Ózbekstan Respublikası Ekonomikalıq processual kodeksine muwapıq investiciya shártnamalarına baylanıslı hámde básekige baylanıslı dawlardı kѳrip shıǵıw tártibi
Ózbekstan Respublikası ǵárezsizlikke erisken waqıttan baslap investiciya hám isbilermenlik ortalıǵın jaqsılawǵa, shet el hámde jergilikli investorlardıń máplerin qorǵaw barısındaǵı huqıqıy mexanizmlardı jetilistiriwge qaratılǵan is-ilájlerge ayrıqsha itibar qaratıp kelmekte. Sońǵı jıllarda respublika Prezidenti hám húkimet tárepinen usı tarawda bir qansha párman hám qararlar qabıl qılındı
Usı is-ilájlerdıń dawamı sıpatında Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń “Sudlar jumısın jánede jetilistiriw hám ádil sudlawdıń nátiyjeliligin asırıwǵa baylanıslı is-ilájler haqqında”ǵı 2020-jıl 24-iyul kúngi PF-6034-sanlı Pármanınıń 3-bánti menen Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudı, Ózbekstan Respublikası Prezidenti janındaǵı Isbilermenlik subektleriniń huqıqları hám nızamlı máplerin qorǵaw boyınsha wákil, Investiciyalar hám sırtqı sawda ministrligi hámde Sawda-sanaat palatasınıń Joqarǵı sud dúzilmesinde jigirma million AQSh dolları ekvivalentinen kem bolmaǵan muǵdarda investiciyanı ámelge asırǵan fizikalıq yaki yuridik shaxslar yaǵnıy iri investorlar hámde mámleketlik organlardıń ortasında júzege keletuǵın investiciyalıq dawlar hámde básekilikke baylanıslı islerdi kóriw wákilligi berilgen sudlaw quramın dúziw haqqındaǵı usınısı maqullanǵan.
Párman menen sonday-aq, investiciyalıq dawlar boyınsha iri investorlardıń, básekilikke baylanıslı isler boyınsha táreplerdiń qálewine muwapıq usı taypadaǵı isler tikkeley sudlaw quramı tárepinen birinshi instanciya sudı sıpatında kóriliwi;
Qalǵan investiciyalıq dawlar investorlardıń qálewine muwapıq Qaraqalpaqstan Respublikası, wálayatlar hám Tashkent qalalıq sudı tárepinen birinshi instanciya sudı sıpatında kóriliwi múmkinligi belgilengen.
Usı Pármannıń orınlanıwın támiyinlew maqsetinde “Sud qararların qayta kóriw institutı jetilistiriliwi múnásebeti menen Ózbekstan Respublikasınıń Ekonomikalıq processual kodeksine ózgeris hám qosımshalar kirgiziw haqqında”ǵı 2021-jıl 12-yanvardaǵı ÓRQ-663-sanlı Ózbekstan Respublikasınıń Nızamı qabıl qılındı.
Usı Nızam menen Ózbekstan Respublikası Ekonomikalıq processual kodeksine ózgeris hám qosımshalar kiritildi.
Ekonomikalıq processual kodeksiniń 25-statyasına kirgizilgen ózgeris hám qosımshalarǵa muwapıq, ekonomikalıq sudqa investiciyalıq dawlar boyınsha isler hámde básekilikke baylanıslı isler tiyisli esaplanadı.
Bunda, investiciyalıq dawlar boyınsha isler, daw kelip shıqqan huqıqıy qatnasıqtıń qatnasıwshısı yuridik yaki fizikalıq shaxslar bolıwına qaramastan, ekonomikalıq sud tárepinen kóriliwi belgilendi.
Ekonomikalıq processual kodeksiniń 301-statyasına muwapıq, investiciyalıq dawlar boyınsha islerge tómendegiler kiredi:
1) investiciya shártnamaların dúziw, ózgertiw hám biykar etiw menen baylanıslı dawlar;
2) investiciya shártnamaların haqıyqıy emes dep tabıw haqqındaǵı dawlar;
3) investiciya shártnamasınıń orınlanıwı menen baylanıslı dawlar;
4) investiciya shártnamasınan kelip shıǵatuǵın salıq, bajıxanaǵa baylanıslı, sociallıq, ekologik minnetlemerdiń hám basqa minnetlemerdiń investor tárepinen orınlanıwı menen baylanıslı dawlar;
5) investiciya shártnaması boyınsha investorǵa berilgen mal-múlkti talap etip alıw, sonday-aq bunday shártnama boyınsha neustoyka óndiriw hám (yaki) zıyanlardıń ornın qaplaw haqqındaǵı dawlar.
Yaǵnıy Ekonomikalıq processual kodeksine kirgizilgen ózgeris hám qosımshalarǵa muwapıq ekonomikalıq sudlarǵa tiyisli bolǵan investiciyalıq dawlar boyınsha isler qatarına tikkeley investiciya shártnaması menen baylanıslı bolǵan yaki onnan kelip shıǵatuǵın dawlar kiredi.
