2024-ЖЫЛДЫӉ 1-ШЕРЕГИ ДАЎАМЫНДА ҲӘКИМШИЛИК СУДЛАР ТӘРЕПИНЕН МӘМЛЕКЕТЛИК УЙЫМЛАР ҲӘМ ШӨЛКЕМЛЕР ТӘРЕПИНЕН ШЫҒАРЫЛҒАН АЙРЫМ ҚАРАРЛАР ҲАҚЫЙҚЫЙ ЕМЕС ДЕП ТАБЫЛДЫ

2024-ЖЫЛДЫӉ 1-ШЕРЕГИ ДАЎАМЫНДА ҲӘКИМШИЛИК СУДЛАР ТӘРЕПИНЕН МӘМЛЕКЕТЛИК УЙЫМЛАР ҲӘМ ШӨЛКЕМЛЕР ТӘРЕПИНЕН ШЫҒАРЫЛҒАН АЙРЫМ ҚАРАРЛАР ҲАҚЫЙҚЫЙ ЕМЕС ДЕП ТАБЫЛДЫ

Ҳәр ким өзиниӊ бузылған ҳуқықларын ҳәм нызам менен қорғалатуғын мәплерин қорғаў ушын ҳәкимшилик судларына мүрәжат етиўге ҳақылы.

Қарақалпақстан Республикасы ҳәкимшилик судлары тәрепинен мәмлекетимизде жеке мүлктиң исенимли қорғалыўын тәмийинлеў, ҳәр қандай мүлктиң қол қатылмаслығын ҳәм жер қатнасықларын тәртипке салыўға қаратылған социаллық-экономикалық реформаларды жедел әмелге асырыў, халықтың ҳәм исбилерменлик субъектлериниң мәмлекетке болған исенимин еледе беккемлеў, әдил судлаўды әмелге асырыў, пуқаралардың ҳуқық ҳәм еркинликлерин қорғаў бағдарында бир қанша кең көлемли ислер ҳәм илажлер әмелге асырылып келинбекте.

Атап айтқанда, 2024-жылдыӊ 1-шереги даўамында Қарақалпақстан Республикасы ҳәкимшилик судлар тәрепинен жәми 225 ғалабалық-ҳуқықый қатнасықлардан келип шығатуғын ислер көрилип, соннан 107 ис бойынша яғный 47,5 пайыз арза бериўшилердиң мүрәжатлери қанаатлантырылып, олардыӊ бузылған ҳуқықлары тикленген болса, 92 ис бойынша яғный 40,9 пайыз мүрәжат етиўшилердиң арзалары қанаатлантырылмастан қалдырылған, 3 ис яғный 1,3 пайызы көрилместен қалдырылған ҳәм 23 ис яғный 10,2 пайызы өндиристен қысқартылған.

Усы дәўир даўамында Қарақалпақстан Республикасы ҳәкимшилик судлары тәрепинен көрип шығылған 225 ислерден 220 яғный 97,8 пайызын мәмлекетлик уйымлары ҳәм шөлкемлери, олардыӊ лаўазымлы шахсларыныӊ нызамға қайшы шығарылған қарарларын ҳақыйқый емес табыў ҳәм олардыӊ ҳәрекетлерин (ҳәрекетсизлигин) нызамға қайшы деп табыў менен байланыслы ислерди қурап, соннан 107 ис яғный 48,6 пайызы бойынша киритилген талаплар қанаатлантырылған.

Соннан, район ҳәм қала ҳәкимлериниӊ қарарларын ҳақыйқый емес ҳәмде олардыӊ ҳәрекетлерин (ҳәрекетсизлигин) нызамға қайшы деп табыў менен байланыслы жәми 32 ис көрилип, солардан 8 ис яғный 25,0 пайызы бойынша физикалық ҳәм юридикалық шахслардыӊ мүрәжатлери қанаатлантырылып, олардыӊ бузылған ҳуқық ҳәм мәплери тикленген болса, 14 ис яғный 43,7 пайыз бойынша усынылған талаплар тийкарсыз болғанлығы себепли арзалар қанаатландырылмастан қалдырылған.

Сондай-ақ, усы дәўир даўамында Бюджеттен тысқары пенсия фондыныӊ пуқараларға пенсия тайынлаў менен байланыслы қарарларын ҳақыйқый емес деп табыў ҳәм олардыӊ лаўазымлы шахсларыныӊ ҳәрекетлерин (ҳәрекетсизлигин) нызамға қайшы деп табыў менен байланыслы жәми 97 ис көрилип, солардан 85 ис яғный 87,6 пайызы бойынша пуқаралардыӊ мүрәжатлери қанаатлантырылып, олардыӊ бузылған ҳуқық ҳәм мәплери тикленген болса, 6 ис яғный 6,2 пайыз бойынша усынылған талаплар тийкарсыз болғанлығы себепли арзалар қанаатландырылмастан қалдырылған.

