MÚLK HUQÍQÍ KEPILLIKLERI
Belgili bolǵanınday, jámiyettiń ekonomikalıq negizin múlk quraydı. Sonday-aq, jámiyettiń sociallıq – ekonomikalıq dúzilisi hám múlk penen, múlktiń kimlerge tiyisli ekenligi menen belgilenedi. Múlksiz sociallıq qatnasıqlardı rawajlandırıw, mámlekette xalıq gúlleniwin támiyinlewge qaratılǵan is-ilájlardı ámelge asırıwdıń imkanı joq.
Sońǵı jıllar dawamında mámleketimizde jeke múlk ústinligin támiyinlew hám onıń huqıqıy qorǵalıwın kúsheyttiriwge tiyisli bir qatar nızamlar hám normativlik hújjetler qabıl etildi.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2022-jıl 28-yanvarda «Háreketler strategiyasınan – Rawajlanıw strategiyasına qarap» principi tiykarında islep shıǵılǵan hámde Háreketler strategiyasınıń dawamı sıpatında «2022-2026 jıllırǵa mólsherlengen Jańa Ózbekstannıń rawajlanıw strategiyası» haqqında PF-60-sanlı Pármanı, 2023-jıl 11-sentyabrde «Ózbekstan – 2030» strategiyası haqkındaǵı PF-158-sanlı Pármanı qabıl etildi. Olarda mámlekette ádalat hám nızam ústinligi principlerin rawajlanıwdıń eń tiykarǵı hám zárúr shártine aylantırıw eń baslı baǵdarlardan biri sıpatında belgilendi. Bunıń ushın bir neshe zárúr maqsetler názerde tutıldı.
Atap aytqanda, múlklik huqıqlardıń qolqatılmaslıǵın isenimli qorǵaw hámde mámleket organlarınıń múlkiy qatnasıqlarǵa nızamsız aralasıwın sheklew maqseti belgilenip, usı maqsetke jeke múlk qolqatılmaslıǵı ham qorǵalıwı kepilliklerin kúsheyttiriw, múlkiy, sonnan jer uchastkasına bolǵan huqıqlardı sózsiz támiynlew, jeke múlk ústinligin tiykarǵı princip sıpatında belgilew, mámleket mákemesiniń rásmiy maǵlıwmatına isenip mal-múlk satıp alǵan shaxstıń huqıqın qorǵaw sistemasın engiziw belgilendi.
Usı kóz qarastan, 2023-jıl 30-aprelde ulıwmaxalıqlıq referendumı tiykarında qabıl etilgen Ózbekstan Respublikasınıń Konstituciyasında jeke mulk huqıqınıń qolqatılmaslıǵı, onıń isenimli qorǵalıwınıń kepillikleri belgilendi. Usı Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 41 hám 47-statyalarına kóre, hár bir shaxs menshik huqıqına iye, bank operaciyalarınıń, amanatlarınıń hám esap-betleriniń sır saqlanıwı hámde miyras huqıqı nızam menen kepillenedi, hesh kim sudtıń sheshimisiz hám nızamǵa qayshı túrde turaq jayınan ayırılıwı múmkin emesligi, turaq jayınan ayırılǵan menshik iyesine turaq jaydıń qunı hám de ol kórgen zıyanlardıń ornı nızamda názerde tutılǵan jaǵdaylarda hám tártipte aldın ala, teń muǵdarda qaplap beriliwi támiyinleniwi kepillikleri belgilendi.
Usı normalardıń kirgiziliwi keleshekte xalıqtıń turmısı gúlleniwin asırıw, jurtımızda isbilermenlik iskerligin jánede qollap-quwatlaw, múlkshilik qatnasıqların huqıqıy jaqtan kepillew, jeke múlktiń qolqatılmaslıǵın kúsheyttiriwge úlken túrtki boladı. Sonıń ushın ámelge asırılıp atırǵan konstituciyalıq reformalar baskıshında puqaralardıń múlki menen baylanıslı qatnasıqlardı huqıqıy jaqtan bekkemlew, xalıqtıń úy-jayǵa bolǵan huqıqları qolqatılmaslıǵın kepilliklew menen baylanıslı normalardı Konstituciya arqalı bekkemlew zárúr sanaladı.
Sonday-aq, Ózbekstan Respublikasınıń 1990-jıl 31-oktyabrdegi «Ózbekstan Respublikasında múlkshilik haqkında»ǵı nızamına kóre, Ózbekstan Respublikası múlklik huqıqtı ámelge asırıwdı kepilleydi, múlkdardıń konstituciyalıq huqıqların támiyinleydi. Ózbekstan Respublikası nızamshılıǵında názerde tutılǵan jaǵdaylardan basqa, mal-múlkti kóbeyttiriwdi sheklewge hámde onı májbúriy tartıp alıwǵa jol qoyılmaydı. Ózbekstan Respublikasınıń hám basqa mámleketlerdiń yuridikalıq hámde fizikalıq shaxslarına múlklik huqıqların qorǵawda Ózbekstan Respublikası teń shárayatlar jaratıp beredi.
Múlkdar ózge shaxs tárepinen nızamǵa qayshı ráwishte iyelep alınǵan mal-múlkin Ózbekstan Respublikası puqaralıq nızamshılıǵına muwapıq talap etip qaytarıp alıw huqıqına iye. Múlkdar óz huqıqın hár qanday buzılıwlardı, eger bunday buzılıwlar onı múlkke iyelik etiw huqıqınan ayırıw menen baylanıslı bolmasa da, saplastırıwdı talap etiwi múmkin. Bul huqıqlar múlkdar bolmasa da, múlkten tolıq xojalıq júrgiziw, onı operativ basqarıw, miyras etip qaldırılatuǵın ómirlik iyelik etiw yaki nızamda yamasa shártnamada kózde tutılǵan jaǵdaylarda, mal-múlkke iyelik etiwshi shaxsqa hám tiyisli. Bul shaxs óz iyeligin múlkdardan hám qorǵaw huqıqına iye. Múlkiy huqıqtı qorǵaw sud tárepinen ámelge asırıladı.
Juwmaq ornında aytqanda, mámleketimizde jeke múlk qolqatılmaslılıǵı hám onı hár qanday qastıyanlıqlardan qorǵaw ekonomikalıq siyasattıń tiykarǵı wazıypalarınan biri bolıp esaplanadı.
Saodat QAYÍPNAZAROVA,
Qaraqalpaqstan Respublikası sudınıń sudyası