Мәмлекетлик уйым яки пуқаралардың өзин-өзи басқарыӯ уйымы тәрепинен нызам ҳүжжетлерине муӯапық болмаған ҳүжжет қабыл етилиӯи, сондай-ақ, олардың әмелдар шахсларының нызамға қайшы ҳәрекетлери (ҳәрекетсизлиги) нәтийжесинде пуқараға яки юридик шахсқа жеткерилген зыянның орны мәмлекет тәрепинен яки пуқаралардың өзин-өзи басқарыӯ уйымы тәрепинен қапланады

Өзбекстан Республикасы Президенти қасындағы Исбилерменлик субъектлериниң ҳуқықлары ҳәм нызамлы мәплерин қорғаў бойынша ўәкили «S.A» жуўапкершилиги шекленген жәмийетиниң мәпин қорғап  экономикалық судына даўа арза менен мүрәжат етип район ҳәкимлигинен оның пайдасына 174 908 823 сўм келтирилген зыян өндириўди сораған.

Судтың  уйғарыўы менен “Ш” ЖШЖ екинши жуўапкер ретинде тартылған ҳәм 2021 жыл 27 сентябрь күнги ҳал қылыў қарары менен 174 908 823 сўм келтирилген зыян екинши жуўапкер «Ш» ЖШЖнен өндирилген, район ҳәкимлиги жуўапкершиликтен азат етилген.

Ҳал қылыў қарарына наразы болып “Ш” ЖШЖ апелляция тәртибинде арза берип,  өзин жуўапкершиликтен азат етип, келтирилген зиянды район ҳәкимлигинен өндириўди сораған.

Истеги анықланған жағдайларға қарағанда район ҳәкимлиги 2015 жыл 30 март күнги қарары менен “Ш” ЖШЖне тийисли болған пайдаланылмай бос турған 2 дана қоймахана имәратларын турақлы пайдаланыӯ ҳуқықы менен район ҳәкимлиги балансына алған.

Буннан соң,  Қарақалпақстан Республикасы Министрлер Кеңесиниң 2017-жыл 16-декабрь күнги 840-санлы қарары менен көрсетилген имәратлар инвестиция ҳәм социаллық миннетлемелерди қабыл етиӯ шәрти менен “ноль” баҳада таңлаӯда сатыӯ ушын пайдаланылмастан турған мәмлекет мүлки объектлери дизимине киритилген ҳәм Карақалпақстан Республикасы Меншиклестирилген кәрханаларға көмеклесиӯ ҳәм бәсекени раӯажландырыӯ мәмлекетлик комитети, “S. A” ЖШЖ ҳәмде район ҳәкимлиги ортасында  2018-жыл 27-июнь күни  дүзилген алды-сатты шәртнамасына тийкар “S. A” ЖШЖ имаратларға инвестиция киритиӯ шәрти менен “ноль” баҳасында  сатылған.

Алды-сатты шәртнама шәртлерине көре “S.A” ЖШЖ  еки жыл мүддетте объектте баҳасы 204 000 000 сумлық инвестиция киргизиў миннетлемесин алған ҳәмде бул  миннетлемени толық орынлаған.

Бирақ, район ҳәкимшилик судының 2020 жыл 22 июнь күнги ҳал қылыӯ қарары менен район ҳәкиминиң 2015 жыл 30 март күнги қарары ҳақыйқый емес табылған ҳәм мүлклер “Ш” ЖШЖне қайтарылған.

Районлар аралық экономикалық судының 2020 жыл 05 октябрь күнги ҳал қылыў қарары менен “S.A” ЖШЖ 1 ҳәм 2 санлы қоймахана имаратларынан мәжбүрий тәртипте шығарылған.

Нәтийжеде “S.A” ЖШЖ мүлклерден пайдаланыў ҳуқықын жойтқан ҳәм усы мүлкке жумсаған  қәрежетлер суммасы муғдарында материаллық зиян көрген.

Биринши инстанция суды  қәрежетлер “Ш” ЖШЖне тийисли болған мүлкке жумсалғанлығы себепли келтирилген зиян усы жәмийеттен өндирилиўи тийис деп  тапқан.

Өзбекстан Республикасы  Пуқаралық кодексиниң 15-статьясы биринши бөлимине көре мәмлекетлик уйым яки пуқаралардың өзин-өзи басқарыӯ уйымы тәрепинен нызам ҳүжжетлерине муӯапық болмаған ҳүжжет қабыл етилиӯи, сондай-ақ, олар әмелдар шахслардың нызамға қайшы ҳәрекетлери (ҳәрекетсизлиги) нәтийжесинде пуқараға яки юридик шахсқа жеткерилген зыянның орны мәмлекет тәрепинен яки пуқаралардың өзин-өзи басқарыӯ уйымы тәрепинен қапланыӯы лазым. Бундай зыянның орны мәмлекетлик уйымның бюджеттен тысқары қәрежетлери яки пуқаралар өзин-өзи басқарыӯ уйымларының қәрежетлери есабынан қапланады.

Усы Кодекстиң 990-статьясы биринши ҳәм үшинши бөлимлерине муӯапық мәмлекетлик уйымлардың, пуқаралар өзин-өзи басқарыӯ уйымларының нызамға қайшы қарарлары нәтийжесинде пуқараға яки юридик шахсқа жеткерилген зыян, олардың әмелдар шахсларының айыбы болыӯына қарамастан, судтың қарары тийкарында қапланыӯы лазым.

Зыян усы Кодекстиң 15-статьясында нәзерде тутылған тәртипте қапланады.

Сонлықтан апелляция инстанция суды, “S.A” ЖШЖне материаллық зиян район ҳәкимлигиниң нызамға қайшы ҳүжжет қабыл етилиўиниң ақыбетинде  келтирилгенлигин итибарға алып, ҳал қылыў қарарын бийкар еткен ҳәм келтирилген зиянды район ҳәкимлигинен өндириў  ҳаққында жаңа қарар қабыл қылған.

 

Гаўҳар Зарипова,

Қарақалпақстан Республикасы суды судьясы

 

2021-жыл 13-ноябрь күни «Нукус online» youtube каналынан жәрияланған “Сорлы судья” деп аталған видеомүрәжат бойынша Қарақалпақстан Республикасы судының рәсмий мүнәсибети

Жынаят ислери бойынша Қанлыкөл район судының баслығы Абибуллаев Елубай Онгарбаевич 2020-жыл 23-июльдан 24-август аралығында мийнетке жарамсызлық (больничный) дем алысы ўақтында усы судтың хызмет автомашинасы айдаўшысы Артықбаев Нагметулла Халықбаевич 2020-жыл 1-август күни хызмет автомашинаны емлеўханада жатырған баслығы Е.Абибуллаевтың рухсатысыз спиртли ишимлик ишкен мәс ҳалында басқарып жүргенинде жол ҳәрекети қәўипсизлиги бөлими хызметкерлери тәрепинен иркилген ҳәмде оған Өзбекстан Республикасы Ҳәкимшилик Жуўапкершилик ҳаққындағы Кодексиниң 131-статьясы 1-бөлими менен ҳуқықбузарлық баяннамасы толтырылғаннан кейин, өз қәлеўи менен жумыстан босатылған.

Соннан кейин Н.Артықбаев өзиниң айыбы менен жумыстан босағаннан кейин судья Е.Абибуллаевтың ҳәрекетлери үстинен наразы болып бир неше органларға, және блогерлерге арза менен мүрәжәәт еткен.

Н.Артықбаевтың арзасына тийкар, яғный видеомүрәжатта айтылған мәселелер бойынша судья Е.Абибуллаевқа хызмет тексериўи өткерилип, Қарақалпақстан Республикасы жынаят ислери бойынша судлары судьялары маманлық коллегиясының 2020-жыл 7-ноябрь күнги қарарына тийкар Өзбекстан Республикасы «Судлар ҳаққында»ғы Нызамының 76-статьясына муўапық қағыйдабузарлықтың әҳмийети ҳәм ақыбетлери, орынсыз ҳәрекетлердиң аўыр-жеңиллиги, судьяның шахсы, айыпкерлик дәрежеси инабатқа алынған ҳалда интизәмий жаза қолланылған.

Өзбекстан Республикасы ҳәкимшилик жуўапкершилик ҳаққындағы кодексиниң 462-статьясында шахсқа тийисли мағлыўматларды нызамға қайшы рәўиште жыйнаў, системалаў, сақлаў, өзгертиў, толтырыў, олардан пайдаланыў, оларды бериў, тарқатыў, узатыў, ийесизлендириў ҳәм жоқ етиў, сондай-ақ, хабар технологияларынан пайдаланған ҳалда, атап айтқанда Интернет жәҳән хабар тармағында Өзбекстан Республикасы пуқараларының шахсына тийисли мағлыўматларына ислеў берилип атырғанда Өзбекстан Республикасы аймағында жайласқан техникалық үскенелерде ҳәмде Шахсқа тийисли мағлыўматлар базаларының мәмлекет реестрында белгиленген тәртипте дизимнен өткерилген шахсқа тийисли мағлыўматлар базаларында шахсқа тийисли мағлыўматларды жыйнаўға, системалаўға ҳәм сақлаўға байланыслы талапларға әмел етпегенлик ушын да жуўапкершилик белгиленгенлиги ескертиледи.

 

 

 

Суд әмелиятынан  

  Өзбекстан Республикасы Саўда-санаат палатасы Қарақалпақстан Республикасы басқармасы “Х» аймақлық акционерлик жәмийетиниң мәпин қорғап судқа даўа арза менен мүрәжат етип,  жуўапкер “Ж” фермер хожалығынан 1 171 272 сўм қарызы, 117 127 үстеме өндириўди сораған.

Биринши инстанция судының 2021 жыл 20 сентябрь күнги ҳал қылыў қарары менен даўа арза толық қанаатландырылған. Жуўапкерден бюджетке 270 000 сўм мәмлекетлик бажы пул өндирилген.

  Ҳал қылыў қарарына наразы болып “Ж” фермер хожалығы апелляция тәртибинде арза берген. Апелляциялық арзасында даўагер алдында қарызы жоқлығы себепли ҳал қылыў қарарын бийкар етип, даўа арзаны қанаатландырыўсыз қалдырыў ҳаққында жаңа шешим қабыллаўды сораған.

Истеги анықланған жағдайларға қарағанда тәреплер ортасында 2021 жыл 08 февраль күни 47-санлы өним жеткерип бериў шәртнамасы дүзилген.

Шәртнамаға тийкар “Х» аймақлық акционерлик жәмийети “Ж” фермер хожалығына минерал төгинлер, өсимликлерди химиялық ҳәм биологик қорғаў қуралларын ҳәм басқа химиялық өнимлерди жеткерип бериўге, ал “Ж” фермер хожалығы болса жеткерип берилген өнимди қабыллап алыў ҳәм оның ҳақын төлеўге келискен.