Буннан тысқары, усы дәўир даўамында, Қарақалпақстан Республикасы Транспорт министрлигиниӊ қарарларын ҳақыйқый емес деп табыў ҳәм олардыӊ лаўазымлы шахсларыныӊ ҳәрекетлерин (ҳәрекетсизлигин) нызамға қайшы деп табыў менен байланыслы жәми 11 ис көрилип, соннан 1 ис яғный 9,1 пайыз мүрәжат қанаатлантырылған, Қарақалпақстан Республикасы Мәмлекетлик салық басқармасы ҳәм район (қала) Мәмлекетлик салық инспекцияларыныӊ шығарған қарарларын ҳақыйқый емес деп табыў ҳәм олардыӊ лаўазымлы шахсларыныӊ ҳәрекетлерин (ҳәрекетсизлигин) нызамға қайшы деп табыў менен байланыслы жәми 42 ис көрилип, соннан 6 ис яғный 14,3 пайыз мүрәжатлары қанаатлантырылған, Мәжбүрий орынлаў бюросы Қарақалпақстан Республикасы басқармасы ҳәм район (қала) Мәжбүрий орынлаў бюроларыныӊ шығарған қарарларын ҳақыйқый емес деп табыў ҳәм олардыӊ лаўазымлы шахсларыныӊ ҳәрекетлерин (ҳәрекетсизлигин) нызамға қайшы деп табыў менен байланыслы жәми 24 ис көрилип, соннан 5 ис яғный 20,8 пайыз мүрәжатлары қанаатлантырылып, физикалық ҳәм юридикалық шахслардыӊ бузылған ҳуқық ҳәм мәплери тикленген.

Сондай-ақ, судлар тәрепинен мәмлекетлик уйымлар ҳәм шөлкемлер тәрепинен қарарлар қабыл қылыўда нызам талапларына жетерли дәрежеде әмел етпегенликлери ушын усы түрдеги арзаларды көриў барысында анықланған нызам бузылыў жағдайлары жүзесинен оларға қарата жәми 117 айрықша уйғарыўлар шығарылды.

Улыўма алғанда, мәмлекетимизде пуқаралар ҳәм юридикалық шахслардың ҳуқықларын нәтийжели қорғаўда ҳәкимшилик судлардың ролин күшейтириў бойынша әмелге асырылып атырған реформалар белгиленген мақсетлердиң әмелге асырылыўы ҳәмде инсан мәплериниң нәтийжели қорғалыўын тәмийинлеўге хызмет етеди.

  Амир НУРЛИПЕСОВ,

Қарақалпақстан Республикасы ҳәкимшилик судыныӊ баслығы                                           

ҚАРАҚАЛПАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯСЫНЫҢ 31 ЖЫЛЛЫҒЫ МҮНӘСИБЕТИ МЕНЕН УШЫРАСЫЎ БОЛЫП ӨТТИ

Быйыл Қарақалпақстан Республикасы Конституциясының қабыл етилгенине 31 жыл толды. Конституция мəмлекеттиң тийкарғы нызамы болып, ҳəр бир мəмлекеттиң келбети ҳəм келешегин белгилейди. 1993-жыл 9-апрельде қабыл етилген Қарақалпақстан Республикасы Конституциясы мəмлекетимиздиң ең жоқары юридикалық күшке ийе бол­ған Тийкарғы нызам есапланады.

Сәне мүнәсибети Өзбекстан мәмлекетлик көркем өнер ҳәм мәденият институты Нөкис филиалында ушырасыў болып өтти. Оған жәмийетлик шөлкем ўәкиллери, студент-жаслар ҳәм ғалаба хабар қуралларының хызметкерлери қатнасты. Илажды Филиал директоры А.Аяпов кирис сөз бенен ашып берди ҳәм басқарып барды.

Дәслеп, Өзбекстан ҳәм Қарақалпақстан Республикаларының мәмлекетлик гимнлери жаңлады.

Ушырасыўда Қарақалпақстан Республикасы Прокурорының аға жәрдемшиси А.Джумамуратов­ҳәм Қарақалпақстан Республикасы суды баслығының орынбасары Б.Қтайбеков ҳәм филиал оқытыўшысы М.Шамуратовалар шығып сөйлеп, Конституциямыздың халқымыз турмысындағы әҳмийети, мәмлекетимизде алып барылып атырған кең көлемли реформалар, жаслар сиясаты ҳәм басқа да әҳмийетли өзгерислерди жүргизиўдиң тийкарғы ҳуқықый таянышы екенлигин атап өтти.

Конституция елимиз пуқараларының ерк-ықрарын өзинде сәўлелендириўши, инсан ҳуқық ҳәм еркинликлерин тәмийинлеўши, мәмлекетлик ҳәкимият уйымларының хызметин тәртипке салыўшы ҳәм жумыс алып барыў принциплерин белгилеўши ең жоқары юридикалық күшке ийе бол­ған Бас нызам есапланады.

