Neke shártnaması shańaraq bekkemliginiń tiykarı
Shańaraq – jámiyet tiykarı. Shańaraq turmısınıń hámme máseleleri –erli zayıplılar tárepinen óz-ara razılıq tiykarında birgelikte sheshiledi. Shańaraqtı qollap-quwatlaw hám bala máplerin qorǵawǵa qaratılǵan konstituciyalıq normalardıń ámelge asırılıwı bir qatar nızam hám nızamastı hújjetlerinde óz sáwleleniwin tapqan.
Ózbekstan Respublikasında Shańaraq haqqındaǵı nızam hújjetleriniń wazıypaları shańaraqtı bekkemlewden, shańaraq múnásebetlerin óz-ara muhabbat, isenim hám húrmet, birlik, bir-birine járdem beriw hámde shańaraq aldında onıń bárshe aǵzalarınıń juwapkershiligi sezimi tiykarında qurıwdan, kimnińdur shańaraq máselelerine ózbasımshalıq penen aralasıwına jol qoymaslıqtan, shańaraq aǵzaları óz huqıqların tosqınlıqsız ámelge asırıwın hámde bul huqıqlardıń qorǵalıwın támiyinlewden ibarat.
Tillekke qarsı házirgi kúnde puqaralıq isleri boyınsha sudlarda kórilip atırǵan islerdiń basım kópshiligin erli-zayplılardıń nekeden ajırasıw haqqındaǵı isler quramaqta. Hámmemizge belgili shańaraq múnásebetlerinen kelip shıǵatuǵın dawlar derlik barlıq jaǵdayda da biri-birinen kelip shıǵatuǵın basqada dawlar menen baylanısıp ketedi. Yaǵnıy, ajırasqan jaǵdayda erli zayıplılar ortasındaǵı ulıwma múlklerdi bóliw, hár biriniń shaxsıy múlklerin yaki balalardıń múlklerin alıp beriw, ortada perzentlerdiń kimniń tárbiyasında qalıwı máselesi, erli-zayıplılardıń óz-ara hám balalar ushın támiyinat óndiriw máseleleri h.t.b.
Usınday shańaraq múnásebetlerinen kelip shıǵatuǵın hám kópshilik jaǵdaylarda tek ǵana sud arqalı sheshiletuǵın tartıslardıń bir bul erli-zayıplardıń ortasındaǵı múlkiy dawlar bolıp tabıladı.
Puqaralarımız arasında bul saladaǵı múnásebetlerdi tártiplestiriwde nızamshılıqta belgilengen huqıqıy mexanizmlerden tuwrı paydalanılmastan, ózi bolarlıqqa salıw elede dawam etpekte.
Máselen, Ózbekstan Respublikası Shańaraq kodeksiniń 6-babı «Erli-zayıplılardıń mal-múlkiniń shártnamalıq tártibi» deb atalıp, bunda erli-zayplılır ortasında neke shártnamasın dúziw tártip-qaǵıydaları belgilep berilgen.
Yaǵnıy, nekeleniwshi shaxslardıń yaki er hám hayaldıń nekede bolǵan dáwirde hám (yaki) er hám hayal nekeden ajırasqan jaǵdayda olardıń múlkiy huqıq hámde májbúriyatların belgilewshi kelisimi neke shártnaması dep esaplanadı.
Neke shártnaması neke mámleketlik dizimge alınǵanǵa shekem de, sonday-aq neke dáwirinde de dúziliwi múmkin. Neke mámleketlik dizimge alınǵanǵa shekem dúzilgen neke shártnaması neke mámleketlik dizmige alınǵan kúnnen baslap kúshke kiredi.
Neke shártnaması jazba túrde dúziledi hám notarial tártipte tastıyqlanıwı lazım. Erli-zayıplı neke shártnamasına kóre birgeliktegi ulıwmalıq múlktiń nızamda belgilengen (usı Kodekstiń 23-st.) tártibin ózgertiriwge, er hám hayaldıń bárshe mal-múlkine, onıń ayırım túrlerine yamasa er hám hayaldan hár biriniń mal-múlkine qarata birgeliktegi, úlesli yaki óz aldına iyelik qılıw tártibin ornatıwǵa haqılı.