Жеткерип бериўши тәрепинен жеткерип берилетуғын өнимниң анық түрлери, сыпаты, муғдары (көлеми) баҳасы ҳәм жеткерип бериў мүддетлери шәртнаманың ажыралмас бөлими болған 1-санлы қосымша менен белгиленген.

Шәртнаманың жәми баҳасы 152 636 715 сўмды қураған.

Шәртнаманың 3.2-бәндине тийкар “Ж” фермер хожалығы алдыннан 100 пайыз төлемди әмелге асырыўы кереклиги белгиленген.

“Ж” фермер хожалығы тәрепинен 2021 жыл 11 апрель күнги  183-санлы накладной менен баҳасы  1 171 272,06 сўмлық “карбамид” өними қабыллап алынған.

“Х» аймақлық акционерлик жәмийети  усы өнимниң баҳасы төленбеди деген тийкар келтирген ҳәм фермер хожалықтан қарызын үстемеси менен бирге өндирип бериўди сораған. Бирақ, истеги ҳүжжетлерге қарағанда “Ж” фермер хожалығының 2021 жыл 1 январь ҳалатына алдыннан өткерилген 43 796 000 сўм аласы қарызы болған ҳәм оған усы сумма шеңберинде бөлип-бөлип өним жеткерип берилип келген. Яғный, “Ж” фермер хожалығы өним алған ўақытта  оның қарызы болмаған.

            Бул жағдайлар, биринши инстанция суды тәрепинен үйренилмеген.

Сонлықтан, апелляция инстанция суды ҳал қылыў қарарын бийкар етип, даўа арзаны қанаатландырыўсыз қалдырыў ҳаққында жаңа шешим қабыл қылған.

 

Гаўҳар Зарипова,

Қарақалпақстан Республикасы суды судьясы

Коррупцияға қарсы гүресиў жәмийет раўажланыўының әҳмийетли шәрти  

Кейинги жылларда мәмлекетимизде коррупцияға қарсы гүресиў тараўында әҳмийетли ҳуқықый реформалар әмелге асырылмақта.  Халықтың ҳуқықый санасын ҳәм ҳуқықый мәдениятын асырыўға, жәмийетте коррупцияға қарсы мүнәсебетти пайда етиўге бағдарланған системалы илажлар көрилип атыр.

Ғәрезсизлик жылларында Коррупцияға қарсы гүресиў тараўында бир қанша нызамшылық ҳүжжетлери қабыл етилди.

Атап айтқанда, Бирлескен миллетлер шөлкеминиң коррупцияға қарсы конвенциясына (Нью-Йорк, 2003 жыл 31 октябрь) Өзбекстан Республикасының қосылыўы ҳаққында Өзбекстан Республикасының         2008 жыл 7 июльдағы ӨРН-158-санлы нызамы қабыл етилди.

Сондай-ақ, Мәмлекетимиз басшысының нызамшылық басламасы менен 2017 жыл 3 январьда Өзбекстан Республикасы «Коррупцияға қарсы гүресиў ҳаққында»ғы ӨРН-419-санлы Нызамы қабыл етилди.

Бул Нызамның қабыл етилиўи коррупцияға қарсы гүресиў бойынша мәмлекетимизде әҳмийетли қәдем болды. Нызам коррупцияға қарсы гүресиў тараўындағы бирден-бир мәмлекет сиясатының мақсетли ҳәм системалы жолға қойылыўына ҳуқықый негиз жаратты.

Бул Нызам менен коррупция, коррупцияға байланыслы ҳуқықбузарлық ҳәм мәплердиң соқлығысыўы ҳақкында түсиниклер берилди.

Яғный Коррупция – шахстың өз лаўазым яки хызмет позициясынан шахсый мәплерин ямаса өзге шахслардың мәплерин гөзлеп материаллық ямаса материаллық емес пайда алыў мақсетинде нызамсыз рәўиште пайдаланыўы, сондай-ақ бундай пайданы нызамсыз рәўиште усыныў;

Коррупцияға байланыслы ҳуқықбузарлық – коррупция белгилерине ийе болған, исленгенлиги ушын нызам ҳүджжетлеринде жуўапкершилик нәзерде тутылған қылмыс;

Мәплердиң соқлығысыўы – шахсый (тиккелей яки тиккелей емес) мәпдарлық шахстың лаўазым яки хызмет миннетлемелерин лазым дәрежеде орынлаўға тәсир көрсетип атырған ямаса тәсир көрсетиўи мүмкин болған ҳәм де шахсый мәпдарлық пенен пуқаралардың, шөлкемлердиң, жәмийеттиң яки мәмлекеттиң ҳуқықлары ҳәм нызамлы мәплери ортасында қарама-қарсылық жүзеге келип атырған ямаса келиўи мүмкин болған аўҳал.

Бул ҳүжжет тараўды тәртипке салыўшы, оның шөлкемлестириў-ҳуқықый механизмлери ҳәм мәмлекет сиясатының тийкарғы жөнелислерин белгилеп бериўши системаластырылған дәслепки ҳүжжет саналады. Нызам менен мәмлекетимизде бир қанша жумыслар әмелге асырып келинбекте.

Атап айтқанда, 2019 жыл 27 май күни Өзбекстан Республикасы Президентиниң «Өзбекстан Республикасында Коррупцияға қарсы гүресиў системасын буннан былай да жетилистириў илажлары ҳаққында» ПФ-5729-санлы Пәрманы жәрияланды.

Пәрманға муўапық, коррупцияға қарсы гүресиў системасының нәтийжелилигин арттырыў, ең жоқары дарежедеги қолайлы исбилерменлик орталығын жаратыў, елимиздиң халықаралық майдандағы унамлы абырайын арттырыў мақсетинде, сондай-ақ, 2017-2021-жылларда Өзбекстан Республикасын раўажландырыўдың бес әҳмийетли бағдары бойынша Ҳәрекетлер стратегиясында белгиленген ўазыйпаларға муўапық 2019-2020-жылларда коррупцияға карсы гүресиў мәмлекетлик бағдарламасы тастыйықланды.

Мәмлекетлик ҳәкимият ҳәм басқарыў уйымлары, жәмийетлик бирлеспелери ҳәм басқа шөлкемлер Мәмлекетлик бағдарламаның ҳәр бир бәнти бойынша мақсетлерге ерисиўде нәтийжелилик индикаторларын ислеп шығыўы ҳәм оны Уйымлараралық комиссия менен келисип алыўы зәрүрлиги көрсетилди.

Буннан тысқары, “Өзбекстан Республикасында коррупцияға қарсы гүресиў системасын жетилистириў бойынша қосымша ис-иләжлар ҳаққында”ғы Өзбекстан Республикасы Президентиниң 2020 жыл 29 июньда ПФ-6013-санлы Пәрманы қабыл етилди.

Пәрманға муўапық, 2017-2021-жылларда Өзбекстан Республикасын раўажландырыўдың бес әҳмийетли бағдары бойынша Ҳәрекетлер стратегиясын “Илим, ағартыўшылық ҳәм санлы экономиканы раўажландырыў жылы”нда әмелге асырыўға байланыслы мәмлекетлик дәстүрин изшил орынлаў, сондай-ақ жәмийет ҳәм мәмлекет турмысының барлық тараўларында коррупцияның алдын алыў ҳәм оған қарсы гүресиўге қаратылған мәмлекетлик сиясатының нәтийжелилигин асырыў мақсетинде Өзбекстан Республикасы Коррупцияға қарсы гүресиў агентлиги шөлкемлестириў белгиленди.

Агентлик Өзбекстан Республикасы Президенти тәрепинен лаўазымға тайынланатуғын ҳәм лаўазымнан азат етилетуғын директор тәрепинен басқарылады. Өзбекстан Республикасы Президентиниң Агентлик директорын лаўазымға тайынлаў ҳәм лаўазымнан азат етиў ҳаққындағы пәрманлары Өзбекстан Республикасы Олий Мажлиси Сенаты тәрепинен тастыйықланыўы белгиленди.

Агентликке төмендеги ҳуқықлар берилди.

Бюджет қаржыларының жумсалыўы, мәмлекет активлериниң реализация етилиўи, мәмлекетлик мүтәжликлери ушын сатып алыў, инвестиция проектлериниң әмелге асырылыўы ҳәм мәмлекетлик бағдарламаларының орынланыўы менен байланыслы материлларды талап етиў, алыў ҳәм үйрениў, өз ўәкиллигине байланыслы мәселелер бойынша орнатылған тәртипте норматив ҳуқықый ҳүжжетлер қабыл етиў, физикалық ҳәм юридикалық шахслардың коррупция мәселелери бойынша мүрәжатлерин көрип шығыў ҳәм де олардың бузылған ҳуқықларын тиклеў ҳәм нызамлы мәплерин қорғаў бойынша иләжлар көриў, мәмлекетлик уйымлар ҳәм шөлкемлер, сондай-ақ ҳуқық қорғаў уйымлары искерлигинде коррупция ҳалатын үйрениў, коррупцияға байланыслы жынаятлар ислениўиниң себеп ҳәм шәрт-шәраятларын анықлаў, системалы коррупцияның раўажланыў тенденцияларын анализлеў мақсетинде нызамшылық, соның менен бирге жынаят-процессуаллық нызамшылығына муўапық жынаят ислери материалларын үйрениў ҳәм басқа иләжлар нәтийжелери бойынша топланған материалларды искерлигинде коррупцияға байланыслы ҳуқықбузарлық белгилери бар болған шахсларға қарата нызамға муўапық шаралар көриў, атап айтқанда жынаят ислерин қозғатыў ушын ҳуқық қорғаў ҳәм басқа мәмлекетлик уйымларға усыныў, коррупцияға байланыслы ҳуқықбузарлықлар бойынша ҳәкимшилик сорастырыўлар өткизиў, атқарыўшы ҳәкимият ҳәм хожалық басқарыў уйымлары ҳәм де олардың лаўазымлы шахслар қарарларында коррупция белгилери анықланған жағдайларда олардың орынланыўын тоқтатыў яки бийкар етиў ҳаққында көрип шығылыўы мәжбүрий болған усынысларды киргизиў, мәмлекетлик уйымлары, шөлкемлери ҳәм олардың лаўазымлы шахсларына көрип шығылыўы мәжбүрий болған коррупцияға байланыслы ҳуқықбузарлыққа жол қйомаслық ҳаққында ескертиўлер ҳәм де коррупцияны келтирип шығарыўшы себеп ҳәм шәрт-шәраятларды сапластырыў иләжларын көриў ҳаққында усыныслар киргизиў,  Агентликтиң ескертиў, усыныс ҳәм мүрәжатлери он күн ишинде көрип шығылыўы ҳәм нәтийжелери бойынша жазба хабар берилиўи шәртлиги белгиленди.