– Ҳәр бир пуқараның нызамлы мәплери ҳәм еркинлигин тәмийнлеўде Конституция баслы ҳуқықый ҳүжжет болып табылады, – дейди Жаслар менен ислесиў, Руўхый әм ағартыўшылық ислери бойынша директор орынбасары А.Отепбергенов. – Келешек ийелери болған жасларды ана Ўатанға садық руўхында тәрбиялаўда ҳәм олардың ҳуқықый санасын асырыўда Конституциямыздың мазмун-әҳмийетин жасар қәлбине сиңдириўдеги ийгиликли жумысларымызды еле де тереңирек даўам еттириўимиз лазым.

Илаж студент-жаслар тәрепинен таярланған концерт бағдарламасы менен даўам етти.

КОНСТИТУЦИЯМЫЗДЫҢ ЖАСЛАР ТУРМЫСЫНДАҒЫ ӘҲМИЙЕТИ

9-апрель-Қарақалпақстан Республикасының Конституциясы қабыл етилген күн. Буннан 31 жыл бурын қабылланған бул ҳуқықый ҳүжжет халқымыздың ерк-ықрарын көрсетиўши ҳәм жәмийетимиздиң раўажланыўына жол ашып бериўши республикамыздың тийкарғы нызамы болып табылады.

Бүгин Өзбекстан мәмлекетлик денетәрбия ҳәм спорт университетиниң Нөкис филиалында 9-апрель-Қарақалпақстан Республикасы Конституциясы қабыл етилгениниң 31 жыллығына бағышланған салтанатлы байрам кешеси болып өтти.

Филиалдың профессор-оқытыўшылары ҳәм студент-жаслар қатнасқан байрам кешесинде Қарақалпақстан Республикасы Конституциялық бақлаў комитетиниң баслығы П.Айтниязов, Қарақалпақстан Республикасы Жоқарғы судының судьясы Е.Утениязов, филиал директорының биринши орынбасары Р.Хайдаровлар шығып сөйлеп, Қарақалпақстан Республикасының Конституциясының қабыл етилиў тарийхы, ондағы бөлим, бап, статьяларды таярлаўда ислеген қәнигелер ҳәм ҳүжжетлерди қабыл етиў процеси, Конституцияның кең жәмийетшилик турмысындағы атқарып атырған хызметлерине жоқары баҳа берди.

Сондай-ақ, кешеде Конституцияда жаслардың билим алыўы ҳәм кәсип өнер ийелеўи ушын жаратылған шараятлар ҳәм имканиятларға да кең түрде тоқтап өтилди. Соның ишинде, филиал студенти Зайнаб Дайыбекова ҳәм басқа да жаслардың соңғы жыллары ерискен табыслары мақтаныш пенен сөз етилди.

Кешеде студентлер тәрепинен баянатшыларға сораўлар берилип, оларға тийисли жуўаплар берилди.

КОНСТИТУЦИЯДАҒЫ НОРМАЛАР БӘРИНЕН БУРЫН ИНСАН МӘПИ УШЫН ХЫЗМЕТ ЕТЕДИ

Әжинияз атындағы Нөкис мәмлекетлик педагогикалық институтында Қарақалпақстан Республикасы Конституциясы қабыл етилгениниң 31 жыллығы мүнәсибети менен факультет деканлары, профессор-оқытыўшылар, студент-жаслар ҳәм ҒХҚ ўәкиллериниң қатнасыўында салтанатлы илаж болып өтти.

Салтанатлы илаж Өзбекстан ҳәм Қарақалпақстан Республикаларының мәмлекетлик гимнлери менен басланды.

Илажды институт ректоры ўазыйпасын ўақытша атқарыўшысы Қ.Қодиров басқарып барды.

Илажда Қарақалпақстан Республикасы Жоқарғы Кеңесиниң комитет баслығы З.Реймова, Қарақалпақстан Республикасы Ҳәкимшилик судының баслығы А.Нурлепесов, Қарақалпақстан Республикасы Ишки ислер министриниң орынбасары А.Өтемуратов ҳәм басқалар шығып сөйлеп, Конституция – ҳәр бир мәмлекеттиң тарийхы, бүгинги күни ҳәм келешегин, халықтың ерк-ықрарын өзинде сәўлелендириўши тийкарғы нызам екенлигин атап өтип, Қарақалпақстан Республикасы Конституциясы ҳаққында мағлыўматлар берилди.

Атап өтилгениндей, Қарақалпақстан Республикасы Конституциясы 1993-жыл 9-апрель күни он екинши шақырық Қарақалпақстан Республикасы Жоқарғы Советиниң он екинши сессиясында қабыл етилген.

Қарақалпақстан Республикасының Конституциясы алғы сөз, 6 бөлим, 26 бап, 121 статьядан ибарат.

Конституция әмелге асырылып атырған демократиялық реформалардың ҳәм олардың нызамшылық тийкарларын жаратыўдың баслы ҳуқықый тийкары, инсан ҳуқықлары менен еркинликлериниң исенимли қорғалыўының кепили болып есапланады.

Бас Нызамымызда барлық нормалар бәринен бурын инсан ҳуқықлары менен мәплерин кепилликке ала отырып, инсан-жәмийет-мәмлекет принципи тийкарында ислеп шығылған.

