ҚАРАҚАЛПАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ СУДЛАРЫ ТАРИЙХЫ ҲАҚҚЫНДА

ҚАРАҚАЛПАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ СУДЛАРЫ ТАРИЙХЫ ҲАҚҚЫНДА

 Ҳәзирги Қарақалпақстан Республикасы аймағында әййемги заманлардан берли адамзат жасап келгенлиги, олар өзлериниң раўажланыў басқышларында ҳәр қыйлы  мәмлекетлик дүзилмелерге бириккени яки қайсыдур мәмлекеттиң қурамына киргенлиги бизге тарийхтан мәлим. Сол тийкарда бизиң журтымызда мәмлекетшилик белгилери пайда болғаннан баслап бул жерде әдил судлаўды әмелге асырыў функцияларын атқарыўшы шахслар, жәмийетте әдилликти тәмийинлеўши уйымлар бар болған, деп айтыўымызға болады.

Усы көз-қарастан қарағанда Қарақалпақстан судларының тарийхы узақ өтмишке барып тақалады ҳәм бүгинги күнге шекем өзиниң бир неше раўажланыў басқышларынан өтип келген.

Тарийхый дереклерге қарағанда Қарақалпақстан аймағында судлардың еки түри болған. Олар үрип-әдет нормалары тийкарында ис алып барыўшы бий судлары ҳәм шәрият нормалары тийкарында судлаўшы қазы судлары.

Мәлим болғанындай, қарақалпақларда ҳәр бир урыўды бийлер басқарып, олар өзиниң урыўын басқарыў менен бирге оның жәнжелли мәселелерин шешкен. Бундай мәселелерде өзинен алдыңғы бийлердиң қарарлары (бийликлери) ҳәм урыўдың өзиниң үрип-әдетлери бойынша ис алып барған.

Бизиң аймағымызға ислам дини кирип келиўи менен жоқары мағлыўматлы мусылман ҳуқықтаныўшыларынан абырайлы шахслар қазы лаўазымына тайынланып, олар шәрият нормалары тийкарында суд ислерин жүргизген. Қазы судлары совет ҳүкимети орнатылғаннан соң сапластырылып, кейин бираз ўақытқа қайта тикленген. Бирақ олардың алдыңғы ўәкилликлери жылдан-жылға шекленип, саны қысқарып барған ҳәмде XX-әсирдиң 20-жылларының ақырына келип олар өз искерлигин биротала тоқтатқан.

Қарақалпақстан Республикасы Орайлық мәмлекетлик архивинде сақланып атырған ҳүжжетлерге қарағанда, Қарақалпақстан автономиялық областы шөлкемлестирилиўи дәўиринде 1924-жыл 24-ноябрьде Қарақалпақстан автономиялық областлық суды дүзилген ҳәмде оның биринши баслығы етип Әбдижалил Исметуллаев сайланған.

1932-жылы 20-мартта Қарақалпақстан автономиялық республикасы (ҚҚАССР) дүзилиўи байланыслы Қарақалпақстан автономиялық областлық суды Бас суд деп қайта шөлкемлестирилген ҳәмде оның сол дәўирдеги басшысы елимизге белгили болған тарийхый шахс Жумагүл Сейтова болған.

1936-жылы Қарақалпақстан АССР Өзбекстан ССР қурамына киргизилиўи мүнәсибети менен елимиздиң суд системасында да өзгерислер жүз берди. Қарақалпақстан АССР Жоқарғы суды дүзилип, оның ағзаларын  Қарақалпақстан Республика Жоқарғы Совети тәрепинен бес жылға сайлаў тәртиби белгиленди. Қарақалпақстан АССР Жоқарғы суды өз ўәкилликлери шеңберинде оғада қәўипли жынаятлар, мәмлекетке қарсы жынаятлар, лаўазымлы шахсларға қарсы жынаятлар, мәмлекетлик мүлкти талан-тараж қылыў ҳәм өзлестириў жынаятлары менен байланыслы ислерди көрип шыққан. Соның менен бирге, Жоқарғы суд қурамалы категориядағы пуқаралық ислерди де көрген.

Қарақалпақстанда дәслеп 9 участка халық судлары, 1939-1940 жыллары 12 районлық халық судлары, 1950-жылы 14 районлық ҳәм 3 қалалық участкаларда халық судлары өз искерлигин жүргизген.

1970-жыллардан баслап Қарақалпақстан АССР халық судлары ҳәр жылы үлкен көлемде жынаят ҳәм пуқаралық ислерин көрип шыққан,  жылдан жылға судьялардың ис сыпаты жақсыланып барған. 1970-жылы Қарақалпақстанда 13 районлық ҳәм 1 қалалық (Нөкис) халық судларында жәми 16 судья жумыс алып барған. 1976-жылы жаңа районлардың шөлкемлестирилиўи мүнәсебети менен Қарақалпақстанда жәми 19 районлық (қалалық) халық судлары әдил судлаўды әмелге асырған. 1974-жылғы сайлаўларда халық судларына жәми 1300, 1979-жылы болса 1650 халық мәсләҳәтшилери сайланған.