Пәрман менен Өзбекстан Республикасы Коррупцияға қарсы гүресиў миллий Кеңеси қурамы тастыйықланды.

Сондай-ақ, 2020 жыл 29 июнь күни Өзбекстан Республикасы Президентиниң «Өзбекстан Республикасы Коррупцияға қарсы гүресиў агентлиги искерлигин шөлкемлестириў ҳақкында» ПҚ-4761-санлы Қарары жәрияланды.

Қарар менен Өзбекстан Республикасы Коррупцияға қарсы гүресиў агентлиги структурасы тастыйықланды.

Агентлик директоры статусы, мийнетке ҳақ төлеў шәртлери, медициналық ҳәм транспортлық хызметин көрсетиў шәраятлары бойынша министрге, директор орынбасарлары болса министр орынбасарларынаа теңлестирилди.

Буннан тысқары, Өзбекстан Республикасы Министрлер Кабинетиниң 2020 жыл 31 декабрьдеги 829-санлы Қарары менен “Коррупцияға байланыслы ҳуқықбузарлық ҳаққында хабар берген яки коррупцияға қарсы гүресиўге басқа тәризде көмеклескен шахсларды хошаметлеў тәртиби ҳақкында”ғы Реже тастыйықланды.

Реже менен коррупцияға байланыслы ҳуқықбузарлық ҳаққында хабар берген яки коррупцияға қарсы гүресиўге басқа тәризде көмеклескен шахсларды хошаметлеў тийкарлары ҳәм түрлери ҳәм хошаметлеў мәселесин көрип шығыў тәртиби белгиленди.

Яғный, коррупцияға байланыслы ҳуқықбузарлық ҳаққында хабар берген яки коррупцияға қарсы гүресиўге басқа тәризде көмеклескен шахслар төмендеги муғдардағы бир мәртелик пул сыйлығы менен хошаметлеў белгиленди.

а) коррупцияға байланыслы ҳәкимшилик ҳуқықбузарлық ҳаққында берилген хабар ушын – базалық есаплаў муғдарының үш есеси муғдарында;

б) пара суммасы яки жеткизилген зыян ямаса өзлестирилип атырған (өзлестирилген) мүлктиң қуны базалық есаплаў муғдарының отыз есесине шекем болса:

социаллық қәўпи үлкен болмаған жынаят ушын – базалық есаплаў муғдарының бес есеси муғдарында;

онша аўыр болмаған жынаят ушын – базалық есаплаў муғдарының жети есеси муғдарында;

аўыр жынаят ушын – базалық есаплаў муғдарының он есеси муғдарында;

оғада аўыр жынаят ушын – базалық есаплаў муғдарының он бес есеси муғдарында;

в) пара суммасы яки жеткизилген зыян ямаса өзлестирилип атырған (өзлестирилген) мүлктиң қуны базалық есаплаў муғдарының отыз есесинен жүз есесине шекем болса:

социаллық қәўипи үлкен болмаған жынаят ушын – базалық есаплаў муғдарының он есеси муғдарында;

онша аўыр болмаған жынаят ушын – базалық есаплаў муғдарының он бес есеси муғдарында;

аўыр жынаят ушын – базалық есаплаў муғдарының жигирма есеси муғдарында;

оғада аўыр жынаят ушын – базалық есаплаў муғдарының жигирма бес есеси муғдарында;

г) пара суммасы яки жеткизилген зыян ямаса өзлестирилип атырған (өзлестирилген) мүлктиң қуны базалық есаплаў муғдарының жүз есесинен көп болса, төмендеги пайыз есабында есапланады:

анағурлым муғдар ушын – пара суммасы яки жеткизилген зыян ямаса өзлестирилип атырған (өзлестирилген) мүлк қунының он бес пайызы муғдарында;

көп яки жүдә көп муғдар ушын – пара суммасы яки жеткизилген зыян ямаса өзлестирилип атырған (өзлестирилген) мүлк қунының он пайызы муғдарында;

Бундай пара суммасы яки жеткизилген зыян ямаса өзлестирилип атырған (өзлестирилген) мүлк қунының пайызларда есаплаўда нызамшылықта белгиленген муғдардың ең кем муғдарынан келип шығылады;

д) излеўде болған шахстың жасырынған орны ҳаққында хабар бергенлиги ушын –  базалық есаплаў муғдарының бес есеси, еки ямаса оннан артық излеўде болған шахслардың жасырынған орны ҳаққында бир ўақытта хабар бергенлиги ушын болса – базалық есаплаў муғдарының жети есеси муғдарында бир мәртелик пул сыйлығы менен хошаметлениўи белгилеп берилди.

Сондай-ақ, Өзбекстан Республикасы Әдиллик министрлигинде            2021 жыл 24 февральда 3287-сан менен дизимге алынған Өзбекстан Республикасы Әдиллик министриниң 2021 жыл 24 февральдағы 2-мҳ-санлы буйрығы менен “Норматив ҳуқықый ҳүжжетлер ҳәм олар жойбарларының коррупцияға қарсы экспертизасын өткизиў тәртиби ҳақкында”ғы Режеси тастыйықланды.

Буннан тысқары, 2021 жыл 6 июль күни Өзбекстан Республикасы Президентиниң «Коррупцияға қарсы маўасасыз қатнасықта болыў орталығын жаратыў, мәмлекет ҳәм жәмийет басқарыўында коррупциялық факторларды кескин кемейтиў ҳәм бунда жәмәәтшилик қатнасыўын кеңейттириў ис-иләжлары ҳақкында» ПФ-6257-санлы Пәрманы жәрияланды.

Пәрман менен, а) Агентлик тәрепинен “Коррупцияға байланыслы жынаятларды ислегенликте айыплы деп табылған шахслардың ашық электрон реестри” жүргизилиўин тәмийнлеў;

б) Реестрге киргизилген шахсларға төмендегилерди қадаған етиў:

мәмлекетлик хызметине кириў ҳәм мәмлекетлик сыйлықлар менен сыйлықланыўы;

сайланатуғын ҳәм айрықша тәртипте тайынланатуғын лаўазымларға талабанлығының көрсетилиўи;

мәмлекетлик уйымлары жанындағы жәмийетлик кеңеслери ҳәм де мәкемелер ааралық коллегиал уймылардың ағзасы болыў;

олар тәрепинен шөлкемлестирилген ҳәм (яки) олар қатнасыўшысы есапланған исбилерменлик субъектлери мәмлекетлик сатып алыўларда ҳәм мәмлекетлик-жеке шериклик ҳақкындағы питимде қатнасыўшы (орынлаўшы) сыпатында қатнасыў, сондай-ақ, мәмлекетлик активлерди меншиклестириў менен баайланыслы тендер ҳәм таңлаў саўдаларында қатнасыў;

мәмлекетлик үлеси 50 пайыздан жоқары болған шөлкемлер ҳәм мәмлектелик билимлендириў мәкемелеринде баслық лаўазымларында искерлик жүргизиўди қадаған етиў белгилеп берилди.

2022 жыл 1 январьдан баслап, мәмлекетлик хызметкерлери, мәмлекет үлеси 50 пайыздан жоқары болған шөлкемлер, мәмлекетлик кәрханалар ҳәм мәкемелери баслықлары ҳәм орынбасарлары, олардың өмирлик жолдасы ҳәм ер жетпеген перзентлериниң дәраматлары ҳәм мал-мүлкин мәжбүрий декларация қылыў системасын енгизиў белгиленди.

2022 жыл 1 январьдан баслап мәмлекетлик хызметкерлерине республика аймағынан тысқарыда есапбетлер ашыў ҳәм ийелик етиў, нақ пул қаржыларын сақлаў, көшпес ҳәм басқа мал-мүлкке ийе болыў қадаған етилиўи (шет елде ислеп атырған мәмлекетлик хызметкерлери ҳәм мәмлекетлик хызметине кириўден алдын алынған мал-мүлк буннан тысқары) белгиленди.

Сондай-ақ Пәрман менен Коррупцияға қарсы гүресиў бойынша          2021-2022 жылларға арналған Мәмлекетлик бағдарлама тастыйықланды.

Буннан тысқары, 2021 жыл 6 июль күни Өзбекстан Республикасы Президентиниң «Коррупцияға қарсы гүресиў искерлигин нәтийжели шөлкемлестириўге байланыслы қосымша ис-иләжлар ҳақкында»ғы ПҚ-5177-санлы Қарары жәрияланды.

Қарар менен, 2021 жыл 1 сентябрьден баслап мәмлекетлик уйымлар ҳәм шөлкемлерде  жумысқа қабыл етиўди ашық таңлаў тийкарында әмелге асырыў ҳәмде таңлаў шеңберинде өткизилетуғын сынаў иләжларын Интернет тармағы арқалы реал ўақыт режиминде көриўди нәзерде тутыўшы тәртип енгизиў белгиленди.

2021 жыл 1 октябрьден баслап барлық мәмлекетлик уйымлары ҳәм шөлкемлери, сондай-ақ Қарақалпақстан Республикасы Министрлер Кеңеси, ўәлаятлар ҳәм Ташкент қаласы ҳәкимликлеринде бар болған штат бирликлери шеңберинде коррупцияға қарсы ишки қадағалаў структуралары искерлигин жолға қойыў белгиленди.

Сондай-ақ, 2021 жыл 22 октябрьде Өзбекстан Республикасы Президентиниң «Норматив ҳуқықый ҳүжжетлер ҳәм олардың жойбарларын коррупцияға қарсы экспертизадан өткизиўди жәнеде жетилистириў ис-иләжлары ҳақкында”ғы ПҚ-5263-санлы Қарары жәрияланды.

Қарар менен қурылыс, ден-саўлықты сақлаў, жоқарғы билимлендириў ҳәм мәмлекетлик сатып алыўлары тараўындағы норматив-ҳуқықый ҳүжжетлерди коррупцияға қарсы экспертизадан өткизиў нәтийжесинде анықланған коррупциялық факторларды сапластырыў бойынша “Жол картасы” тастыйықланды.