Конференцияда Қарақалпақстан Республикасы Жоқарғы Кеңесиниң комитет баслығы З.Реймова Бас Нызамымызда белгиленген нормалардың турмысымызда тутқан орны, соңғы жылларда елимизде билимлендириў тараўы, соның ишинде, жаслардың жоқары мағлыўматлы болыўы ушын жаратылып атырған шараятлар ҳәм имканиятлар ҳаққында мағлыўматлар берди. Соның менен бирге, Жоқары Кеңестиң Нызамлылық, суд-ҳуқық ҳәм коррупцияға қарсы гүресиў мәселелери комитети тәрепинен Қарақалпақстан Республикасы Конституциясы, сондай-ақ, бир қатар нормативлик-ҳуқықый ҳүжжетлерге киргизилиўи белгиленип атырған өзгерис ҳәм қосымшалар атап өтилди.

Илажда институттың миллий идея, руўхыйлық тийкарлары ҳәм ҳуқық тәлими кафедрасының баслығы Е.Тилеўов, усы тәлим бағдарының студенти Е.Қасымовлар Конституцияда инсан ҳуқықлары менен еркинликлериниң кепилликлери, олар тийкарында ислеп шығылып атырған нормативлик-ҳуқықый ҳүжжетлер, жасларға байланыслы мәмлекетлик сиясаттың баслы бағдарларының Бас нызамымызда беккемлеп қойылғанлығы ҳаққында баянатлар жасады.

КОНСТИТУЦИЯ-АЙДЫН КЕЛЕШЕГИМИЗ ТИЙКАРЫ

Бердақ атындағы Қарақалпақ мәмлекетлик университетинде 9-апрель-Қарақалпақстан Республикасы Конституциясының қабыл етилгенлигиниң 31 жыллығы мүнәсибети менен байрам кешеси болып өтти.

Оған Қарақалпақстан Республикасы Жоқарғы Кеңеси, суд, ҳуқық қорғаў уйымларынан жуўапкер басшылар, университеттиң профессор-оқытыўшылары ҳәм студент-жаслар қатнасты.

Салтанатлы илаж Өзбекстан ҳәм Қарақалпақстан Республикаларының мәмлекетлик гимнлери менен басланды.

Илажды университет ректоры А.Реймов аштып ҳәм басқарып барды.

Онда Қарақалпақстан Республикасы Жоқарғы Кеңеси Баслығының орынбасары Р.Сапарбаев, сөзге шығып, бәршени Қарақалақстан Республикасы Конституциясының қабыл етилгенлигиниң 31 жыллығы менен қызғын қутлықлап, халықтың абаданлығын тәмийинлеўде – Конституцияның орны ҳәм әҳмийети жоқары екенлигин айтып өтти.

Соның менен бирге, илажда Қарақалпақстан Республикасы суды баслығы, К.Тарихов, Қарақалпақстан Республикасы Прокуроры орынбасары Е.Қайыпбергеновлар сөзге шығып Конституция мәмлекеттиң тийкарғы нызамы болып, ҳәр бир мәмлекеттиң келешеги усы ҳүжжетте өз сәўлелениўин тапқанлығын айтып, бүгин елимизде жүз берип атырған жаңаланыўлар, демократиялық ҳуқықый мәмлекет қурыў, әдил пуқаралық жәмийетин қәлиплестириў жолында ерисип атырған жетискенликлеримиздиң барлығы Конституцияда көрсетилген тийкарғы принциплердиң турмысқа толық енгизилиўи менен байланыслы екенлигин өз баянатларында келтирип өтти.

Сондай-ақ, Қарақалпақ мәмлекетлик университетиниң «Инсан ҳуқықлары, мәмлекетлик ҳуқық ҳәм басқарыў» кафедрасы доценти, юридика илимлериниң кандидаты Х.Кабулов, юриспруденция қәнигелигиниң 1-курс студенти Е.Сарсенбаева «Қарақалпақстан Республикасы Конституциясы – «Жаслар сиясатын әмелге асырыўдың ҳуқықый тийкары» темаларында баянат жасады.

Илаж соңында республикамыз бойлап өткерилип атырған «Жасыл мәкан» улыўма миллий жойбары шеңберинде университети әтирапына терек нәллери егилди.

ОҚЫЎШЫЛАР УШЫН “АШЫҚ ЕСИКЛЕР КҮНИ” ШӨЛКЕМЛЕСТИРИЛДИ

Жынаят ислери бойынша Шымбай районы судына райондағы 49-санлы улыўма билим бериў мектеби оқыўшыларының саяхаты шөлкемлестирилди. Дәслеп оқыўшыларға суд имараты ҳәм онда судья, суд хызметкерлери ушын жаратылған шараятлар, жумыс процесси таныстырылды.

Буннан соң, жынаят ислери бойынша Шымбай район суды баслығы А.Успанов, пуқаралық ислери бойынша Шымбай районлараралық судының баслығы Б.Төребаев, судья З.Аметова хәмде Шымбай районлараралық экономикалық судының баслығы З.Бердимуратов, судья Н.Балтабаевалар тәрепинен жасларға суд процессиниң өткерилиў тәртиби, суд мәжлислериниң видеоконференция байланыс режими арқалы өткерилиўи ҳәм тәреплердиң суд мәжилисине онлайн тәризде қатнасыўы, онда прокурор ҳәм адвокатлардың қатнасы, жынаят субъекти, жаза түрлери ҳәм ҳәр қандай нызамбузыўшылық ҳалатлары жуўапкершиликке себеп болатуғынлығы айтып өтилди.