Архив мағлыўматларына қарағанда, 1924-1929-жылларда  Ә.Исметуллаев, Қ.Аймурзаев, М.Баймешин, К.Аллабергенов Т.Напесов Қарақалпақстан автономиялық областлық судының баслығы лаўазымында, 1929-1937 жыллары Х.Темирханов, Ж.Сейтова, П.Алланазаров Қарақалпақстан Бас (Жоқарғы) судының баслығы лаўазымында, 1939-1991 жыллары Г.Дудиев, Х.Абутов, К.Пиржанов, А.Джиемуратов, К.Джарманов, Е.Утамбетов, А.Абиллаев, С.Уразов, Т.Кобланов, К.Аллашева ҳәм Ж.Садықов Қарақалпақстан АССР Жоқарғы судының баслығы лаўазымында ислеген.

Мәмлекетимиз ғәрезсизликке ерискенинен кейин 1993-жыл 9-апрельдеги Қарақалпақстан Республикасының Конституциясына тийкар мәмлекетлик ҳәкимият нызам шығарыўшы, атқарыўшы ҳәм суд ҳәкимиятына бөлиниўи белгилеп қойылды. Конституцияда инсан ҳуқық ҳәм еркинликлери, нызамлы мәплери биринши орынға қойылып, оларды қорғаўда суд ҳәкимияты әҳмийетли орын ийеледи.

1991-2000 жыллар ғәрезсиз мәмлекетимиздиң жаңа суд системасы қәлиплесиўи дәўири болып, бул жылларда Қарақалпақстан Республикасы Жоқарғы суды менен бирге 15 районлық ҳәм 2 қалалық судлар жынаят ҳәм пуқаралық ислерди көрген. Сондай-ақ, 1993-жылдан баслап Мәмлекетлик арбитраждың негизинде юридикалық шахслардың хожалық (экономикалық) тартысларын көрип шығыўшы Қарақалпақстан Республикасы хожалық суды өз жумысын баслаған.

Ғәрезсизликтиң дәслепки жылларында Қарақалпақстан Республикасы Жоқарғы судын Ж.Садықов, соң П.Айтниязов басқарған болса, В.Вишняков ҳәм А.Нуржановлар Қарақалпақстан Республикасы хожалық судының дәслепки басшылары болды.

2001-2017 жылларда елимиздеги судлардың қәнигелесиўи дәўири болды. Атап айтқанда, 2001 жылдан баслап улыўма юрисдикция судлары жынаят ҳәм пуқаралық ислери бойынша судлар болып екиге бөлинди. Соған көре, “Судлар ҳаққында”ғы нызамға киргизилген өзгерис ҳәм қосымшаларға тийкар Қарақалпақстан Республикасы жынаят ислери бойынша Жоқарғы суды ҳәмде Қарақалпақстан Республикасы пуқаралық ислери бойынша Жоқарғы суды, 4 районлараралық пуқаралық ислери бойынша судлар,         15 районлық ҳәм 2 қалалық жынаят ислери бойынша судлар шөлкемлестирилди.

Ал, 2017-жыл 1-июньнан баслап ғалабалық-ҳуқықый қатнасықлардан келип шығатуғын ҳәкимшилик даўларды көрип шығыўға ўәкилликли болған Қарақалпақстан Республикасы ҳәкимшилик суды ҳәм районлық (қалалық) ҳәқимшилик судлары әдил судлаўды әмелге асыра баслады.

Ақырғы жылларда мәмлекетимиздеги барлық тараўларда әмелге асырылып атырған кеӊ көлемли реформалар қатарында суд-ҳуқық системасындағы реформаларды атап өтиў орынлы. Бул тараўдағы үлкен жаңалықлардың бири 2021-жылы жүз берди ҳәм сол жылдан баслап Қарақалпақстан Республикасы пуқаралық ислери бойынша, жынаят ислери бойынша ҳәм экономикалық судлардыӊ негизинде судьялардыӊ қәнигелесиўин сақлап қалған ҳалда ҳәм суд ислерин жүргизиў түрлери бойынша өз алдына судлаў коллегиялары шөлкемлестирилген ҳалда Қарақалпақстан Республикасы суды дүзилди.

Сондай-ақ, ҳәкимшилик ҳуқықбузарлыққа байланыслы ислерди жынаят ислери бойынша судларға өткериў арқалы ҳәкимшилик судлардыӊ ис жүклемеси азайды ҳәм соған байланыслы 16 районлық (қалалық) ҳәкимшилик судлардың негизинде Нөкис районлараралық ҳәкимшилик суды дүзилди.

Солай етип, бүгинги күнде Қарақалпақстан Республикасында суд системасы Қарақалпақстан Республикасы суды, Қарақалпақстан Республикасы ҳәкимшилик суды, 17 жынаят ислери бойынша районлық (қалалық) судлар, 5 пуқаралық ислери бойынша районлараралық (районлық) судлар, 4 районлараралық экономикалық судлар ҳәм 1 районлараралық ҳәкимшилик судтан ибарат.

Жоқарыда келтирип өтилген мағлыўматларды толықтырып, жәмлеген ҳалда кең жәмәәтшиликке жеткизиў мақсетинде жақында Қарақалпақстан Республикасы судларында ҳәзирги күнде ислеп атырған судьялардың ҳәм нураний устаз судьялардың басламасы менен Қарақалпақстан судларының тарийхы ҳаққындағы китап баспадан шығарылды.