Әмелдеги норматив-ҳуқықый ҳүжжетлерди басқышпа-басқыш толық коррупцияға қарсы экспертизадан өткизиў;

норматив-ҳуқықый ҳүжжетлер ҳәм олардың жойбарларын коррупцияға қарсы экспертизадан өткизиўге жәмәәтшилик, илимий шөлкемлер ҳәм ғәрезсиз экспертлерди кең қатнастыырыў;

норматив-ҳуқықый ҳүжжетлер жойбарларын ислеп шығыўда ислеп шығарыўшы тәрепинен коррупциялық факторларды анықлаў бойынша үлгили формадағы сораўнама (кейинги орынларда чеклист) толтырылыўы ҳәм жойбар қабыл етилгенге шекем болған барлық басқышларда оған қосымша қылыныўы;

чеклист толтырылмаған норматив-ҳуқықый ҳүжжетлери жойбарлары әдиллик уйымлары тәрепинен ҳуқықый экспертизадан өткизилмеслиги ҳәм ислеп шығарыўшыға қайтарылыўы;

норматив-ҳуқықый ҳүжжетлер ҳәм олардың жойбарларында әдиллик уйымлары тәрепинен анықланған коррупциялық факторлар тийисли мәмлекетлик уйымлары ҳәм шөлкемлери искерлигин баҳалаўдың тийкарғы өлшемлеринен бири етип белгиленди.

2022-2026-жылларда әмелдеги норматив-ҳуқықый ҳүжжетлерди коррупцияға қарсы экспертизадан өткизиў реже графиги тастыйықланды.

Әдиллик министрлиги ҳәр алты ай жуўмағында мәмлекетлик уйымлар ҳәм шөлкемлердиң юридикалық хызмет хызметкерлерин норматив-ҳуқықый ҳүжжетлер ҳәм олардың жойбарларын коррупцияға қарсы экспертизадан өткизиў искерлигин баҳалайды ҳәмде баҳалаў нәтийжелерине көре оларға қарата хошаметлеў ямаса интизамий жаза қоллаў бойынша иләжлар көриў ҳақкында тийисли усынысларды мәмлекетлик уйымлар ҳәм шөлкемлерге киргизеди;

мәмлекетлик уйымлар ҳәм шөлкемлер баслықлары юридикалық хызмет хызметкерлерин лаўазым мийнет ҳақысының 100 пайызы муғдарында бир мәртелик пул қаржыларын бериў арқалы хошаметлеў ямаса белгиленген тәртипте интизамий жуўапкершиликке тартыў мәселесин көрип шығады.

Жуўмақластырып айтқанда, мәмлекетимиздиң еркин ҳәм абат турмысына сая салыўшы коррупцияға қарсы жәнеде жедел гүресиў талап етиледи. Бул бағдарда реформалар еле де даўам етеди, себеби олардың тийкарғы мақсети елимизде жасап атырған ҳәр бир пуқараның ҳуқық ҳәм еркинликлерин толық тәмийинлеў ҳәм демократиялық ҳуқуқый мәмлекетти қурыўдан ибарат.

 

Абдимурат Керимбаев,

 Қарақалпақстан Республикасы суды судьясы                                                                              

 

Адам (нәрестелер) саўдасы –  ѳмир саўдасы

Статистик мағлыўматларға кѳре: Ѳзбекстанда нәрестелер саўдасы менен байланыслы жынаятлар 2019-2020-жылларда нәрестелер саўдасы менен байланыслы жынаятларда 49 ата-ана ҳәм 38 қатнасыўшысына айланып жуўапкершиликке тартылған.

Ѳзбекстан Республикасында кейинги 3 жыл даўамында нәрестелер саўдасы менен байланыслы 185 жағдай анықланған.

Мағлыўматларға кѳре нәрестелер саўдасы тѳмендеги жағдайлар себеп болмақта:

  • Баланың анасы социаллық жақтан қорғалмағанлығы ҳәм материаллық зәрүрликлери менен тәмийминленбегенлиги,
  • Турмысқа шықпаған ҳаяллар ҳәмиледар болғанлығы ҳәмде нәрестени шаңарағынан жасырыўға урыныўлары,
  • Перзент кѳрмеген шаңарақлар тәрепинен нәресте асырып алыўға болған зәрүрликтиң барлығы,
  • Нәрестелер саўдасының алдын алыўға қаратылған жетик ҳуқықый тийкарлардың жоқлығы себеп болмақта.

Ѳзбекстан Республикасы жынаят кодексиниң 135-статьясында:

Адам саўдасы, яғный адамды алыў-сатыў яки адамды оннан пайдаланыў мақсетинде жаллаў, тасыў, тапсырыў, жасырыў яки қабыл етиў – 3 жылдан 5 жылға шекем азатлықты шеклеў ямаса 3 жылдан 5 жылға шекем еркинен айырыў менен жазаланады.

Сол ҳәрекетлер:

а) урлаў, зорлық ислетиў яки зорлық ислетиў менен қорқытыў ямаса мәжбүрлеўдиң басқа формаларын қоллаў арқалы,

б) еки яки оннан артық шахсқа қарата,

в) жәрдемге мүтәжлиги айыпкерге белгили болған шахсқа қарата,

г) айыпкерге материаллық жақтан яки басқа тәрептен бойсынған шахсқа қарата,

д) тәкираран яки қәўипли рецидивист тәрепинен,

е) бир топар шахслар тәрепинен алдынан тил бириктирип,

ж) хызмет дәрежесинен пайдаланған жағдайда,

з) жәбирлениўшини Ѳзбекстан Республикасының Мәмлекетлик шегарасынан алып ѳткен жағдайда яки оны шет елде нызамға қайшы рәўиште услап турған жағдайда,

и) қәлбеки ҳүжжетлерден пайдаланған жағдайда, сондай-ақ жәбирлениўшиниң шахсын тастыйықлаўшы ҳүжжетлерин алып қойған, жасырған ямаса жоқ қылып жиберген жағдайда,

к) адам ағзаларын кесип алып, басқа адамға кѳшириў (трансплантат) мақсетинде сәдир етилген болса – 5 жылдан 8 жылға шекем еркинен айырыў менен жазаланады.

Сол ҳәрекетлер :

а) 18 жасқа толмағанлығы айыпкерге белгили болған шахсқа қарата исленген болса,

б) жәбирлениўшиниң ѳлимине яки басқа аўыр ақыбетлерге себеп болса,

в) ѳте қәўипли рецидивист тәрепинен сәдир етилген болса,

г) шѳлкемлескен топар тәрепинен яки оның мәплерин кѳзлеп сәдир етилген болса –
8 жылдан 12 жылға шекем ерикинен айырыў менен жазаланады – деп кѳрсетилген.

Әсиресе ҳаял-қызларымыздың адам саўдасының курбанына айланып, ҳуқық ҳәм еркинликлерин шеклеўге, аяқ-асты етиўге, кемситиўлерге жол қойылмақта.

Сонлықтан, ҳаял-қызларымыздың ҳуқық ҳәм еркинликлерин шеклеў, аяқ-асты етиў, кемситиўге жол қоймаў, адам саўдасы менен байланыслы жынаятлардың алдын алыў, ҳуқықый саўатлылығын асырыўда, жәмийетимизде орнатылған нызамшылық нормаларына әмел етилсе бул бағдарда ҳуқықбузарлықлар, жынаятшылықтың алды алынған, биргеликте гүрескен боламыз.

 

Елиўбай Абибуллаев

Жынаят ислери бойынша Қанлыкөл район суды баслығы                                                                  

 

Басым ҳәм зорлыққа қарсы биргеликте гүресемиз

Кейинги жылларда Президент Шавкат Мирзиёев басшылығында мәмлекетимизде ҳаял-қызлар ҳуқық ҳәм мәплери, гендер теңликти тәмийинлеў, шаңарақ, аналық ҳәм балалықты қорғаў, ҳаяллар исбилерменлигин раўажландырыў, оларға жаңа жумыс орынларын жаратыў, мийнет ҳәм турмыс шәраятларын жақсылаў, ҳаял-қызларға қарата басым ҳәм зорлықтың алдын алыў бойынша бир қатар жумыслар алып барылмақта. Бул мәселе мәмлекет сиясатының әҳмийетли жөнелисине айланды.

Мәмлекетимизде шаңарақтағы басым ҳәм зорлықтың алдын-алыў системасын жетилистириў бойынша 8 норматив ҳуқықый-ҳүжжет, сондай-ақ 2 нызам қабыл етилди.

Атап айтқанда, 2019 жыл 2 сентябрьде «Ҳаял-қызларды басым ҳәм зорлықтан қорғаў ҳақкында»ғы Нызам қабыл етилген. Бул нызам менен басым ҳәм зорлықтан жәбирлениўшиниң ҳуқықлары ҳәм мүрәжат етиў тәртиплери, усы тараўда ҳуқық  қорғаў уйымларының ўәкилликлери ҳәм жәбирлениўшини қорғаў усыллары белгилеп берилген.

Нызамның 4-статьясына көре, басым ҳәм зорлықтан жәбирлениўшилер төмендеги ҳуқықларға ийе:

-өзине қарата басым ҳәм зорлық исленгенлиги яки оларды ислеў менен қорқытыў ҳаққындағы арза менен тийисли ўәкилликли уйымларға ҳәмде шөлкемлерге ямаса судқа мүрәжат етиў;

-арнаўлы орайларда, сондай-ақ бийпул телефон линиясы арқалы бийпул ҳуқықый мәсләҳәт, экономикалық, социаллық, психологиялық медициналық ҳәм басқа жәрдем алыў;

-ишки ислер уйымларына қорғаў ордерин бериў ҳаққындағы талап пенен мүрәжат етиў, қорғаў ордери шәртлери бузылған тағдирде оларды бул ҳаққында хабардар етиў;

-өткизилген басым ҳәм ислеенген зорлық нәтийжесинде өзине жеткизилген материаллық зыянның орнын қаплаў ҳәмде руўхый зыян ушын компенсация өндириў ҳақкындағы талап пенен судқа мүрәжт етиў.

Нызамның 3-статьясында басым ҳәм зорлықтың бир неше түрлери сәўлелеп берилген болып, олар жынсый басым, физикалық басым, экономикалық басым, руўхый басым ҳам басқалардан ибарат екенлиги көрсетилген.

Демек, басым ҳәм зорлыққа ушыраған шахстың ҳуқықлары нызам менен қатаң қорғалған болып ҳәм усы нызамды бузғанлық ушын жуўапкершилик белгиленген.

Сондай-ақ, Нызамның 23-статьясында қорғаў ордерин бериў ҳәм оның мүддетин узайттырыў тәртиплери белгиленген болып, Қорғаў ордери басым ҳәм зорлықтан жәбирлениўшиге бериледи. Басым өткизген ҳәм (ямаса) зорлық ислеген яки оларды ислеўге мейил болған шахсқа қорғаў ордериниң нусқасы бериледи.

Қорғаў ордерин берген ишки ислер уйымының лаўазымлы шахсы басым өткизген ҳәм зорлық ислеген шахсты қорғаў ордериниң шәртлери ҳәмде оны орынламаўдың ақыбетлери ҳәм басым ҳәм зорлық өткизиў минез-қулқын өзгертиў бойынша дүзелиў бағдарламаларынан өтиў зәрүрлиги ҳаққында хабардар қылады.