Иләж соңында, жаслар арасында жүз берип атырған жынаятларды кемейтиў, олардың ҳуқықый мәдениятын асырыў бойынша түсиник жумыслары да алып барылды.

ДАЎАГЕР ЎӘКИЛИНИҢ БИРИНШИ СУД МӘЖИЛИСИНЕ КЕЛМЕГЕНЛИГИ АҚЫБЕТЛЕРИ

Өзбекстан Саўда-санаат палатасы аймақлық басқармасы даўагер “Банк” мәпинде экономикалық судқа даўа арза менен мүрәжат етип, жуўапкер “A” жуўапкершилиги шекленген жәмийети ҳәм шерик жуўапкер “B” жуўапкершилиги шекленген жәмийетинен солидар тәртипте 11 341 322 000 сом тийкарғы кредит қарызы, 556 481 000 сом пайыз қарыздарлығын ҳәм 884 758 000 сом пеня ѳндириўди сораған.

Биринши инстанция судының 2023-жыл 1-декабрь күнги уйғарыўы менен даўа арза ис жүритиўге алдыннан мәмлекетлик бажы тѳлемисиз қабыл етилип, ис 2023-жыл 14-декабрь күни саат 12-00ге суд имаратына ашық суд мәжилисинде кѳрип шығыў ушын тайынланған ҳәмде уйғарыў тийисли тәртипте тәреплерге E-XSUD электрон мәлимлеме системасы арқалы гибрид почта менен жиберилген.

Өзбекстан Республикасы Экономикалық процессуалық кодексиниң 128-статьясы биринши бөлимине муўапық, егер суд экономикалық суд ислерин жүритиў қатнасыўшысы өзине жиберилген уйғарыўдың көширме нусқасын алғанлығы яки усы Кодексте нәзерде тутылған басқа усылда хабардар етилгенлиги туўрысында суд мәжилиси басланғанға шекем мағлыўматларға ийе болса, бул қатнасыўшы тийисли тәризде хабардар қылынған деп есапланады.

Уйғарыў Палатаға ҳәм даўагерге 2023-жыл 4-декабрь күни, жуўапкерге  2023-жыл 2-декабрь күни, шерик жуўапкерге болса 2023-жыл 6-декабрь күни мәнзиллерине тийисли тәртипте жеткерилген. Бул ҳаққында гибрид почта мағлыўматнамасы судқа келип түскен.

Сондай-ақ, Палата яки даўагер ўәкиллери суд мәжилисине келмеген болып, исти өз ўәкиллериниң қатнасыўысыз кѳрип шығыў ҳаққында арза бермеген.

Өзбекстан Республикасы Экономикалық процессуалық кодексиниң 107-статьясы 6-бәнтине муўапық, даўагер биринши суд мәжилисине келмеген ҳәм исти ѳзиниң қатнасыўысыз кѳрилиўи туўрысында арза бермеген болса, суд даўа арзаны кѳрместен қалдырады.

Соның менен бирге, Өзбекстан Республикасы Жоқарғы суды Пленумының 2020-жыл 19-декабрьдеги “Экономикалық ислер бойынша суд қәрежетлерин ѳндириў әмелияты ҳаққында”ғы 36-санлы Қарарының 17-бәнтиниң төртинши хатбасысына көре, мәмлекетлик бажы тѳлеўден азат етилген мәмлекетлик органлар ҳәмде басқа шахслар юридикалық шахслар ҳәм пуқаралардың мәпинде киритилген даўа арзалары (арзалары) кѳрместен қалдырылғанда яки ис жүритиўден қысқартылғанда мәмлекетлик бажы мәпи гѳзленип даўа киритилген даўагерлерден ѳндириледи, буннан “Мәмлекетлик бажы ҳаққында”ғы Нызамның 18-статьясына кѳре даўа кѳрместен қалдырылған яки ис жүритиў қысқартылған жағдайлар тысқары, деп түсиндирилген.

Сонлықтан, биринши инстанция судының 2023-жыл 14-декабрь күнги уйғарыўы менен даўа арза көрместен қалдырылған, даўагерден республика бюджетине 255 651 220 сум мәмлекетлик бажы пул өндирилген.

Спартак НИЯЗОВ,

Қарақалпақстан Республикасы судының судьясы

ЖОЛ ҲӘРЕКЕТИ ҚАҒЫЙДАСЫНА ӘМЕЛ ЕТПЕЎ 5 АДАМНЫҢ ӨМИРДЕН КӨЗ ЖУМЫЎЫНА СЕБЕП БОЛДЫ

Пүткил дүнья жүзи бойлап белгиленген арнаўлы стандарт бойынша жол ҳәрекети қағыйдалары ислеп шығылған болып, бул қағыйдалар инсан өмири ҳәм ден-саўлығы, сондай-ақ жол ҳәрекетин тәртипке салып турыў ушын ислеп шығылған.