“Қарақалпақстан Республикасы судлары: тарийх ҳәм бүгин” атамасында шығарылған китапта биринши мәртебе Қарақалпақстан судларының ҳәзирги ўақытқа шекемги дәўирдеги тарийхы сәўлелендирилип, усы дәўирде суд системасында ислеген шахслар туўралы мағлыўматлар жазылды. Сол себепли де бул китап барлық судьялар, суд ҳәм басқа ҳуқық қорғаў уйымларының хызметкерлери, ҳуқықтаныўшылар, тарийхшылар ҳәм кең жәмийетшилик ушын Қарақалпақстан судларының тарийхы ҳәм бүгинги күни ҳаққында пайдалы дерек бола алады.

Камал ТАРИХОВ,

Қарақалпақстан Республикасы судының баслығы 

САНЛЫ ДӘЛИЙЛЛЕР МЕНЕН ИСЛЕСИЎ СИСТЕМАСЫ ЖЕТИЛИСТИРИЛЕДИ

Соңғы жылларда мәмлекетимизде инсанның өз нызамлы мәплерин қорғаў ушын тең имканиятлар жаратыў, истиң ҳақыйқый жағдайларын ҳәр тәреплеме, толық ҳәм қалыс анықлаўға байланыслы нызам талапларына сөзсиз әмел етиў, тәреплердиң тартысыў ҳәм тең ҳуқықлылығы принциплерин турмысқа енгизиў арқалы инсан ҳуқық ҳәм еркинликлерин нәтийжели қорғаў бойынша кең көлемли жумыслар әмелге асырылмақта.

Соның менен бирге, жәмийет турмысының түрли тараўларында жедел санластырыў, адамлардың мәлимлеме-коммуникация технологияларынан пайдаланған ҳалда еледе көбирек бирге ислесиўи ҳәм усының ақыбетинде жынаятлар ислениўи, санлы орталықта пуқаралар ҳәм шөлкемлердиң ҳуқықлары, нызамлы мәплериниң бузылыў жағдайларының кең тарқалыўы санлы дәлийллердиң институционалластырылыўын ҳәм олар менен байланыслы ислерди әмелге асырыўдың ҳуқықый тийкарынларын беккемлеўди талап етпекте.

Президентимиз тәрепинен 2024-жылдың 21-ноябрь сәнесинде имзаланған ӨРН-1003-санлы Нызамы менен Өзбекстан Республикасының айырым нызам ҳүжжетлерине санлы дәлийллер менен ислесиў системасын жетилистиристириўге қаратылған өзгерис ҳәм қосымшалар киргизилди.

Усы өзгерислерге көре, электрон мағлыўматлар электрон қурылмалардан ҳәм мәлимлеме системаларынан, сондай-ақ мәлимлеме технологияларынан пайдаланған ҳалда жаратылатуғын, ислеў берилетуғын ҳәм сақланатуғын мағлыўматлардан ибарат.

Ис ушын әҳмийетке ийе болған жағдайлар ҳаққындағы мағлыўматлар бар болған электрон мағлыўматлар, атап айтқанда, электрон көринисиндеги файллар, аудио-видеожазыўлар, Интернет жәҳән мәлимлеме тармағында сақланған мағлыўматлар санлы дәлийллер болып есапланады.

Киргизилген өзгерислерди алдын бундай дәлийллер болмаған деп түсинбеў керек. Илгери де бундай дәлийллер болған, текғана мүлкий ҳәм жазба дәлийл сыпатында баҳаланған. Енди санлы дәлийллерди дәлийллердиң айрықша түри сыпатында киргизилиўи ҳәм олар ушын айрықша қағыйдалардың белгилениўи әдил судлаўды әмелге асырыўда әҳмийетли роль ойнайды.

Дәўлетбай РАЗОВ,

Қаракалпақстан Республикасы судының судьясы

БАС НЫЗАМЫМЫЗ – ПӘРАЎАН ТУРМЫСЫМЫЗ ТИЙКАРЫ

Әжинияз атындағы Нөкис мәмлекетлик педагогикалық институтында 8-декабрь – Өзбекстан Республикасы Конституциясы қабыл етилгенлигине 32 жыл толыўы мүнәсибети менен салтанатлы илаж болып өтти.

Өзбекстан ҳәм Қарақалпақстан Республикаларының мәмлекетлик гимнлери менен басланған илажды институт ректоры ўазыйпасын ўақытша атқарыўшысы Қ.Қодиров басқарып барды.

Салтанатлы илажға Қарақалпақстан Республикасы Жоқарғы Кеңесиниң Нызамлылық, суд-ҳуқық ҳәм коррупцияға қарсы гүресиў мәселелери комитетиниң баслығы А.Атажанов, Қарақалпақстан Республикасы Ҳәкимшилик судының баслығы Ә.Нурлипесов, Қарақалпақстан Республикасы прокуратурасының бөлим баслығы Д.Елмуратов, профессор-оқытыўшылар ҳәм студентлер қатнасты.

Илажда атап өтилгениндей, тийкарғы нызамымыз өзиниң терең ойланған принциплери ҳәм қағыйдалары менен ажыралып, елимиздиң тәғдирин, ҳәр бир инсанның ҳуқықлары менен еркинликлерин белгилеўде әҳмийетли ҳүжжет болып есапланады.

1992-жылы 8-декабрь күни ғәрезсиз Өзбекстанның Конституциясы қабыл етилди. Конституцияны ислеп шығыўда нызамшылықтағы алдынғы сырт ел тәжирийбелери менен биргеликте халқымыздың көп әсирлик менталитети, жасаў шараяты, ата-бабалардан мийрас болып киятырған үрп-әдетлери де басшылыққа алынды.