Тийисли аймақта басым ҳәм зорлықтан жеке тәртиптеги профилактикасын әмелге асырыў ушын жуўапкер болған ишки ислер уйымының лаўазымлы шахсы басым ҳәм зорлық факты яки оларды ислеў қәўипи анықланған ўақыттан баслап 24 саат ишинде қорғаў ордерин отыз күн мүддетке шекем береди ҳәм усы ордер рәсмийлестирилген ўақыттан баслап күшке киреди.

Егер қәўип еле сапластырылмаған болса, қорғаў ордериниң әмел етиў мүддети басым ҳәм зорлықтан жәбирлениўшиниң арзасына көре көби менен отыз күнге шекем узайттырылыўы мүмкин.

Қорғаў ордерин бериў, узайттырыў яки қорғаў ордерин бериўди ямаса узайттырыўдан бас тартыў үстинен судқа шағым етиўи мүмкин.

Қорғаў ордери талапларының орынланыўы үстинен қадағалаў оны берген ишки ислер уйымы тәрепинен әмелге асырылады.

Қорғаў ордериниң формасы ҳәм оны бериў тәртиби Өзбексстан Республикасы Министрлер Кабинеети тәрепинен әмелге асырылады.

Нызамның 26-статьясында Қорғаў ордеринде нәзерде тутылған шеклеўлер ҳаққында айтылған болып, оған көре, Қорғаў ордеринде төмендеги шеклеўлер нәзерде тутылыўы мүмкин:

Басым өткизиўди ҳәм зорлық ислеўди қадаған етиў;

Басым өткизген яки зорлық ислеген шахстың басым ҳәм зорлықтан жәбирлениўшилер менен байланысын қадаған етиў (жумыс орынларында ҳәм билимлендириў мәкемелеринде басым ҳәм зорлықтан жәбирлениўшиниң басым өткизген ҳәм зорлық ислеген шахс пенен тиккелей емес байланысына жол қойылады);

басым өткизилген ҳәм зорлық исленген жағдайда басым ҳәм зорлықтан жәбирлениўшиниң ҳәмде басым өткизген ҳәм зорлық ислеген шахстың бир ханада бирге болыўын қадаған етиў;

басым өткизген ҳәм зорлық ислеген шахсқа басым ҳәм зорлықтан жәбирлениўшини емлеў, оған мәсләҳәт бериў, оны басым ҳәм зорлықтан жәбирлениўшилерге жәрдем көрсетиў бойынша арнаўлы орайға жайластырыў ушын қәрежетлердиң, жеткизилген материаллық зыянның орнын қаплаў, сондай-ақ руўхый зыянды компенсация қылыў миннетлемесин жүклетиў;

басым өткизген ҳәм зорлық ислеген шахстың қуралды (хызмет қуралы буннан тысқары) сақлаў ҳәм алып жүриў ҳуқықын қорғаў ордериниң әмел етиўи яки онда көрсеттилген мүддет дәўиринде шеклеў ямаса қадаған етиў, сондай-қурал сатып алыў ушын рухсатнама алыўға байланыслы ҳуқықын шеклеў.

Қорғаў ордериниң әмел етиў мүддети узайттырылған жағдайда усы статьяның 1-бөлиминде көрсетилген талаплардан тысқары, оған басым өткизген ҳәм зорлық ислеген шахстың зорлық минез-қулқын өзгертиў бойынша дүзетиў бағдарламасынан өтиўи ҳаққындағы шәрт мәжбүрий тәртипте киргизиледи.

Егер қорғаў ордерин бериў ҳаққындағы мәселени көрип шығыў ўақтында Өзбекстан Республикасының Жынаят кодексинде нәзерде тутылған жынаят белгилери анықланса, қорғаў ордерин бериў ҳааққындағы мәселени көрип шығыў менен бир ўақытта ис материаллары жынайый жуўапкершиликке тартыў мәселесин шешиў ушын тийисли ҳуқық қорғаў уйымға жибериледи.

Өзбекстан Республикасы Президентиниң 2021 жыл 19 майдағы «Басым ислетиўден жәбир көрген ҳаял-қызларды реабилитация қылыўға байланыслы қосымша ис-иләжлар ҳаққында»ғы Қарары басымға ушыраған ҳаялларға жәрдем көрсетиў системасын жаратыў, шаңарақлық-турмыслық басымның алдын алыў ҳәм оның унамсыз ақыбетлерин сапластырыўға қаратылған өз ўақтында қабыл етилген қарар болды.

Усы ҳүжжет тийкарында Мәҳәлле ҳәм шаңарақты қоллап-қуўатлаў министрлиги жанында 29 ҳаялларды реабилитация қылыў ҳәм бейимлестириў орайы шөлкемлестирилди. Усы ўақытқа шекем реабилитация орайлары мәмлекетлик емес коммерциялық емес шөлкеми сыпатында искерлик жүргизип келген болса, енди оның искерлиги толық Мәмлекет бюджети есабынан қаржыландырылыўы белгиленди.

Басым ҳәм зорлықтан жәбир көрген, өз жанына қаст еткен ямаса соған мейиллиги болған ҳаял-қызлар менен өз-ара байланыс орнатыў ҳәм қыстаўлы руўхый, психотерапевтикалық, ҳуқықый жәрдем көрсетиў, мәсләҳәт бериў ҳәм мағлыўмат бериў мақсетинде «1146» Исеним телефоны, “AZIZ-AYOL.UZ” бирден-бир интерактив миллий платформасы менен муўапықластырылды.

Ҳуқықлары ҳәм нызамлы мәплери бузылғанлығы ҳақкында мүрәжат еткен 74 мыңнан артық ҳаял-қызға тараўдың жетик қәнигелери тәрепинен ҳуқықый жәрдем көрсетилди. «Ҳаяллар дәптери»ндеги басым ҳәм зорлықтан жәбирленген, социаллық машқалалары болған 71 мыңнан зыят ҳаял­-қызға маманлы психологиялық көмек берилди. Шаңарақлық басымтың алдын алыў ҳәм оннан жәбир көргенлерге әмелий көмек бериў бойынша Бас прокурор орынбасары басшылығында ўәкилликли мәмлекетлик кәрханалар баслықлары дәрежесиндеги Жумысшы топар искерлиги жолға қойылды.

Бүгинги күнде Парламент тәрепинен ўәкилликли мәмлекетлик кәрханалар менен биргеликте миллий нызамшылықты және де жетилистириў бойынша қатар усыныслар ислеп шығылмақта.

Ҳәр бир ҳаял-қыз басым ҳәм зорлықсыз турмыста қәўипсиз ҳәм бахытлы жасаўға ҳақылы. Оның бул ҳуқықларын аяқ-асты етиў, басым өткизиў нызам менен қорғалады.

Сондай екен ҳәммемиз, жоқарыда келтирип өтилген нызамның орынланыўын тәмийинлеўге ҳәм усы категориядағы ҳуқықбузарлық ҳәм жынаятлардың алдын-алыў ҳәм олардың ислениўине себеп болыўшы шәраятларды сапластырыўға бирдей жуўаплымыз. Бул жолда ҳәмме ўақытта бирге ислесиўимиз, анықланған ҳәр бир жағдайдан бир-биримизди хабардар етиўимиз ҳәм исленген нызамбузыўшылық ҳалатларын тезлик пенен сапластырыўымыз, айыпкер шахсларға болса жуўапкершилик шаралары бар екенлигин тәмийинлеўимиз лазым болады.

 

 

Абдимурат Керимбаев,  

Қарақалпақстан Республикасы суды судьясы                                                                                             

 

 

 

 

Конституция- ҳуқықый демократиялық мәмлекет қурыўдың тийкары

Конституция – мәмлекеттиң тийкарғы нызамы болып, ол өзинде мәмлекеттеги пуқаралардың ерк-ықрарын өзинде сәўлелендириўши, инсан ҳуқық ҳәм еркинликлерин тәмийнлеўши, мәмлекет ҳәкимияты уйымлары хызметин тәртипке салыўшы ҳәм жумыс алып барыў принциплерин белгилеўши ең жоқары юридикалық күшке ийе болған ҳүжжет есапланады.

Санаўлы күнлерден соң Өзбекстан  Республикасы Конституциясы  қабыл етилгенлигиниң 29 жыллығын көтериңки рух пенен халқымыздың ең үлкен байрамларынан бири сыпатында белгилеймиз. Бул Конституция алғы сөзинен ҳәм дәслепки статьяларынан баслап оның ақырғы статьясына шекем ғәрезсизлик, адамгершиликли, тыныш-татыўлық, инсан ҳуқықы ҳәм еркинликлери, теңлик сыяқлы бир қатар идеяларды өз ишине алады.

Конституцияда Өзбекстан халқының демократия, инсан ҳуқықлары ҳәм социал әдалат идеяларына садықлығы жәрияланған. Демократия улыўма инсаныйлық принциплерге тийкарланады. Инсан оның турмысы, еркинлиги, ар-намысы, қәдир-қымбаты ҳәм басқа қол қатылмас ҳуқықлары ең жоқарғы қәдириятлар есапланады. Конституциямыздың ҳəр бир статьясы инсан ушын, оның материаллық ҳəм руўхый талап ҳəм мүтәжликлерин, мəплерин қанаатландырыў ушын, халқымыздың гүллеп- жаснаўы ушын хызмет етеди.

Өзбекстан Республикасы Конституциясы ҳақыйқый демократиялық принциплерди өзинде сәўлелендирген конституция есапланады. Ол тарийхта сыналған улыўма инсаный қәдириятларды, пуқаралардың ҳуқық ҳәм еркинликлерин, мәмлекет суверенитетин, нызамлардың үстинлиги, демократияны, социаллық әдилликти, ҳалықаралық ҳуқықтың улыўма тән алынған нормаларының үстемлигин өз ишине алады. Жәнеде Конституция базар қатнасықларына өтиўде жеке мүлк қатнасықларың қәлиплестириў, көппартиялық, сиясий плюрализм, пуқаралық тынышлықты, ҳәкимиятлар бөлиниўи, улыўма демократиялық-ҳуқықый мәмлекет қурыў нормаларын жәмлеген.

Конституция  жәмийет ҳәм мәмлекеттиң барлық тараўларындағы қатнасықлар ҳәмде тийкарғы қағыйдалардан ибарат болып, басқа нызам, нызам асты актлеринде анық ашып бериледи. Барлық нызамлар ҳәм нормативлик ҳуқықый ҳүжжетлер Тийкарғы нызамдағы қағыйдалар тийкарында ислеп шығылады. Бунда нызамлар ҳәм нормативлик ҳуқықый ҳүжжетлердиң бас дереги, тийкары Конституция есапланады.  Конституция  барлық нызамлардан үстин турыўшы жоқары юридикалық күшке ийе ҳуқықый ҳүжжет болып табылады.

