Shártnama túsinigi hám shártleri, onı ózgertiw hám biykar etiw tártibi
Eki yaki bir neshe shaxstıń puqaralıq huqıqları hám minnetlemelerin belgilew, ózgertiw yaki biykar etiwge qaratılǵan óz-ara kelisimler shártnama dep ataladı. Puqaralıq huqıqıy shártnama, tiykarınan, múlkiy qatnasıqlardı rásmiylestiriw ushın dúziledi. Ayrım jaǵdaylarda shártnama múlkiy huqıq hám minnetlemelerdi de rásmiylestiredi. Bul-ádebiyat, pán hám kórkem óner shıǵarmalardı jaratıw tarawındaǵı dóretiwshilik iskerligi menen baylanıslı shártnamalar bolıp, mısalı, baspa shártnaması, saxna shártnaması, kino-scenariy hám basqa shártnamalar ushın arnalǵan. Bunday shártnamalar táreplerdiń múlkiy huqıq hám minnetlemelerin, atap aytqanda avtorlıq haqı haqqındaǵı shártler hám orınlaw múddetlerin buzǵanlıq ushın juwapkerlik belgilemey, bálki mulkiy emes huqıqlardı yaki anonim tárizde shıǵarıwshı yaki shıǵarma tekstine ózgertiw kirgiziwge ruxsat beriw-bermeslik sıyaqlı mulkiy emes huqıqlardı belgileydi.
Shártnamalar óz ózgesheligine kóre tómendegi túrlerge bólinedi. Shártnama onda qatnasıp atırǵan tárepler ortasındaǵı huqıq hám minnetlemerdiń óz-ara bóliniwine qarap bir hám eki tárepleme shártnamaǵa bólinedi. Bir tárepleme shártnamada qatnasıp atırǵan táreplerdiń birinde hesh qanday minnetleme bolmay, tek huqıqı bolsa, ekinshi tárepte tek minnetleme boladı. Máselen, qarız shártnamasında qarızdar alǵan pul summasın óz waqtında qarız beriwshige qaytarıwǵa májbúr bolsa, qarız beriwshi qarızǵa bergen pul summasın talap etiw huqıqına iye. Eki tárepleme shártnamada bolsa hár eki tárep hám hukıqqa, hám minnetlemege iye boladı. Bunday shártnamaǵa aldı-sattı shátnamasın mısal etip keltiriw múmkin. Bul shártnamaǵa kóre, satıwshı satılǵan zattıń bahasın talap etiw huqıqına iye bolıp, satılǵan zattı alıwshıǵa tapsırıwǵa májbúr, alıwshı bolsa alıp atırǵan zattıń bahasın tólewi zárúr bolıp, satıp alınǵan zattı talap etip alıwǵa haqılı.
Shártnamanıń shártleri táreplerdiń qalyowi menen belgilenedi. Shártnamanıń dúziliwi Puqaralıq kodeksiniń 364-statyasında kórsetilgendey, eger tárepler ortasında shártnamanıń barlıq áhmiyetli shártleri júzesinen usınday jaǵdaylarda talap etiletuǵın formada kelisimge erisilgen bolsa, shártnama dúzilgen esaplanadı.
Shártnamanıń ulıwma tártibinde dúziliwi eki dáwir menen belgilenedi: birinshi dáwir-shártnama dúziwge usınıs etiw dáwiri, ol oferta, shártnama dúziwge usınıs etiwshi bolsa, oferent, dep ataladı. Ekinshi dáwir-shártnama dúziw haqqındaǵı usınıstı qabıl etiw, bul akcept hám usınıstı qabıl etiwshi bolsa, akceptant dep aytıladı. Shártnamanı dúziw ushın tárepler kelisiminiń ózi jeterli emes. Bul kelisim tiyisli formada rásmiylestirilgen bolıwı shárt. Shártnamalardıń forması Pukaralıq kodeksiniń 366-statyasında belgilengen qaǵıydalarǵa muwapıq bolıwı shárt, oǵan kóre, eger nızamda belgili túrdegi shártnamalar ushın málim bir forma belgilep qoyılǵan bolmasa, shártnama pitimler dúziw ushın názerde tutılǵan hár qanday formada dúziliwi múmkin. Notarial tastıyıqlanıwı yaki mámleketlik dizimnen ótkiziliwi shárt bolǵan shártnama notarial tastıyıqlanǵan yaki dizimnen ótkizilgen waqıttan baslap, notarial tastıyıqlanıwı hám dizimnen ótkiziliwi zárúr bolǵanda bolsa-shártnama dizimnen ótkizilgen waqıttan baslap dúzilgen esaplanadı. Eger Puqaralıq kodeksi yaki basqa nızamlarǵa muwapıq shártnama dúziwi májbúriy bolǵan tárep onı dúziwden bas tartsa, ekinshi tárep onı shártnama dúziwge májbúr etiw talabı menen sudqa múrájat etiwge haqlı. Shártnama dúziwden tiykarsız bas tartqan tárep usı sebepli jetkizilgen zıyandı basqa tárepke tólewi kerek.
Ulıwma qaǵıydaǵa kóre shártnama táreplerdiń kelisimine muwapıq ózgertiliwi hám biykar etiliwi múmkin. Táreplerdiń biriniń talabı menen shártnama sud tárepinen tek ekinshi tárep shártnamanı aytarlıqtay ráwishte buzsa; Puqaralıq kodeksi, basqa nızam hám shártnamada názerde tutılǵan basqa jaǵdaylarda. Táreplerdiń biriniń shártnamanı buzıwı ekishi tárepke ol shártnama dúziwde umit etiwge haqlı bolǵan nárselerden kóp dárejede ayrılatuǵın etip zıyan jetkiziwi shártnamanı aytarlıqtay buzıw esaplanadı. Bir tárep shártnamanı orınlawdan tolıq yaki qısman bas tartıp, nızam yaki táreplerdiń kelisiminde buǵan jol qoysa, shártnama tiyisliliginshe biykar etilgen hám ózgertilgen esaplanadı.
Bir tárep shártnamanı ózgertiw yaki biykar etiw haqqındaǵı usınısqa ekinshi tárepten bas tartıw haqqında juwap alǵannan keyin ǵana yaki usınısta kórsetilgen yamasa nızamda yaki shártnamada belgilengen múddette, bunday múddet bolmaǵanda bolsa otız kúnlik múddette juwap almaǵannan keyin, shártnamanı ózgertiw yaki biykar etiw haqqında talaptı sudqa usınıwı múmkin. Eger nızamda yaki táreplerdiń kelisiminde basqasha tártip belgilep qoyılǵan bolmasa, tárepler shártnama ózgertilgenge shekem yaki biykar etilgenge shekem minnetleme boyınsha ózleri orınlaǵan nárselerdi qaytarıp beriwdi talap qılıwǵa haqılı emes.
Saodat Qayıpnazarova,
Qaraqalpaqstan Respublikası sudı sudyası