Конституцияда тийкарғы итибар инсан ҳәм оның ҳуқықлары және еркинликлери, яғный Өзбекстан Республикасының ҳәр бир пуқарасына жеке ҳуқық ҳәм еркинликлер, сиясий ҳәм социаллық-экономикалық ҳуқықлардың кепилликлери тәмийинленди.

Елимизде нызам үстинлигин тәмийинлеў арқалы пуқаралық жәмийетин қурыў, буның ушын халқымыздың ҳуқықый мәдениятын арттырыў, халқымыздың бүгинги өмирден разы болып жасаўы ушын оларға мүнәсип турмыс шараятларын жаратып бериў бағдарында соңғы жыллардағы алып барылып атырған жумыслар айрықша атап өтилди.

Тийкарғы нызамымызда келешек әўладлардың билим алыўы, кәсип маманы болыўы, озық-ойлы, терең пикирлейтуғын, жетик инсан болып жетилисиўи ушын зәрүр болған принциплер ҳәм қағыйдалар белгилеп берилген. Соңғы жыллары жоқары билимлендириў системасына қаратылып атырған итибар ҳәм ғамқорлықлар усы мақсетлерге ерисиў ушын хызмет етеди. Қарақалпақстанда жоқары оқыў орынларының саны соңғы бес жылдың ишинде он екиге жеткенлиги, олардың материаллық-техникалық базасының жетилистириўи, қабыллаў квоталары санының көбейтилиўи, әсиресе, быйылғы жылы Қарақалпақстан жасларын ҳәр тәреплеме қоллап-қуўатлаў мақсетинде қосымша грант орынларының берилгенлиги Конституцияда белгиленген нормалардың әмелдеги көринислери болып табылады.

Усындай имканиятлар нәтийжесинде елимиз жаслары илим, билимлендириў, мәденият, спорт ҳәм турмыстың басқа да салаларында үлкен табысларды қолға киргизип келмекте.

Илаж даўамында институттың миллий идея, руўхыйлық тийкарлары ҳәм ҳуқық тәлими кафедрасының үлкен оқытыўшысы Б.Арзиева, магистрант М.Камалов Өзбекстан Республикасы Конституциясының қабыл етилиў тарийхы, киргизилген өзгерислер, соның ишинде, 2023-жыл 30-апрель күнги улыўма халықлық референдум тийкарында Бас Нызамымыздың жаңа редакцияда қабыл етилгенлиги, ондағы белгиленген нормалардың бүгинги күндеги турмысымыздағы әҳмийети ҳаққында баянатлар жасады.

КОНСТИТУЦИЯДАҒЫ ТИЙКАРҒЫ ПРИНЦИПЛЕР – ЖЕТИСКЕНЛИКЛЕРИМИЗ ТИЙКАРЫ

БАЛАЛАРҒА ҚАРАТА ЗОРЛЫҚТЫҢ КӨБЕЙИЎ СЕБЕПЛЕРИ

Мәмлекетимиз басшысының басшылығында басланған реформалар көплеген тараўлар сыяқлы балалардың ҳуқықлары менен нызамлы мәплерин қорғаў тараўында түптен өзгерислерди баслап берди, жаңаланған Бас нызамымызда бала ҳуқықларының кепилликлерине айрықша итибар берилген.

Мине, усындай реформалардың орынланыўында бүгин глобалласыў дәўиринде ерк-ықрары күшли, еркин көзқарасқа ийе, саламат ҳәм ҳәр тәреплеме бәркамал әўладты қәлиплестириў, балаларды зорлықтың барлық түрлеринен қорғаў ҳүкимет алдында турған әҳмийетли ўазыйпалар болып есапланады. Тилекке қарсы, балаларға зорлық жәмийеттеги аўыр машқалалардан бири болып қалмақта. БМШ Балалар қоры (ЮНИСЕФ) мағлыўматларына көре, дүньяда 2 жастан 14 жасқа шекемги ҳәр 10 баладан 6 бала ҳәр күни физикалық зорлыққа ушырайды.

Туўры, балалардың ҳуқықларын беккемлеў, мәплерин тәмийинлеў мәселелери, әсиресе, зорлыққа жол қоймаслық бойынша жүдә үлкен жумыслар әмелге асырылмақта. Деген менен, мәмлекетимизде ақырғы үш жылда еки мыңнан аслам шахс

ата-аналық ҳуқықынан айырылғаны жәмийетимизге ҳеш қандай туўра келмейтуғын жағдай.

Тийкарынан балаларға қарата зорлықтың себеплерин төмендегише келтириўмиз мүмкин:

Шаңарақтағы мәселелер: Балаларға қарата зорлықтың  тийкарғы себеплеринен бири шаңарақтағы мәселелер болып табылады. Шаңарақтағы зорлықшы қатнаслар, ажрасыў жағдайлары, ямаса экономикалық мәселелер балаларға тәсир көрсетиўи мүмкин. Ата-аналар арасындағы келиспеўшиликлер яғный агрессивлық балалардың психологиясина зыян жеткизиўи мүмкин.

Мақсетсиз тәрбия: Балаларға қарата тәрбияның жетиспеўшилиги ямаса агрессив, қатаң ҳәм ашықтан-ашық басымларға тийкарланған тәрбия усыллары, олардың сезими раўажланыўына унамсыз тәсир көрсетеди.

Интернет ҳәм медиадағы зорлық: Заманагөй технологиялар, интернет ҳәм телевидения арқалы берилип атырған программалардағы зорлық элементлери балалардың психологиясын жаманластырыўы, оларды агрессив болыўна үндеўи мүмкин.