Өзбекстан мәмлекет ҳәкимияты халықтың мәпи ушын республиканың Конституциясы және оның тийкарында қабыл етилген нызамлар арқалы, тек буған ўәкиллик берилген уйымлар тәрепинен ғана әмелге асырылады. Конституцияда халық ҳәкимияты мәселелери өзиниң оғада жақсы шешимин тапқан. Оның мәниси соннан ибарат, Өзбекстан халқын миллетине қарамастан оның пуқаралары қурайды. Демек, республика аймағында жасаўшы бәрше халықлар, миллетлер конституция алдында тең ҳуқыққа ийе ҳәм ол ҳәммениң мәпин бирдей қорғайды. Себеби мәмлекет төмендеги принциптен келип шығады: мәмлекет халықлардан турады, ал халық мәмлекетлик ҳәкимияттың бирден бир дәреги.

 

Султанмурат Давлетмуратов,

Қарақалпақстан Республикасы

судының судьясы         

 

 

 

КЕПИЛЛИК ШӘРТНАМАСЫНАН КЕЛИП ШЫҒАТУҒЫН МӘЖБҮРИЯТЛАР

Кепиллик шәртнамасын қалай түсинемиз?

Өзбекстан Республикасы Пуқаралық Кодексиниң 292-статьясында нәзерде тутылған болып кепиллик шәртнамасы бойынша кепил басқа шахс өз мәжбүриятын толық яки қысман орынлаў ушын оның кредитор алдында жуўап бериўди өз мойнына алыў түсиниледи.

Кепиллик шәртнамасы келешекте жүзеге келетуғын мәжбүриятты тәмийинлеў ушында дүзилиўи мүмкин.

Кепиллик шәртнамасы жазба түрде дүзилиўи керек болып, егер жазба түрде дүзилиўине әмел етпеслик кепиллик шәртнамасының ҳақыйқый болмаўына алып келеди.

Бул кепиллик шәртнамасы көбинше суд әмелиятында кредит шәртнамасы бойынша көрилетуғын ислерде көриўде ушырайды.

Өзбекстан Республикасы Жоқарғы Хожалық суды Пленумының 2006-жыл 22-декабрь күнги 13/150-санлы «Кредит шәртнамаларынан келип шығатуғын мәжбүриятлар орынланыўын тәмийнлеў ҳаққындағы пуқаралық нызам ҳүжжетлерин қоллаўды айрым мәселелери ҳаққындағы» Қарарының 28-бәнтинде кепиллик — үшинши шахстың басқа шахс кредиторы алдындағы шахстың кредит шәртнамасынан келип шығатуғын мәжбүриятлары бойынша толық яки қысман жуўапкер болыўы мәжбүрияты есапланады.

Кепиллик шартнамасы басқа шахстың кредиторы ҳәм кепил ортасында дүзиледи. Кепиллик шәртнамасы бойынша мәжбүрияттың мазмуны қарыздар тийкарғы мәжбүриятын орынламаған яки лазым дәрежеде орынламағанда кепилдиң қарыздар менен бирге кредитор алдында жуўап бериўи мәжбүрияты есапланатуғынлығы түсиндирилген.

Соның менен бирге Өзбекстан Республикасы Пуқаралық Кодексиниң 293-статьясында кепилдиң жуўапкершилиги белгиленген болып, оған көре қыраздар кепиллик пенен тәмийнленген мәжбүриятты орынламаған яки лазым дәрежеде орынламаған жағдайда кепил ҳәм қарыздар кредитор алдында солидар жуўап беретуғынлығы, егерде нызамда яки кепиллик шәртнамасында кепилдиң субсидар жуўапкер болыўы нәзерде тутылған болмаса, егерде, кепиллик шәртнамасында басқаша тәртип нәзерде тутылған болмаса, кепил кредитор алдында теңбе тең көлемде жуўап береди, соның менен бирге пайызларды төлейди, қарызды өндирип алыў бойынша суд шығынларын ҳәм қарыздар мәжбүриятын орынламағанлығы яки лазым дәрежеде орынламағанлығы себепли кредитор басқа зыяларды төлейтуғынлығы, егер кепиллик шәртнамасында басқа тәртип нәзерде тутылған болмаса, биргелесип кепил болған шахслар кредитор алдында солидар жуўап береди.

Бүгинги күнде усы категориядағы даўаларды көриўде кепил болған шахслар қарыздардың төлей алмай қалған қарызларын төлемейтуғынлығын айтып өз наразылықларын билдирип келмекте. Деген менен кепиллик шәртнамасы дүзилгенлиги, келешекте қарыздар қарызларын төлей алмай қалған жағдайда өзи төлеў мәжбүриятын мойнына алғанлығы себепли қарыздар ҳәм кепиллерден солидар тәртипте өндириў ҳаққындағы қарарлар шығарылмақта.

Кредит шәртнамасына муўапық, жуўапкер график тийкарында есапланған пайызлар ҳәм кредитин қайтарыў мәжбуриятын алған.

Жуўмақ орынында соны айтыў керек, ҳәр қандай кредит яки қарыз шәртнамасы бойынша кепил болыў ушын кредит яки қарыз алыўшының мақсетин, келешекте төлеў имканияты бар яки жоқлығын үйренип болғаннан соң кепиллик шәртнамасын дүзиў мақсетке муўапық деп есалайман.

 

Бердимурат Баймуратов,

Нөкис районлар аралық экономикалық

суды судьясы

 

Адам саўдасы ҳәм мәжбүрий мийнетке қарсы гүресиў бағдарындағы миллий нызамшылық     

БМШ мағлыўматына көре, дүньяда ҳәр жылы шама менен 2.700.000 адам адам саўдасының қурбанына айланбақта. Халық-аралық экспертлердиң баҳалаўына қарағанда, усы жынаятшылық нәтийжесинде алынып атырған жыллық дәрамат муғдары 7 миллиард АҚШ доллардан асып кеткен. Тәшўишленерлиси адам саўдасы жынаятынан жәбирленгенлердиң 80 пайызы ҳаяллар ҳәм баалалар есапланады. Ҳәр жылы дүнья бойынша 600-800 мың ҳаяллар ҳәм балалар алдаў жолы менен шет мәмлекетлерге алып кетилип, сатып жиберилмекте.

Соңғы жылларда республикамызда пуқаралардың ҳуқықлары ҳәм нызамлы мәплерин қорғаў, суд-ҳуқық системасын реформалаў, ҳуқықбузарлықлардың ерте профилактикасы ҳәм жынаятшылыққа қарсы гүресиў, сол қатары әҳмийетли жөнелис есапланған адам саўдасына қарсы гүресиў ҳәм мәжбүрий мийнетти түп тамыры менен жоқ етиў бойынша комплекс ис-иләжлар әмелге асырылмақта.

Адам саўдасы қурбанларын анықлаў, қорғаў ҳәм социаллық реабилитация қылыў, сондай жынаятлар қурбанына айланған пуқараларға медициналық, психологиялық ҳәм басқа жәрдем көрсетиў, адам саўдасына байланыслы шахсларды тергеў қылыў ҳәм жуўапкершиликке тартыў, сондай-ақ, бундай жынаятлардың ислениўине имкан берип атырған шәрт-шәраятларды сапластырыў бойынша тәсиршең иләжлар көрилмекте.

Балалар мийнетине шек қойылды, аўыл-хожалық жумыслары, аймақларды абаданластырыў ҳәм көкилемзарластырыў дәўиринде мәжбүрий мийнетинен пайдаланыўды тоқтатыў бойынша мисли көрилмеген ис-иләжлар әмелге асырылмақта.

Пуқаралардың ҳуқықлары ҳәм нызамлы мәплерин кепилликли қорғаў ҳәм де халық-аралық майданда мәмлекетимиз имиджин асырыў мақсетинде пуқаралық жәмийети ўәкиллери ҳәм усы тараўдағы шет ел ҳүкиметлик емес шөлкемлер менен өз-ара шерикликти тәмийинлеў бойынша жумыслар алып барылмақта.

Атап айтқанда, Өзбекстан Республикасы Олий Мажлисиниң 2003 жыл 12 декабрьде «Адам саўдасына ҳәм үшинши шахслар тәрепинен ғарлықтан пайдаланыўына қарсы гүрес ҳаққындағы (1949-жыл 2-декабрь Нью-Йорк) Конвенцияға ҳәм жуўмақлаўшы баянламаға қосылыў ҳақкында»ғы             576-санлы Қарары қабыл етилди.

Буннан тысқары, 2008 жыл 17 апрельде Өзбекстан Респуубликасының «Адам саўдасына қарсы гүресиў ҳақкында»ғы Нызамы қабыл етилди.

Бул нызамның мақсети адам саўдасына қарсы гүресиў тараўындағы қатнасықларды тәртипке салыўдан ибарат болды.

Усы Нызамның қабыл етилиўи мүнәсебети менен 2008 жыл                  16 сентябрьде Өзбекстан Республикасы Жынаят кодексине өзгерис ҳәм қосымшалар киргизиў ҳаққындағы ЎРҚ-179-санлы нызам қабыл етилди ҳәм нызам менен Жынаят кодексиниң 135-статьясы жаңа редакцияда баян етилди.

 

2008-жыл 8-июльда «БМШның трансмиллий шөлкемлескен жынаятшылыққа қарсы Конвенциясын (Нью-Йорк, 2000-жыл 15-ноябрь) толтырыўшы адам саўдасының алдын алыў ҳәм оған шек қойыў ҳәм оның ушын жазалаў ҳаққындағы протоколды ратификация қылыў ҳақкында»ғы 160-санлы Нызамы қабыл етилди.

Буннан тысқары жоқарыдағы Конвенциялардың ратификация қылыныўы мүнәсебети менен 16.09.2008-жылғы ӨРН-179-санлы нызамы менен Жынаят кодексиниң 8-бөлими төмендеги мазмундағы атама менен толтырылды. Адамлардан пайдаланыў – басқа шахслардың ғарлығынан пайдаланыў яки олардан ышқыпараз пайдаланыўдың басқа формалары, мәжбүрий мийнет яки хызметлер, қуллық яки қуллыққа уқсас әдетлер, ериксиз жағдай ямаса инсан ағзалары ямаса тоқымаларын ажыратып алыў».

Қала берсе, Өзбекстан Республикасы Министрлер Кабинетиниң         2008 жыл 5 ноябрьде «Адам саўдасынан жәбирленгенлерге жәрдем бериў бойынша республика реабилитация орайын шөлкемлестириў ҳаақкында»ғы 240-санлы қарары қабыл етилди.