Neke shártnaması er hám hayaldıń bar bolǵan mal-múlkine qarata da, keleshektegi mal-múlkine qarata da dúziliwi múmkin.
Er hám hayal neke shártnamasında ózara materiallıq támiyinat beriw, shańaraq qárejetlerin kóteriw, bir-biriniń dáramatında qatnasıw, basqa shaxslar menen múlkiy shártnamalar dúziw, birgelikte isbilermenlik iskerligi menen shuǵıllanıw boyınsha óz huqıq hám májbúriyatların belgilep alıwǵa, nekeden ajıralǵanda er hám hayaldan hár birine beriletuǵın múlkti anıqlap alıwǵa, sonday-aq neke shártnamasına er hám hayaldıń múlkiy múnásebetlerine tiyisli basqa qaǵıydalar kiritiwge haqılı.
Neke shártnamasında názerde tutılǵan huqıq hám májbúriyatlar belgili múddet penen shekleniwi yaki belgili jaǵdaylardıń júzega keliwi yamasa kelmesligine baylanıslı qılıp qoyılıwı múmkin.
Neke shártnaması erli-zayıplınıń huqıq uqıplılıǵı yaki háreket uqıplılıǵı, olardıń óz huqıqların qorǵaw ushın sudqa múrájat qılıw huqıqların sheklewdi, erli-zayıplı ortasındaǵı jeke múlkiy emes múnásebetlerdi, erli-zayıplınıń balalarǵa qarata bolǵan huqıq hám májbúriyatların tártipke salıwdı, miynetke jaramsız támiyinat alıwǵa mútáj er yaki hayaldıń huqıqın sheklewshi qaǵıydalardı, er hám hayaldan birin óte qolaysız jaǵdayǵa salıp qoyıwshı yamasa shańaraq haqqındaǵı nızam hújjetleriniń normalarına qayshı keliwshi basqa shártlerdi názerde tuta almaydı.
Neke shártnamasın orınlawdan bir tárepleme bas tartıwǵa jol qoyılmaydı. Neke shártnaması erli-zayıplınıń biriniń talabı menen Ózbekstan Respublikası Puqaralıq kodeksinde belgilengen tiykarlarda hám tártiplerde sudtıń qararı menen ózgertiliwi yamasa biykar etiliwi múmkin.
Neke múnásebetleri tamamlanǵan waqıttan baslap neke shártnamasınıń ámel etiwi de tamamlanadı. Neke shártnamasında neke tamamlanǵannan keyingi waqıt ushın názerde tutılǵan májbúriyatlar bul jaǵdaylardan tısqarı.
Neke shártnaması tómendegi jaǵdaylarda haqıyqıy emes dep tabıladı. Neke shártnaması sud tárepinen Ózbekstan Respublikası Puqaralıq kodeksinde názerde tutılǵan tiykarlar boyınsha tolıq yamasa qısman haqıyqıy emes dep tabılıwı múmkin. Neke shártnaması erli-zayıplınıń nızam menen belgilengen huqıqı hám erkinliklerin buzsa sud erli-zayıplınıń biriniń talabına tiykar neke shártnamsın tolıq yamasa qısman haqıyqıy emes dep tabıwı múmkin. Erli-zayıplılar nızamda jol qoyılatuǵın barlıq múlkiy shártnamalıq múnásebetlerge óz-ara kirisiwge haqılı, erli-zayıplınıń ortalarında dúzilgen, olardıń biriniń huqıqların sheklewge qaratılǵan kelisimler haqıyqıy dep esaplanbaydı.
Juwmaqalap aytqanda erli-zayıplılar ortasında neke shártnamasınıń dúziliwi, olardıń óz-ara hám shańaraqtıń basqa aǵzaları (erli-zayıptıń ata-anaları)nıń ortasında keleshekte júzege keliwi múmkin bolǵan kóplegen tartıslardıń, óz huqıq hám minnetlemeleriniń ámelge asıwın talap etiw boyınsha áweregershiliklerdiń aldın alǵan bolar edi dep qalamız.
Erkin Uteniyazov,
Qaraqalpaqstan Respublikası sudı sudyası