Экономикалық және социал тәртипсизликлер: Жаслар арасындағы жумыссызлық, төмен дәраматлар, социал ҳәм мәдений шәраятлар балалардың социал мәселелерге дус келиўин ҳәм зорлыққа жол қойыўын жүзеге келтиреди.

Мәмлекетимизде балаларды ҳәр қандай зорлық, итибарсызлық, жаўызлық, қорлаў ҳәм эксплуатация етиўден қорғаўға айрықша итибар қаратылмақта. Мәжбүрий балалар мийнетинен пайдаланыў қадаған етилген.

Балаларға байланыслы аяўсыз қатнасықты кеширип болмайды, бундай жағдайларға нызамлы жаза түрлери күшейтирилмекте.

Конституциямыздың 77-статьясында “Ата-аналар ҳәм олардың орнын басыўшы шахслар өзиниң перзентлерин ержеткенге шекем бағыў, олардың тәрбиясы, билим алыўы, саламатлығы, толық ҳәм ҳәр тәреплеме камалға келиўинде ғамқорлық етиўге миннетли” деп белгиленген.

Бул процессте жәмийетшилик, атап айтқанда, мәмлекетлик емес коммерциялық емес шөлкемлер, ғалаба хабар қураллары ўәкиллери де белсене қатнасып атырғаны жақсы нәтийже бермекте.

Бирақ нызамшылықты және де беккемлеў, зорлыққа нызамлы тосық қойыўдың әҳмийети болса жүдә үлкен.

Өзбекстан Республикасы Президенти усы жылы 14-ноябрь күни узақ күтилген «Балаларды барлық түрдеги зорлықлартан қорғаў ҳаққында»ғы нызамға қол қойды.

Бул нызам балаларды зорлықтың барлық түрлеринен қорғаў бойынша бир пүтин, беккем ҳәм исенимли система жаратылыўына хызмет етеди.

Балаларды зорлықтан қорғаў илажлары: Нызам балаларды зорлықлықтың барлық формаларынан қорғаў бойынша улыўмалық ҳəм индивидуал илажларды белгилеп береди.

Улыўма илажларға балалар ушын қаўипсиз орталық жаратыў, зорлық факторларының алдын алыў ҳəм сапластырыў, шаңарақларды қоллап-қуўатлаў, балалар ҳуқықлары туўрысында хабарлықларды асырыў ҳəм оларды бузғанлық ушын жуўапкерлик мəселелери киреди.

Индивидуал илажлар:

• қорғаў ордерин бериў;
• зорлықтан жəбирленген ҳәм жəне оның жүз етилиўи қəўипи астында болған балаларға ҳуқықый, экономикалық, социал, психикалық, медициналық жəрдем көрсетиў;
• зорлықтан жəбирленген ҳәм жəне оның жүз бериў қəўипи астында болған балалар шаңарақларын беккемлеў ҳəм қоллап-қуўатлаў;
• зорлықтан жəбир көрген ямаса зорлық жүз бериў қəўипи астында болған баланы, оның турмысы ямаса саламатлығына тиккелей қəуип туўылғанда, ата-анасынан (олардан биринен) ямаса қəўендерлеринен алып қойыў;
• денсаўлығы, шаңарақ, жаслар ҳəм әдеп-икрамлығына қарсы жынаятлар ислеген шахслардың ҳуқықларын шеклеў.

Ҳәр қашан, нызамлар жақсы қабыл етиледи, халықаралық стандартларға жуўап береди, миллий мәплеримизге сәйкес келеди, деп айтамыз бирақ олардың әмелияты – ең тийкарғы жумыс. Оның ушын нызам қабыл етилгеннен соң, әлбетте машқалаға көзқарасты өзгертиў керек.  Соны ислесиўимиз керек болады, ҳәр қандай зорлықтың алдын алыў ҳәм дәрҳәл сапластырыў лазым. Тийисли уйым хызметкерлери де нызамды алып, мәҳәллелерде тыныш емес шаңарақлар арасында, мектеплерде, мектепке шекемги билимлендириў мәкемелеринде, улыўма алғанда, жаслар, ата-аналар арасында үгит-нәсият жумысларын нәтийжели шөлкемлестириў, онда, шаңарақлар, балалар менен ислесиўши структуралар максимал дәрежеде қамтып алыныўына итибар қаратыў керек. Бул бойынша медиа имканиятларын нәтийжели алып барыў мақсетке муўапық.

Гулмира АРЗИЕВА,
Нөкис районлар аралық экономикалық суды судьясы               

«БАЛАЛАР ХУҚУҚЛАРЫН ҚОРҒАЎ ҲАҚҚЫНДА»ҒЫ НЫЗАМНЫҢ МАЗМУНЫ ҲӘМ ӘҲМИЙЕТИ

Бала ҳуқықлары еркинликлери ҳəм нызамлы мəплерин қорғаў системасын жəнеде раўажландырыў ҳәм жетилистириў, бала ҳуқықларының кепилликлерин тәмийинлеў, усы тараўдағы халықаралық мəжбуриятларды əмелге асырыўдың нәтийжели системасын жаратыў ушын мəмлекетимизде  бирқанша ис илажлар әмелге асырылмақта.