Қарар менен төмендегилер адам саўдасынан жәбирленгенлерге жәрдем бериў бойынша республика реабилитация орайының тийкарғы ўазыйпалары етип белгиленди:

адам саўдасынан жәбирленгенлерди қолай жасаў ҳәм шахсый гигиена шәрт-шәраятлары, сондай-ақ, азық-аўқат, дәри—дармақ ҳәм медициналық буйымлар менен тәмийинлеў; оларды социаллық бейимлестириў тараўында шет мәмлекетлердиң алдынғы методикаларын үйрениў ҳәм әмелиятқа енгизиў; өз қызығыўшылығынан келип шығып кәсип-өнер үйретиў, олардың бәнтлигин тәимийинлеўге көмеклесиў; мәмлекетлик емес коммерциялық емес шөлкемлери ҳәм ғалаба хабар қураллары менен биргеликте кең көлемде алдын алыў профилактика жумысларын шөлкемлестириў; оларды социаллық реабилитация қылыўда көмеклесиў ўазыйпалары белгиленди.

Адам саўдасы ҳәм мәжбүрий мийнетке қарсы гүресиў тараўында, мәмлекетимиздиң халық-аралық майдандағы унамлы имижин алға сүриўде мәмлекетлик уйымлар искерлигин муўапықластырыўдың тәсиршең системасын жаратыў мақсетинде, сондай-ақ 2017-2021 жылларда Өзбекстан Республикасын раўажландырыўдың бес әҳмийетли жөнелиси бойынша Ҳәрекетлер стратегиясы бойынша белгиленген ўазыйпаларға муўапық, Өзбекстан Республикасы Президентиниң 2019 жыл 30 июльдағы «Адам саўдасына ҳәм мәжбүрий мийнетке қарсы гүресиў системасын жәнеде жетилистириўге байланыслы қосымша ис-иләжлар ҳаққында»ғы                 ПФ-5775-санлы Пәрманы қабыл етилди.

Пәрман менен адам саўдасына қарсы гүресиў бойынша республика мекемелераралық комиссиясы Адам саўдасы ҳәм мәжбүрий мийнетке қарсы гүресиў миллий комиссиясы етип қайта шөлкемлестирилди ҳәм оның қурамы тастыйықланды.

Миллий комиссияның тийкарғы ўазыйпалары етип төмендегилер белгиленди:

-мәмлекетлик уйымлар ҳәм аймақлық уйымлардың, пуқаралардың өзин-өзи басқарыў уйымлары ҳәм мәмлекетлик емес коммерциялық емес  шөлкемлериниң искерлиги нәтийжелилигин, жақын бирге ислесиўшилигин тәмийинлеў мақсетинде олардың адам саўдасына ҳәм мәжбүрий мийнетке қарсы гүресиў тараўындағы искерлигин муўапықластырыў;

-миллий нызамшылықты ҳәм ҳуқықты қоллаў әмелиятын жетилистириў мақсетинде адам саўдасына ҳәм мәжбүрий мийнетке қарсы гүресиў тараўында мәмлекетлик бағдарламалар ҳәм де басқа бағдарламаларды ислеп шығыў ҳәм әмелге асырыўды шөлкемлестириў, сондай-ақ олардың орынланыўын қадағалаў;

-адам саўдасына ҳәм мәжбүрий мийнетке қарсы гүресиў бойынша көрилип атырған ис-иләжларды анализлеў, баҳалаў, мониторинг қылыў ҳәм нәтийжелилигин асырыў, усы тараўдағы жынаятларды анықлаў, тергеў қылыў, алдын алыў ҳәм оларға шек қойыў әмелиятын үйрениў;

-адам саўдасына ҳәм мәжбүрий мийнетке қарсы гүресиў тараўында нәтийжели халықаралық шериклик ҳәрекетин шөлкаемлестириў, сондай-ақ, усы тараўда хабарларды жыйнаў, анализлеў ҳәм докладлар таярлаў.

Сондай-ақ, Пәрман менен Қарақалпақстан Республикасы Жоқарғы Кеңеси баслығы, ўәлаятлар, Ташкент қаласы, районлар (қалалар) ҳәкимлерине адам саўдасына ҳәм мәжбүрий мийнетке қарсы гүресиў бойынша аймақлық комиссияларға басшылық етиў ўазыйпасы жүкленди.

Буннан тысқары, 2020 жыл 17 августта Өзбекстан Респуубликасының «Адам саўдасына қарсы гүресиў ҳақкында»ғы жаңа редакциядағы               ӨРН 154-санлы Нызамы қабыл етилди.

Бул нызамның мақсети адам саўдасына қарсы гүресиў тараўындағы қатнасықларды тәртипке салыўдан ибарат болды.

Сондай-ақ, Өзбекстан Республикасы Министрлер Кабинетиниң        2021 жыл 8 февральдағы 60-санлы қарары менен «Адам саўдасынан жәбирленген яки адам саўдасынан жәбирленген деп шамаланып атырған шахсларды идентификация қылыў ҳәм қайта жөнелтириў тәртиби ҳақкында»ғы Реже тастыйықланды.

Бул Реже менен адам саўдасынан жәбирленген яки адам саўдасынан жәбирленген деп шамаланып атырған шахсларды идентификация қылыў ҳәм қайта жөнелтириў тәртиби белгиленди.

 

Буннан тысқары, мәжбүрий мийнетти сапластырыў бойынша Халық-аралық Мийнет Шөлкеми Бас Конференциясының 14-сессиясында қабыл етилген «Мәжбүрий мийнет ҳаққындағы 29-Конвенция»сы (Женева,        1930-жыл 28-июнь) Өзбекстан Республикасы Олий Мажлисиниң 1997 жыл 30 августтағы 492-санлы Қарарына муўапық ратификация қылынды.

Усы Конвенцияны ратификация қылатуғын Халық-аралық Мийнет Шөлкеминиң ҳәр бир ағзасы ериксиз ямаса мәжбүрий мийнетти қоллаўдың барлық формаларын имкән дәрежеде қысқа мүддетте бийкар етиў миннетлемесин өз мойнына алады.

Сондай-ақ, Халық-аралық Мийнет Шөлкеми Бас Конференциясының                       40-сессиясында қабыл етилген «Мәжбүрий мийнетти сапластырыў  ҳаққындағы 105-Конвенция»сы (Женева, 1957-жыл 25-июнь) Өзбекстан Республикасы Олий Мажлисиниң 1997 жыл 30 августтағы 498-санлы Қарарына муўапық ратификация қылынды.

Буннан тысқары, Халық-аралық Мийнет Шөлкеминиң 1930 жылдағы мәжбүрий мийнет ҳаққындағы 29-санлы Конвенциясына Баянламаны (Женева, 2014-жыл 11-июнь) Өзбекстан Республикасының 2019 жыл             25 июньдағы ЎРҚ-545-санлы Нызамы менен ратификация қылынды.

Сондай-ақ, Өзбекстан Республикасы Министрлер Кабинетиниң          2018 жыл 10 майдағы «Өзбекстан Республикасында мәжбүрий мийнетти сапластырыўға байланыслы қосымша ис-иләжлар ҳаққында»ғы 349-санлы Қарары қабыл етилди.

Қарар менен Қарақалпақстан Республикасы Министрлер Кеңеси Баслығы, ўәлаятлар, Ташкент қаласы, қалалар ҳәм районлар ҳәкимлери, барлық дәрежедеги мәмлекетлик ҳәм хожалық басқарыўы уйымлары баслықларына:

-пуқараларды, әсиресе, билимлендириў, ден-саўлықты сақлаў мекемелери, басқа бюджет шөлкемлери хызметкерлерин, билимлендириў мекемелери оқыўшылары ҳәм студентлерди мәжбүрий мийнетке, сондай-ақ район ҳәм қалалар аймақларын абаданластырыў ҳәм де көкилемзарластырыў жумыслары, мәўсимлик аўыл-хожалығы жумыслары, металл шығындылары ҳәм макулатура жыйнаў, сондай-ақ, басқа түрдеги мәўсимлик жумысларға қатнастырыў ҳалатларының тезлик пенен алдын алыў ҳәм буған шек қойыў;

-пуқараларды, әсиресе, билимлендириў, ден-саўлықты сақлаў тараўы, басқа бюджет шөлкемлери хызметкерлерин, студентлер ҳәм билимлендириў мекемелери оқыўшыларын мәжбүрий жәмийетлик жумысларға тиккелей ямаса басқаша жоллар менен қатнастырған лаўазымлы шахсларға қарата қатаң интизамий жазалар көриў;

-мәжбүрий мийнеттен пайдаланыў бойынша анықланған ҳәр бир жағдай бойынша тийисли хабарды жуўапкершилик иләжын қоллаў ушын ҳуқық қорғаў уйымларына тезлик пенен жеткизиў тапсырылды.

Жоқарыда аталған ҳүжжетлердиң Өзбекстан Республикасында ратификация қылынғанлығы мүнәсебети менен бир қатар нызамларға ҳәәм кодекслерге өзгерис ҳәм қосымшалар киргизилди.

Атап айтқанда, Өзбекстан Республикасының Ҳәкимшилик жуўапкершилик ҳақкындағы кодексиниң 49-статьясы яғный мийнет ҳәм мийнетти қорғаў ҳаққындағы нызамшылықты бузыў 28.08.2019 жыл ҳәм 21.04.2021 жыллары жаңа редакцияда баян етилди.

Сондай-ақ, усы Кодекстиң 49-1-статьясы яғный «ер жетпеген шахслардың мийнетинен пайдаланыўға жол қойылмаслығы ҳақкындағы талапларды бузыў» 28.08.2019 жыл ӨРН-558-санлы нызамы менен жаңа редакцияда баян етилди.

Усы Кодекстиң 51-статьясы яғный мийнетке ҳәкимшилик тәризде мәжбүрлеў 22.01.2020 жыл ӨРН -603-санлы нызамы менен жаңа редакцияда баян етилди.

Буннан тысқары, Өзбекстан Республикасының 22.01.2020 жылғы ӨРН 603-санлы нызамы менен Өзбекстан Республикасының Жынаят кодекси     148-1, (ер жетпеген шахслардың мийнетинен пайдаланыўға жол қойылмаслығы ҳақкындағы талапларды бузыў) ҳәм 148-2-статьялары (мийнетке ҳәкимшилик тәризде мәжбүрлеў) менен толтырылды.