Транспорт басқарыўшыларының автотранспортларды жолларда жол ҳәрекети қағыйдаларына әмел етпей басқарып жүриўлери тек ғана өзлерине емес, ал басқада жол ҳәрекети қатнасыўшылырының өмирине ҳәм ден-саўлығына қәўип туўдырады. Бул ҳаққында ғалаба хабар қураллары арқалы тез-тезден көрсетиўлер, үгит-нәсият жумыслары ҳәм ўақыя орынларынан репортажлар таярланып көрсетилиўине қарамастан бизиң ўақыямыз қаҳарманы жол ҳәрекети қағыйдасына әмел етпеген.

Судланыўшы Даврон 2023-жыл 14-май күни саат 02:30 да өз басқарыўындағы пуқара Мадетке тийисли ақ реңли «Кобальт» маркалы мәмлекетлик белгиси 95/М965ЕА болған автомашинасын А-380 «Гузар-Бухара-Нөкис-Бейнеў» автомобиль жолы менен «Даўыт-ата» бажыхана шегара посты тәрептен Қоңырат районы орайына қарай басқарып баратырып, усы асфальт жолдың 892-893 километрине келгенинде, Өзбекстан Республикасы Министрлер Кабинетиниң 2022-жыл 12-апрель күнги 172-санлы қарары менен тастыйықланған ҳәм 2022-жыл 01-май күнинен баслап әмелде болған «Жол ҳәрекети қағыйдалары»ның 12-бәнти 1-киши бәнтинде, «айдаўшыларға транспорт қуралын ҳәр қандай мәс ҳалында, сезгирликти ҳәм итибарды төменлетиўши дәри-дәрмақлар тәсиринде, жол-ҳәрекети қәўипсизлигине қәўип туўдыратуғын дәрежедеги шаршағанлық ҳәм бийтаплықта басқарыў қадаған етиледи”, 77-бәнтинде, «айдаўшы ҳәрекеттиң көп екенлигин, транспорт қуралы ҳәм жүктиң өзгешелиги ҳәмде жағдайын, жол ҳәм ҳаўа-райы шараятын, сондай-ақ, ҳәрекет етиў бағытындағы көринисти есапқа алған жағдайда транспорт қуралын белгиленген тезликтен асырмай басқарыўы керек; тезлик айдаўшыға қағыйдалардыӊ талапларын орынлаў ушын транспорт қуралының ҳәрекетин турақлы қадағалап барыў мүмкиншилигин бериўи керек; ҳәрекет етиў ўақтында айдаўшы анықлай алыў мүмкиншилиги болған қәўип пайда болса, ол транспорт қуралының тезлигин толық тоқтата алатуғын дәрежеде пәсейтиў яки тосқынлықты басқа ҳәрекет қатнасыўшылары ушын қәўип туўдырмаған ҳалда айланып өтиў иләжларын көриўи керек» деп көрсетилген талапларды бузып, жолға сезгирлик ҳәм итибар менен қарамастан, автомашинасының басқарыўын жойтып, асфальт жолдан шығып кетип, жолдың қубла тәрепки шетиндеги қумлық жерге аўдарылған. Нәтийжеде, усы автомашинаның жолаўшылары 04.05.1977-жыл туўылған пуқара Жумабай, 17.06.1984-жыл туўылған пуқара Айжан, оның 20.01.2018-жыл туўылған жас өспирим перзенти Нурбек, 13.01.1982-жыл туўылған пуқара Жансая, 03.02.1976-жыл туўылған пуқара Қыятлар аўыр дене жарақатын алып, қайтыс болған.

Судланыўшы Даврон жоқарыдағы жынайый ҳәрекетлери менен Өзбекстан Республикасы Жынаят кодексиниӊ 266-статьясы 3-бөлиминиӊ «а» бәнтинде нәзерде тутылған жынаятты қастан ислеген.

Суд мәжилисинде, судланыўшы Даврон айыбын толық мойынлап қылған исинен шын кеўилден пушайман болып, жәбирлениўшилердиң нызамлы ўәкиллеринен кеширим сорады, оған усы статья менен 3 (үш) жыл мүддетке барлық түрдеги автотранспорт қуралларын басқарыў ҳуқықынан айырылып, 8 (сегиз) жыл мүддетке еркинен айырыу жазасы тайынланды.

Судланыўшы Даврон жол ҳәрекети қағыйдасына әмел етпегенлиги ақыбетинде 5 инсан өмирден ерте көз жумды.

Сонлықтанда, жолға шыққан ҳәр бир инсан әсиресе, автомобиль басқарыўшылары жүда сергек ҳәм жуўапкершиликли болыўы керек. Өйткени, олар өзлери менен бирге сол автомобилинде алып баратырған жолаўшылардың да өмири ҳәм денсаўлығына жуўапкер. Жолларда қырағы ҳәм сергек болыў дәўирдиң талабы. Сени шаңарағыңда ата-анаң, өмирлик жолдасың, перзентлериң күтип отырғанын умытпа!