Балалар ҳуқуқларын қорғаў ушын бала ҳуқықлары ҳаққындағы Конвенцияда қабыл етилген болып, бала ҳуқықлары ҳаққындағы Конвенция-балалар ҳуқықы ҳаққындағы ҳалық аралық ҳуқық нормалары күшине ийе болған ҳəмде келешекке қаратылған ең толықлы қабыл етилген биринши ҳүжжет.

Бала ҳуқықлары ҳаққындағы Конвенция дүньяның ҳəрбир мүйешиндеги балалар ушын үлкен əҳмийетке ийе болып есапланады, тийкарғы мақсети балалар ҳуқықларын қорғаўдан ибарат.

«Бала ҳуқықларының кепилликлери ҳаққында»ғы Қарақалпақстан Республикасының нызамы 2012-жыл 28-октябрь күни қабыл етилген. Бул нызамның мақсети бала хуқықларының кепилликлери тараўындағы қатнасықларды тəртипке салыўдан ибарат.

Бала ҳуқықларының кепилликлери туўралы нызамшылық усы Нызам ҳəм басқа да нызам актлеринен ибарат.

Бала ҳуқықларын қорғаў бойынша мəмлекетлик сиясаттың тийкарғы бағдары төмендегилерден ибарат:

-баланың ҳуқықлары кепилликлери, еркинликлери ҳəм нызамлы мəплерин тәмийинлеў;

-баланың өмири ҳəм денсаўлығын қорғаў;

-баланың кемситилиўине жол қоймаў;

-баланың ар намысы ҳəм қəдир қымбатын қорғаў;

-балалардың ҳуқықлары ҳəм мүмкиншиликлериниң теңлигин тәмийинлеў;

-бала ҳуқықлары кепилликлериниң ҳуқықый тыйкарларын жетилистириў;

-бала ҳуқықларының кепилликлери ҳаққындағы нызамшылықтың сақланыўын тәмийинлеў ҳəм т.б.

Өзбекстан ҳəм Карақалпақстан Республикаларының Конституциялары, усы нызам ҳəмде басқада нызамшылық актлерине муўапық ҳəр бир балаға инсан  ҳəм пуқара ҳуқықлары жəне еркинликлери тийисли болады ҳəм мəмлекет тəрепинен кепилленеди.

Некеде ҳəм некесиз туўылған балалар тең ҳəм ҳəр тəреплеме қорғаўдан пайдаланады.

Мəмлекет баланын барлық түрлердеги кемситилиўлерден қорғалыўын тәмийинлеў ушын зәрүрли илажларды көреди. Баланың ҳуқықлары шекленбеген ҳəм шеклениўи мүмкин емес.

Баланың жасаў ҳуқықы кепилликлери

Жасаў ҳуқықы ҳəр бир баланың ажыралмас ҳуқықы болып табылады. Баланың өмирине қастыянлық етиў ең аўыр жынаят есапланады.

Мəмлекет саламат баланың туўылыўын ҳəм раўажланыўын тамийнлеу ушын шәраят жаратады.

Ҳəр бир балаға оның ҳуқуқларын еркинликлерин ҳəм нызамлы мəплерин суд арқалы қорғаў , мəмлекетлик уйымлардың, пуқаралардың өзин-өзи басқарыў уйымлары ҳəм мəмлекетлик емес, коммерциялық емес шөлкемлердиң нызамсыз шешимлери, лаўазымлы шахслардың нызамсыз ҳəрекетлери (хәрекетсизлиги) үстинен судқа шағым етиў ҳуқықына ийе.

Бала ҳуқықларының кепилликлери ҳакқындағы нызамшылықты бузғанлықта айыплы деп табылған шахслар белгиленген тəртипте жуўапкер болады.

Мəмлекет тəрепинен баланың жасаў, қол қатылмаслык, билим алыў, медициналық хызметтен пайдаланыў сыяқлы бəрше ҳукықлары кепилленеди ҳəмде қорғалады.

Балалар ҳуқықларының тыйкарғы принциплери:

-балалар мәплерин жоқары санаў;

-Дискриминатсияға жол қоймаў;

-шаңарақта тəрбия алыў ҳуқықы;

-билим алыў ҳуқықы;

-саламат турмыс тəризин тәмийинлеў ҳуқықы.

Жуўмақлап айтқанда, балалар ҳуқықларын қорғаў ҳаққындағы нызамлар балалардың толық раўажланыўы, билим алыўы ҳəм саламат турмыс орталығында жасаўы ушын шәраят жаратыўға қаратылған. Усы нызамлардың мақсети балаларды зорлықтан, кемситилиўлерден, жумыссызлықтан қорғаў ҳəм оларды ҳукықларын қорғаўдан ибарат.

Бердимурат БАЙМУРАТОВ,

Нөкис районлараралық экономикалық судының судьясы

СУД-ҲУҚЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРИНЕ БАЙЛАНЫСЛЫ КӨШПЕЛИ ҚАБЫЛЛАЎ

Мәмлекет органлары ҳәм жергиликли ҳәкимиятлар тәрепинен орынларда өткерилип атырған көшпели қабыллаўлар пуқаралардың мәмлекетке болған исенимин асырады. Бул өз гезегинде, мәмлекет ҳәм пуқаралар арасындағы байланысты да беккемлейди.

Қарақалпақстан Республикасы суды баслығының орынбасарлары А.Адилов ҳәм Б.Қтайбековлар тәрепинен Кегейли ҳәм Елликқала районларында көшпели қабыллаў өткерилди.