Kodekske kirgizilgen ózgeris hám qosımshalarǵa muwapıq, investiciya jumısınıń subektleri (investiciya shártnamasınıń tárepleri) sıpatında bir tárepinen Ózbekstan Respublikası (onıń atınan mámleketlik basqarıw uyımları, máhálliy atqarıwshı hákimiyatlar organları, sonday-aq Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabineti wákillik bergen basqa organlar (shólkemler) yaki olardıń birlespeleri wákillik qıladı), ekinshi tárepten payda alıw maqsetinde investiciya jumısı obektlerine óz qarjıların yaki tartılǵan basqa investiciya resursların investiciya qılıwdı ámelge asırıwshı fizikalıq yaki yuridik shaxslar (investorlar)dı túsiniw lazım boladı.
Investordıń investiciyalıq jumısı menen baylanıslı shártnama májbúriyatları sıpatında investiciya jumısın ámelge asırıw ushın investor hám mámleketlik organ ortasındaǵı investiciya kontraktı yaki basqa shártnamalar, sonıń ishinde koncessiya shártnamaları, mámleket-jeke sheriklik haqqındaǵı kelisimler, menshiklestiriw processinde satıp alıwshı tárepinen investiciyalıq yaki sociallıq májbúriyatlar qabıl qılıw shárti menen mámleket múlkiniń aldı-sattı shártnamaları túrinde rásmiylestirilgen investorlar hám mámleketlik organları ortasındaǵı májbúriyatlar túsiniledi.
Ekonomikalıq processual kodeksiniń 32-statyası bolsa investiciyalıq dawlar boyınsha iri investordıń, básekilikke baylanıslı isler boyınsha táreplerdiń qálewine muwapıq usı taypadaǵı isler tikkeley Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudı tárepinen, qalǵan investiciyalıq dawlar investordıń qálewlerine muwapıq Qaraqalpaqstan Respublikası, wálayatlar hám Tashkent qalalıq sudı tárepinen birinshi instanciya sudı sıpatında kóriliwi haqqındaǵı norma menen toltırıldı.
Sonıń menen birge, Ekonomikalıq processual kodeksiniń sudqa tiyisli isler belgilengen 25-statyasına muwapıq, ekonomikalıq sud ekonomika tarawında puqaralıq, hákimshilik hám basqa huqıqıy qatnasıqlardan júzege keletuǵın, sonıń ishinde básekilikke baylanıslı dawlardı sheshedi.
Ekonomikalıq processual kodeksiniń 302-statyasına muwapıq, básekilikke baylanıslı isler qatarına yuridikalıq shaxslar, sonıń ishinde shet el yuridikalıq shaxslar, xojalıq basqarıwı organları, jeke tártiptegi isbilermenler hám monopoliyaǵa qarsı organ ortasında tovar hám finans bazarlarında básekilik tarawındaǵı qatnasıqlardan kelip shıǵatuǵın dawlar kiredi.
Ekonomikalıq sudlarǵa tiyisli básekilikke baylanıslı isler qatarına, atap aytqanda:
básekilik haqqındaǵı nızam hújjetlerine muwapıq bolmaǵan pitimlerdi (shártnamalardı) ózgertiw yaki biykar qılıw;
básekilik haqqındaǵı nızam hújjetlerine muwapıq bolmaǵan pitimlerdi (shártnamalardı) pútkilley yaki qısman haqıyqıy emes dep tabıw;
básekilik haqqındaǵı nızam hújjetleri buzılǵanlıǵı nátiyjesinde alınǵan dáramattı (paydanı) belgilengen tártipte óndiriw;
tańlaw (tender) hám birja sawdalarına baylanıslı monopoliyaǵa qarsı talaplar buzılǵanlıǵı tiykarları boyınsha sawdalardı hám usı sawdalar nátiyjesinde dúzilgen pitimlerdi (shártnamalardı) haqıyqıy emes dep tabıw;
xojalıq júritiwshi subektlerdi májbúriy tárizde bolıw yaki ajıratıp shıǵarıw;
básekilik haqqındaǵı nızam hújjetlerin buzǵan shaxslarǵa qarata huqıqıy tásir sharaların qollaw;
monopoliyaǵa qarsı organ tárepinen natuwrı óndirilgen qarjılar hám járiymalardı qaytarıw;
monopoliyaǵa qarsı organ tárepinen básekilik haqqındaǵı nızam hújjetlerin buzıwshı qarar qabıl qılınıwı nátiyjesinde jetkizilgen zıyandı óndiriw haqqındaǵı dawlar kiredi.
Básekilikke baylanıslı islerdiń ekonomikalıq sudlar sudlawına tiyisliligi Ekonomikalıq processual kodeksiniń 32 hám 34-statyalarında belgilengen. Oǵan muwapıq, bunday taypadaǵı isler táreplerdiń qálewine muwapıq tikkeley Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudı tárepinen birinshi instanciya sudı sıpatında kóriliwi múmkin.
Bunda sonı inabatqa alıw lazım, bunday isler boyınsha sudlawǵa tiyislilik básekilikke baylanıslı islerde tárep esaplanatuǵın arza beriwshiniń (dawagerdiń) tańlawı boyınsha ámelge asırılıwı belgilengen.
Ekonomikalıq sudqa tiyisli bolǵan básekilikke baylanıslı isler boyınsha dawager (xojalıq júritiwshi subekt yaki monopoliyaǵa qarsı organ) óz qálewine muwapıq, juwapker jaylasqan jerdegi rayonlar aralıq, rayon (qala) ekonomikalıq sudına yaki Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudına múrájat qılıwı múmkin.
Utkirjon Sabirov
Qaraqalpaqstan Respublikası sudınıń
ekonomikalıq isleri boyınsha sudlaw kollegiyası sudyası