Берик АЙМУРАТОВ,

жынаят ислери бойынша Қоңырат районы суды судьясы

КОНСТИТУЦИЯДА ПУҚАРА ӨЗИНЕ ТИЙИСЛИ МАҒЛЫЎМАТЛАРДЫ ҚОРҒАЎЫ БОЙЫНША КИРГИЗИЛГЕН НОРМАЛАР  

Пуқара өзине тийсли мағлыўматларды қорғаўы оның жеке ҳуқықларынан бири есапланады ҳәм бул ҳуқық мәмлекет тәрепинен тәмийнлениўы керек.

Усы мүнәсебет пенен жаңа редакциядағы Конституциямыздың 31-статьясында “Ҳәр ким өз шахсына тийисли мағлыўматлардың қорғалыўы ҳуқықына, соның менен бирге натуўры мағлыўматлардың дүзетилиўин, өзи ҳаққында нызамға қайшы келиўши жол менен топланған яки ҳуқықый тийкарларға ийе болмай қалған мағлыўматлардың жоқ қылыныўын талап етиў ҳуқуқына ийе”, деген қатаң норма белгиленген.

Шахсқа тийсли болған мағлыўматлар сыпатында инсанның туўрыдан-туўры өзине тийисли болған электрон яки қағазда келтирип өтилген мағмыўмат түсиниледи. Мысалы, шахстың фамилясы, аты, әкесиниң аты, туўылған жылы ҳәм жери, кәсиби, пуқаралығы, мағлыўматы, шаңарақ жағдайы, жумыс орны, жасаў мәнзили, шаңарақ ағзалары, саламатлығы, жәмийетлик орны, партыялылығы, әскери хызметке байланыслығы сияқлы мағлыўматлар солар қатарына киреди.

Инсан туўылғанынан баслап ол ҳаққындағы мағлыўматлар оның өмири даўамында қандайда бир жерде “из” қалдырады. Атап айтқанда, мәмлекет хызметлеринен пайдаланғанда, емлеўханада, ПХАЖ бөлимлеринде, бағшада, мектепте, банклерде ҳәм басқа шөлкемлерде, күнделикли пайдаланатуғын социаллық тармақлардың бетлеринде яки мағлыўматлар базасында шахстың фото, видео, аудио, жазба яки электрон түрдеги шахсқа тийисли мағлыўматлар бар.

Әсиресе, санластырыў шәраятында шахсқа тийисли мағлыўматларды қорғаўға болған зәрүрлик барған сайын артып бармақта. Себеби айрымлар өзгелерге тийисли жеке мағлыўматлардан ғәрезли мақсетлерде пайдаланыў ҳалатлары да әмелиятда көп ушрамақта.

Мәмлекет шахсқа тийисли мағлыўматлардың қорғалыўына кепиллик береди. Тийкарынан, мәмлекет шахстың өзиниң жеке өмирине араласыўдан қорғалыўын, шахсқа тийисли мағлыўматлардың  пүтинлигин ҳәм пүтин сақланыўын, сырлылығына әмел қылыныўын, нызамға қайшы түрде өзгертилиўиниң алды алыныўын тәмийнлеўи лазым.

Инсан қәдири даңқы көтерилип атырған Жаңа Өзбекстанда шахс пенен байланыслы болған мағлыўматларды қорғаў бойынша ҳақықый жаңа дәўир басланды. Атап айтқанда, 2019-жылда қабыл етилген «Шахсқа тийисли мағлыўматлар ҳаққында»ғы Нызам буның тастыйығы. Оған көре, шахсқа тийисли мағлыўматлардан пайдаланыўға рухсат алған шахслар усы мағлыўмат ийесиның разылығысыз шахсқа тийисли мағлыўматларды үшинши шахсларға әшкара етпеўи ҳәм тарқатпаўы шәрт.

Соның менен бирге, Конституцияға пуқараның өзи ҳаққында нызамға қайшы жол менен топланған яки ҳуқуқый тийкарларға ийе болмаған мағлыўматлардың жоқ етилиўин талап етиў ҳуқуқын кепиллеўши жаңа қағыйда киргизилген.

Шахсқа тийисли мағлыўматларға ислеў бериўди әмелге асырыўшы мәмлекетлик орган, физикалық яки юридикалық шахстан шахс өзи ҳаққындағы мағлыўматлардағы түрли қәтеликлерди сапластырыў, сондай-ақ оның разылығысыз, нызамға қайшы түрде жыйналған ҳәмде ҳуқуқый тийкары бийкар болған мағлыўматлардың жоқ етилиўин талап етиўге ҳақылы. Егерде шөлкем бул талапты тәмийинлемесе, шахс бузылған ҳуқықларын тиклеў мақсетинде судқа мүрәжат етиўге ҳақылы.

Мысалы, өзине байланыслы болмаған мақалада сүўрети сәўлеленген шахс усы мақаланы тарқатқан физикалық ҳәм юридикалық шахс, сондай-ақ мәмлекет органынан өз сүўретин мақаланың қурамынан шығарып таслаўды (жоқ етиўди) талап етиўи мүмкин.