Суд-ҳуқық мәселелерине байланыслы болған қабыллаўда пуқараларға ҳуқықый мәсләҳәтлер менен бирге олардың нызамлы ҳуқықларын түсиндириў ҳәм әмелий жәрдем бериў илажлары көрилди. Бул арқалы ҳәр бир мүрәжатшы өзиниң ҳуқықый мәселедеги машқалаларына туўрыдан-туўры тараў басшыларынан анық ҳәм тийкарлы жуўап алыў мүмкиншилигине ийе болды.

Атап айтқанда, қабыллаўда билдирилген мүрәжатлардың басым көпшилиги жер-мүлк, кадастр, некеден ажыратыў, алимент өндириў, суд тәрепинен тайынланған жазаны жеңилрегине алмастырыў, суд қарарынан наразылық ҳәм басқа да мәселелер бойынша.

Қабыллаў даўамында мүрәжатлардың көпшилиги өз орнында шешилип, тийисли мәсләҳәтлер берилди. Ал, айырым мүрәжатлар бойынша үйрениў жумыслары алып барылатуғынлығы белгиленип, орынланыўы қадағалаўға алынды.

ҮШ ШАХС МҮДДЕТИНЕН АЛДЫН ШӘРТЛИ ТҮРДЕ ЖАЗАДАН АЗАТ ЕТИЛДИ

Жынаят ислери бойынша Шоманай районы суды тәрепинен райондағы «Мәденият» мәкан пуқаралар жыйыны имәратында көшпели ашық суд өткерилди.

Онда Пробация топары есабында мийнетке дүзетиў иси жазасын ҳәм азатлықтан шеклеў жазасын өтеп атырған 3 шахс жаза өтеў дәўиринде ислеген қылмысынан шын кеўилден пушайман болып дүзелиў жолына өткени себепли Өзбекстан Республикасы Жынаят кодексиниң 73-статьясына тийкарланып, жазадан мүддетинен алдын шәртли түрде азат етилди. Яғный оларға өз өмирин жолға қойып алыў ушын және бир имканият берилди, бул жазадан шәртли азат етиўдиң шәрти болса-қайтып жынаят жолына кирмеў, ҳуқықбузарлық ислемеў. Болмаса кейинги берилетуғын жаза аўыррақ болады. Судья тәрепинен оларға бул айрықша түсиндирилди.

СУДЬЯ ОҚЫЎШЫЛАРҒА САБАҚ ӨТТИ

Мектеп оқыўшыларының ҳуқықый билимлерин асырыў ҳәм олардың санасын раўажландырыўға қаратылған иләжлардың даўамы сыпатында ҳәзирги ўақытта судялар тәрепинен орынлардағы улыўма орта билим бериў мектеплеринде әмелий оқыў сабақлары шөлкемлестирилип атыр.

Нәўбеттеги усындай ҳуқықый бағдардағы әмелий сабақ Елликқала районындағы 48-санлы мектепте өткерилди. Онда жынаят ислери бойынша Елликқала районы судының баслығы О.Мәўленов жаңаланған Конституцияда белгиленген пуқалардың жеке ҳуқық ҳәм миннетлемелери ҳаққында оқыўшыларға түсиник берип өтти.

Судья тәрепинен атап өтилгениндей, жаңа Өзбекстанда әмелге асырылып атырған реформаларда «инсан қәдири ушын» деген принцип тийкарғы мақсет етип алынған. Бул жолда конституциямыздың жаңа редакцияда қабыл етилгени мәмлекетимиздиң жаңа раўажланыў дәўирин баслап берди. Бас нызамымызда инсан қәдири, оның ҳуқық ҳәм мәплери кепилликлери менен байланыслы көп ғана нормалар өз сәўлелениўин тапқан болып, бул елимиздиң демократиялық, ҳуқықый, социаллық ҳәм дүньялық мәмлекет сыпатында дүнья жәмийетшилигиндеги орнын еледе беккемлейди.

Бас нызамымыздың 25-статясында, «жасаў ҳуқықы ҳәрбир инсанның ажыралмас ҳуқықы болып табылады ҳәм ол нызам менен қорғалады. Инсанның өмирине қол қатыў ең аўыр жынаят болып табылады», деп белгилеп қойылған.

Сондай-ақ, 27-статьясында белгиленгениндей «ҳәр ким еркинлик ҳәм жеке қол қатылмаслық ҳуқықына ийе. Ҳеш ким нызамға тийкарланбаған ҳалда иркиўге алыныўы, услап турылыўы, қамаққа алыныўы, қамақта сақланыўы ямаса оның еркинлиги басқаша түрде шеклениўи мүмкин емес. Иркиўге алыўға, қамаққа алыўға ҳәм қамақта сақлаўға тек ғана судтың шешимине муўапық жол қойылады.

Сабақта мине усындай Конституцияда белгиленген жеке ҳуқық ҳәм еркинликлер жөнинде судья тәрепинен кең түрде мағлыўмат берилип, әмелий мысалларда түсиндирилди. Бундай ашық сабақлар оқыўшылардың ҳуқықый саўатлылығын асырыў менен бирге, жаслардың өз ҳуқықларын түсиниў, оларды әмелиятта дурыс қолланыў көнликпелерин беккемлеўге хызмет етеди.

