ҳәр бир ҳаял-қыз басым ҳәм зорлықсыз турмыста қәўипсиз ҳәм бахытлы жасаўға ҳақылы. Оның бул ҳуқықларын аяқ-асты етиў, басым өткизиў нызам менен қорғалады.

Сондай екен ҳәммемиз, жоқарыда келтирип өтилген нызамның орынланыўын тәмийинлеўге ҳәм усы категориядағы ҳуқықбузарлық ҳәм жынаятлардың алдын-алыў ҳәм олардың ислениўине себеп болыўшы шәраятларды сапластырыўға бирдей жуўаплымыз. Бул жолда ҳәмме ўақытта бирге ислесиўимиз, анықланған ҳәр бир жағдайдан бир-биримизди хабардар етиўимиз ҳәм исленген нызамбузыўшылық ҳалатларын тезлик пенен сапластырыўымыз, айыпкер шахсларға болса жуўапкершилик шаралары бар екенлигин тәмийинлеўимиз лазым болады.

Абдимурат Керимбаев,  

Қарақалпақстан Республикасы суды судьясы                                                                                             

Конституция- ҳуқықый демократиялық мәмлекет қурыўдың тийкары

Конституция – мәмлекеттиң тийкарғы нызамы болып, ол өзинде мәмлекеттеги пуқаралардың ерк-ықрарын өзинде сәўлелендириўши, инсан ҳуқық ҳәм еркинликлерин тәмийнлеўши, мәмлекет ҳәкимияты уйымлары хызметин тәртипке салыўшы ҳәм жумыс алып барыў принциплерин белгилеўши ең жоқары юридикалық күшке ийе болған ҳүжжет есапланады.

Санаўлы күнлерден соң Өзбекстан  Республикасы Конституциясы  қабыл етилгенлигиниң 29 жыллығын көтериңки рух пенен халқымыздың ең үлкен байрамларынан бири сыпатында белгилеймиз. Бул Конституция алғы сөзинен ҳәм дәслепки статьяларынан баслап оның ақырғы статьясына шекем ғәрезсизлик, адамгершиликли, тыныш-татыўлық, инсан ҳуқықы ҳәм еркинликлери, теңлик сыяқлы бир қатар идеяларды өз ишине алады.

Конституцияда Өзбекстан халқының демократия, инсан ҳуқықлары ҳәм социал әдалат идеяларына садықлығы жәрияланған. Демократия улыўма инсаныйлық принциплерге тийкарланады. Инсан оның турмысы, еркинлиги, ар-намысы, қәдир-қымбаты ҳәм басқа қол қатылмас ҳуқықлары ең жоқарғы қәдириятлар есапланады. Конституциямыздың ҳəр бир статьясы инсан ушын, оның материаллық ҳəм руўхый талап ҳəм мүтәжликлерин, мəплерин қанаатландырыў ушын, халқымыздың гүллеп- жаснаўы ушын хызмет етеди.

Өзбекстан Республикасы Конституциясы ҳақыйқый демократиялық принциплерди өзинде сәўлелендирген конституция есапланады. Ол тарийхта сыналған улыўма инсаный қәдириятларды, пуқаралардың ҳуқық ҳәм еркинликлерин, мәмлекет суверенитетин, нызамлардың үстинлиги, демократияны, социаллық әдилликти, ҳалықаралық ҳуқықтың улыўма тән алынған нормаларының үстемлигин өз ишине алады. Жәнеде Конституция базар қатнасықларына өтиўде жеке мүлк қатнасықларың қәлиплестириў, көппартиялық, сиясий плюрализм, пуқаралық тынышлықты, ҳәкимиятлар бөлиниўи, улыўма демократиялық-ҳуқықый мәмлекет қурыў нормаларын жәмлеген.

Конституция  жәмийет ҳәм мәмлекеттиң барлық тараўларындағы қатнасықлар ҳәмде тийкарғы қағыйдалардан ибарат болып, басқа нызам, нызам асты актлеринде анық ашып бериледи. Барлық нызамлар ҳәм нормативлик ҳуқықый ҳүжжетлер Тийкарғы нызамдағы қағыйдалар тийкарында ислеп шығылады. Бунда нызамлар ҳәм нормативлик ҳуқықый ҳүжжетлердиң бас дереги, тийкары Конституция есапланады.  Конституция  барлық нызамлардан үстин турыўшы жоқары юридикалық күшке ийе ҳуқықый ҳүжжет болып табылады.

Өзбекстан мәмлекет ҳәкимияты халықтың мәпи ушын республиканың Конституциясы және оның тийкарында қабыл етилген нызамлар арқалы, тек буған ўәкиллик берилген уйымлар тәрепинен ғана әмелге асырылады. Конституцияда халық ҳәкимияты мәселелери өзиниң оғада жақсы шешимин тапқан. Оның мәниси соннан ибарат, Өзбекстан халқын миллетине қарамастан оның пуқаралары қурайды. Демек, республика аймағында жасаўшы бәрше халықлар, миллетлер конституция алдында тең ҳуқыққа ийе ҳәм ол ҳәммениң мәпин бирдей қорғайды. Себеби мәмлекет төмендеги принциптен келип шығады: мәмлекет халықлардан турады, ал халық мәмлекетлик ҳәкимияттың бирден бир дәреги.

Султанмурат Давлетмуратов,

Қарақалпақстан Республикасы

судының судьясы