Сондай-ақ усы Кодекстиң 148-статьясы жаңа редакцияда баян етилип, оған бола, «»Биле турып, нызаммсыз рәўиште жумыстан босатыў, сондай қылмыслар ушын ҳәкимшилик жааза қолланылғаннан кейин исленсе базалық есаплаў муғдарының 25 есесине шекем жәрийма яки үш жылға шекем арнаўлы ҳуқықтан айырыў ямаса үш жылға шекем мийнет дүзетиў жумыслары менен жазаланатуғынлығы белгиленди.

Жуу Сондай-ақ, Халық-аралық Мийнет Шөлкеминиң 1930 жылдағы мәжбүрий мийнет ҳаққындағы 29-санлы Конвенциясына Баянламаны (Женева, 2014-жыл 11-июнь) Өзбекстан Республикасының 2019 жыл    25 июньдағы ӨРН-545-санлы Нызамы менен ратификация қылынды.

Жуўмақлап айтқанда, адам саўдасы, оның инсаный ҳуқық ҳәм еркинликликлерин нызамсыз рәўиште әйне инсан тәрепинен кемситилиўи, жоққа шығарылыўы кеширип болмас жынаят есапланады. Сол себепли адам саўдасы ҳәм мәжбүрий мийнеттиң ҳәр қандай көринисине қарсы гүресиў халық-аралық ҳәм регионаллық дәрежеде өз-ара шерикликке тийкарланса ғана жақсы нәтийже бериўи мүмкин.

 

 

Абдимурат Керимбаев

Қарақаолпақстан Республикасы

суды судьясы                                                                               

Төрешилик судының шешиўши қарары бойынша даўласыў ҳаққындағы ислерди жүритиў тәртиби  

Төрешилик судының ҳал қылыў қарарын бийкар етиў ҳәм төрешилик судының ҳал қылыў қарарын мәжбүрий орынлаў ушын орынлаў хат бериў ҳаққындағы ислер Өзбекстан Республикасы Экономикалық процессуал кодексинде нәзерде тутылған улыўма қағыйдалар тийкарында Экономикалық процессуал кодексиниң 28 ҳәм 29-бапларында белгиленген өзине тән өзгешеликлерди есапқа алған ҳалда көрип шығылады.

Төрешилик питими юридик ҳәм физикалық шахслардың даўды төрешилик судына шешиў ушын тапсырыў ҳаққындағы жазба келисими  есапланады ҳәм усындай келисим бар болғанда ғана тәреплер даўды төрешилик судының шешиўине тапсырыўы мүмкин.

«Төрешилик судлары ҳаққында»ғы Өзбекстан Республикасы Нызамының (кейинги орынларда- Нызам деп жүритиледи) 13-статьясының биринши бөлимине көре, төрешилик питиминде төрешилик питими тәреплери ортасында келип шыққан яки келип шығыўы мүмкин болған барлық ямаса айырым даўлар төрешилик судында көрип шығылыўы кереклиги ҳаққындағы қағыйда көрсетилиўи лазым.

Сол себепли, егер төрешилик питиминде тәреплер ортасында келип шыққан ямаса келип шығыўы мүмкин болған барлық даўлар төрешилик судында көрип шығылыўы ҳаққындағы қағыйда көрсетилген болса, төрешилик келисимин ҳақыйқый емеслиги ҳаққындағы даўа да төрешилик судында көрип шығылады.

Егер төрешилик питиминде төрешилик питими тәреплери ортасында келип шыққан яки келип шығыўы мүмкин болған белгили бир даўлар төрешилик судында көрип шығылыўы кереклиги ҳаққындағы қағыйда көрсеетилген болып, оларда төрешилик питими үстинен даўласыў көрсетилмеген болса, төрешилик келисимин ҳақыйқый емеслиги ҳаққындағы даўа экономикалық судта көрилиўи лазым.

Нызамның 5-статьясы екинши бөлимине муўапық, мәмлекет ҳәкимияты ҳәм басқарыў уйымлары төрешилик судларын дүзиўи, сондай-ақ төрешилик питиминиң тәреплери болыўы мүмкин емес. Егер даў көрсетилген уйымлар тәрепинен шөлкемлестирилген төрешилик суды тәрепинен көрип шығылған болса, төрешилик судының ҳал қылыў қарары Экономикалық процессуал Кодекстиң 226-статьясы биринши бөлиминиң 3-бәндине тийкар экономикалық суды тәрепинен бийкар етиледи, ал төрешилик судының ҳал қылыў қарарын мәжбүрий орынлаў ушын орынлаў хат бериў ҳақ3ындағы арзаны қанаатландырыў болса Экономикалық процессуал Кодекстиң 231-статьясының биринши бөлиминиң 3-бәндине тийкар бас тартылады.

Экономикалық процессуал Кодекстиң 29-статьясына тийкар пуқаралық ҳуқықый қатнасықлардан келип шығатуғын яки келип шығыўы мүмкин болған ҳәмде экономикалық судқа тийисли болған даўа тәреплердиң келисимине көре экономикалық суд қарар шығарғанға шекем төрешилик судына көриў ушын тапсырылыўы мүмкин.

Бунда тәреплердиң келисими дегенде Нызамның 12-статьясында нәзерде тутылған төрешилик питими түсиниледи.

Егер тәреплердиң даўды төрешилик судына көриў ушын тапсырыў ҳаққындағы келисими бар болып, төрешилик судына мүрәжат етиў имканияты жойтылмаған болса ҳәм егер истиң экономикалық судында көрилиўине  қарсы болған жуўапкер биринши арзасынан кешиктирмей даўды мазмунан шешиў ушын төрешилик судына тапсырыў ҳаққында илтимаснама менен мүрәжат етсе, экономикалық суд даўаны көрместен қалдырады.

Бунда «биринши арза» дегенде жуўапкердиң ҳал қылыў қарары қабыл қылынғанға шекем даўа мазмуны бойынша баян қылған жазба яки аўызеки пикирин түсиниў лазым.

Экономикалық процессуал Кодекстиң 28 ҳәм 29-баплары ҳәмде Нызамның 7 ҳәм 8-бапларына муўапық судқа төрешилик судының ҳал қылыў қарарын бийкар етиў ҳаққындағғы арза менен текғана төрешилик питиминиң тәреплери, төрешилик судының ҳал қылыў қарарын мәжбүрий орынлаў ушын орынлаў хат бериў ҳаққындағы арза менен болса ҳал қылыў қарары төрешилик процесси тәреплериниң қайсы бириниң пайдасына шығарылған болса усы тәреп мүрәжат етеди.

Төрешилик суды исте қатнасыўға тартылмаған шахслардың ҳуқықлары ҳәм миннетлемелери ҳаққында ҳал қылыў қарары қабыл қылған болса, усы шахслар бундай ҳал қылыў қарары үстинен Экономикалық процессуал Кодекстиң 223-статьясының  екинши бөлимине муўапық ҳал қылыў қарарын бийкар етиў ҳаққында экономикалық судқа арза бериўлери мүмкин.

Даўды төрешилик судыннда шешиў менен байланыслы қәрежетлерди төрешилик суды пайдасына өндириў талабы Экономикалық процессуал Кодекстиң 29-бабында белгиленген қағыйдалар тийкарында көрип шығылмайды.

Сонлықтан, даўды төрешилик судында шешиўде тәреплер тәрепинен төлениўи лазым болған қәрежетлерди төлеў төрешилик суды тәрепинен кешиктирилген тәғдирде, төрешилик судын шөлкемлестирген юридик шахс төрешилик процессиниң тийисли тәрепинен усы қәрежетлерди өндириўди сорап ўәкилликли судқа улыўма тәртипте даўа арзасы менен мүрәжат етиўге ҳақылы.

Төрешилик судының  ҳал қылыў қарарын бийкар етиў ҳаққындағы арза төрешилик судының ҳал қылыў қарары қабыл етилген орындағы экономикалық судқа, төрешилик судының ҳал қылыў қарарын мәжбүрий орынлаў ушын орынлаў хат бериў ҳаққындағы арза болса төрешилик суды жайласқан жердеги яки қарыздар мәмлекетлик дизимнен өткен орындағы ямаса, егер қарыздардың мәмлекетлик дизимнен өткен орны белгисиз болса, оның мал-мүлки турған орындағы судқа бериледи.

Бундай тайпадағы ислер бойынша Экономикалық процессуал Кодекстиң 38-статьясында белгиленген шәртнама бойынша судлаўға тийислилик туўрысындағы қағыйда қолланылмайды.

Экономикалық процессуал Кодекстиң 223-статьясының биринши бөлими ҳәмде Нызамның 46-статьясының биринши бөлими мазмунына муўапық төрешилик процессиниң тәрепи төрешилик судының экономикалық судқа тийисли даўаға байланыслы ҳал қылыў қарары үстинен усы қарарды алған күннен баслап отыз күн ишинде экономикалық судқа арза менен мүрәжат етиўи мүмкин.

Төрешилик судының ҳал қылыў қарарын бийкар етиў ҳаққындағы арзаның формасы ҳәм мазмуны Экономикалық процессуал Кодекстиң 224-статьясы талапларына сай келиўи ҳәм оған усы статьяда нәзерде тутылған ҳүжжетлер, соның ишинде почта қәрежети төленгенлигин тастыйықлаўшы ҳүжжет те қосымша қылыныўы лазым.

Төрешилик судының ҳал қылыў қарарын бийкар етиў ҳәмде төрешилик судының ҳал қылыў қарарын мәжбүрий орынлаў ушын орынлаў хат бериў ҳаққындағы арзалар бойынша Өзбекстан Республикасының «Мәмлекетлик бажы ҳаққында»ғы Нызамының қосымшасында келтирилген Мәмлекетлик бажы ставкасына муўапық базалық есаплаў муғдарының 2 есеси муғдарында мәмлекетлик бажы пул өндириледи.

Экономикалық судлары төрешилик судының ҳал қылыў қарарын бийкар етиў ҳәмде төрешилик судының ҳал қылыў қарарын  мәжбүрий орынлаў ушын орынлаў хат бериў ҳаққындағы ислерди көрип шығыўда төрешилик суды анықлаған жағдайларды тексериўге ямаса төрешилик судының ҳал қылыў  қарарын мазмунан қайта көрип шығыўға ҳақлы емес.

Экономикалық суды төрешилик судының ҳал қылыў қарарын бийкар етиў ҳәм төрешилик судының ҳал қылыў қарарын мәжбүрий орынлаў ушын орынлаў хат бериў ҳаққындағы исти көрип шығыў нәтийжеси бойынша уйғарыў шығарады. Уйғарыў үстинен Экономикалық процессуал Кодекстиң белгиленген тәртипте ҳәм мүддетте шағым берилиўи (протест келтирилиўи) мүмкин.

 

Гаўҳар Зарипова

 

Қарақалпақстан Республикасы

суды судьясы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Skip to content