РЕВИЗИЯ ТӘРТИБИНДЕГИ ШАҒЫМ АРЗАНЫ (ПРОТЕСТТИ) ИС ЖҮРИТИЎГЕ ҚАБЫЛ ЕТИЎДЕН БАС ТАРТЫЎ ТИЙКАРЛАРЫ

Өзбекстан Республикасы Экономикалық процессуаллық кодексине муўапық ревизия тәртибиндеги шағым арза (протест) апелляция яки кассация тәртибинде көрилген ислер бойынша районлар аралық, район, қала экономикалық судларының нызамлы күшке кирген шешиўши қарары, уйғарыўы, қарары, сондай-ақ апелляция яки кассация инстанциясы судының қарары үстинен берилгенде – Қарақалпақстан Республикасы суды, ўәлаятлар ҳәм Ташкент қаласы судларының экономикалық ислер бойынша судлаў коллегиясы тәрепинен, ал Қарақалпақстан Республикасы суды, ўәлаятлар ҳәм Ташкент қаласы судлары тәрепинен ревизия тәртибинде көрилген ислер бойынша суд ҳүжжетлери, усы судлардың ревизия инстанциясының суд ҳүжжетлери ҳәм усы судлар тәрепинен биринши инстанция бойынша қабыл етилген, апелляция яки кассация тәртибинде көрилген суд ҳүжжетлери, сондай-ақ Өзбекстан Республикасы Жоқарғы суды тәрепинен биринши инстанция бойынша қабыл етилген, апелляция яки кассация тәртибинде көрилген суд ҳүжжетлери үстинен берилгенде – Өзбекстан Республикасы Жоқарғы судының Экономикалық ислер бойынша судлаў коллегиясы тәрепинен көриледи.

Өзбекстан Республикасы Жоқарғы судының Экономикалық ислер бойынша судлаў коллегиясында ревизия тәртибинде көрилген ислер бойынша суд ҳүжжетлери, сондай-ақ ревизия тәртибинде қабыл етилген суд ҳүжжетлери үстинен Өзбекстан Республикасы Жоқарғы судының баслығы, Өзбекстан Республикасының Бас прокуроры тәрепинен протест келтирилгенде – Өзбекстан Республикасы Жоқарғы судының Президиумы тәрепинен көриледи.

Ревизия тәртибиндеги шағым арзаны (протестти) ис жүритиўге қабыл етиў, қабыл етиўден бас тартыў яки қайтарыў ҳаққындағы мәселе судья тәрепинен шағым (протест) судқа келип түскен күннен баслап бес күннен кешиктирмей жеке тәртипте шешиледи.

Ревизия инстанциясы судының судьясы:

-шағым арза (протест) суд ҳүжжети үстинен шағым етиў (протест келтириў) ҳуқықына ийе болмаған шахс тәрепинен берилген болса;

-шағым арза (протест) нызамлы күшке кирмеген яки нызамға муўапық ревизия тәртибинде шағым етилиўи (протест келтирилиўи) мүмкин болмаған суд ҳүжжети үстинен берилген болса;

-шағым арза (протест) Қарақалпақстан Республикасы судына, ўәлаятлар ҳәм Ташкент қаласы судларына апелляция яки кассация тәртибинде көрилмеген суд ҳүжжети үстинен берилген болса;

-шағым арза (протест) Өзбекстан Республикасы Жоқарғы судының Экономикалық ислер бойынша судлаў коллегиясына Қарақалпақстан Республикасы судында, ўәлаятлар ҳәм Ташкент қаласы судларында ревизия тәртибинде көрилмеген суд ҳүжжети үстинен берилген болса;

-шағым арза (протест) исти ревизия тәртибинде көретуғын суд тәрепинен алдын ревизия тәртибинде көрилген суд ҳүжжети үстинен берилген болса;

-шағым арзаны (протестти) бериў мүддети өткерип жиберилген ҳәм өткерилген мүддетти тиклеў бас тартылған болса;

-шағым арзадан оны берген шахс ўаз кешкенлиги, протестти шақырып алғанлығы себепли шағым арза (протест) бойынша ис жүритиўди қысқартыў ҳаққындағы уйғарыўы бар болса, ревизия тәртибиндеги шағым арзаны (протестти) ис жүритиўге қабыл етиўден бас тартады.

Бунда Қарақалпақстан Республикасы судының, ўәлаятлар ҳәм Ташкент қаласы судларының шағым арзадан ўаз кешилгенлиги, протест шақырып алынғанлығы мүнәсебети менен ревизия тәртибиндеги шағым арза (протест) бойынша ис жүритиўди қысқартыў ҳаққындағы уйғарыў үстинен Өзбекстан Республикасы Жоқарғы судының Экономикалық ислер бойынша судлаў коллегиясына ревизия тәртибинде шағым арза (протест) берилгенде болса, шағым арзадан оны берген шахс ўаз кешкенлиги, протестти шақырып алғанлығы себепли шағым арза (протест) бойынша ис жүритиўди қысқартыў ҳаққындағы уйғарыў бар екенлиги шағым арзаны (протестти) ис жүритиўге қабыл етиўден бас тартыўға тийкар болмайды.

Ревизия тәртибиндеги шағым арзаны (протестти) ис жүритиўге қабыл етиўден бас тартыў ҳаққындағы уйғарыўда шағым арзаны (протестти) ис жүритиўге қабыл етиўден бас тартыў тийкарлары көрсетиледи, сондай-ақ шағым арзаны бериўде төленген мәмлекетлик бажыны қайтарыў ҳаққындағы мәселе шешиледи.

Спартак НИЯЗОВ,

Нөкис районлар аралық экономикалық суды баслығы