Сырт ел мәмлекетлеринде (Сингапур, Япония) “умытылыўға болған ҳуқық” (right to be forgotten) деген ат пенен қолланылыўшы усы ҳуқық шахстың өзи ҳаққындағы нызамға қайшы жол менен топланған яки ҳуқықый тийкарларға ийе болмаған мағлыўматларды хабар ресурсларынан, атап айтқанда Интернеттен жоқ етилиўин талап етиў ҳуқықын аңлатады.

Бул норма Гермения, Испания, Словения, Азербайжан, Армения, Қазақстан конституцияларында өз көринисин тапқан, сондай-ақ Европа аўқамының Мағлыўматларды қорғаў регламентинде (General Data Protection Regulation) де белгилеп қойылған.

Бундай норманың киргизилиўи инсанның жеке қолқатылмаслығын тәмийинлеўди Конституция дәрежесинде беккемлейди, және де ҳәр бир инсанға оның өзине ғана тийисли болған мағлыўматлардың сыр сақланыўы, оның разылығысыз берилиўи, алыныўы яки тарқатылыўының кепили болып хызмет етеди.

Агзам УСПАНОВ,

жынаят ислери бойына Шымбай районы суды баслығы

МОЙНАҚТА АШЫҚ КӨШПЕЛИ СУД МӘЖИЛИСИ ӨТКЕРИЛДИ

Жынаят ислери бойынша Мойнақ районы суды баслығы Ж.Кдырниязов тәрепинен райондағы 3-санлы мектеп имаратында ашық кɵшпели суд мәжилиси ɵткерилди. Онда 4 шахстың қарсысына топланған ҳәкимшилик ис материаллары кɵрип шығылды.

Ашық кɵшпели суд мәжилисинде 1 ҳәкимшилик ҳуқықбузыўшылық ҳаққындағы ис тәреплердиң өз-ара жарасқанлығы мүнәсибети менен Өзбекстан Республикасы Ҳәкимшилик жуўапкершилик ҳаққындағы кодекстиң 21-2-статьясына тийкар өндиристен қысқартырылды. 2 шахсқа жәрийма жазасы, 1 шахсқа ҳәкимшилик қамақ жазасы тайынланды. Көшпели суд мәжилиси қатнасыўшыларына ҳар қандай ҳуқықбузарлық яки қылмыс жазасыз қалмайтуғынлығы, сонлықтан тәрбияны ҳәр ким биринши нәўбетте өзинен баслаў кереклиги айтылды. Себеби, нызамларды ҳүрмет етип, ҳадал жасасаң әлбетте, жәмийеттен, өмирден ылайықлы орын таўып, абырой атаққа ерисесең, ал керисинше болса-барар мәнзилиң анық. Солай екен, әсиресе, жасларға бул турмыслық мысаллар арқалы түсиндирилип, өткерилген суд мәжилисинен дурыс жуўмақ шығарыўға шақырылды.

Суд мәжилисинен соң, суд баслығы тәрепинен жыйналғанларға 2024-жыл 1-февралдағы “Педагогтың ҳуқықый статусы ҳаққында”ғы Ɵзбекстан Республикасы Нызамының мазмуны ҳәм әҳмийети түсиндирип берилди. Атап өтилгениндей, бул нызам менен педагоглардың ҳуқықлары, миннетлемелери, искерлигиниң тийкарғы кепилликлери, мийнетине ылайықлы ҳақы төлеў, хошаметлеў ҳәм социаллық қорғаў принциплери белгиленгенди. Педагогтың ҳуқықлары, қәдир-қымбаты ҳәм исшеңлик абыройы мәмлекет қорғаўы астында болады. Сондай-ақ, улыўма орта билимлендириў шөлкемлеринде биринши мәртебе ислеп атырған шахсқа бир оқыў жылы дәўирине устазлық етиў ушын тәжрибели педагог бириктириледи.

Нызамға бола, педагогты кәсиплик искерлиги менен байланыслы болмаған ислерге, атап айтқанда аймақларды абаданластырыўға ҳәм аўыл хожалығы ислерине тартыў, педагогтан оның кәсиплик миннетлемелерине тийисли болмаған есабатларды ҳәм басқа мағлыўматларды, мысалы питкерицшилердиң бәнтлиги тәмийинленгенлиги ҳаққындағы есабатларды қәлиплестириўи ҳәм усыныўды талап етиў, оларға товар ҳәм хызметлерди сатып алыў миннетлемесин жүклеў, сондай-ақ, ис ҳақыдан оның жазба разылығысыз товар ҳәм хызметлер ушын қаржы услап қалыў қатаң қадаған етиледи.

Илажда судья тәрепинен усы ҳәм басқада Нызамлардағы өзгерислер ҳәм қосымшалар бойынша кең түрде мағлыўмат берилди.

Жеткиншек КДЫРНИЯЗОВ,
жынаят ислери бойынша Мойнақ районы суды баслығы