Category Archives: Uncategorized

Bala sawdası

Jańa tuwılǵan náresteler — házirgi waqıtta dúnya júzinde adam sawdasınıń kóp payızın qurawı ashshı haqıyqat.

Xosh, bunıń aldın alıw múmkinbe?

Álbette múmkin. Eger biz jas analardı bul joldan qaytara alsaq, turaqlı túrde profilaktik sáwbetler ótkersek, jámiyet tárepinen aldanǵan qızlarǵa pás názer menen qaralmasa, zorlıqqa ushıraǵan hayal dunyaǵa keltiriwi múmkin bolǵan balanıń “haramı” deyiliwine jol qoyılmasa yaki ulıwma bunıń aldı alınsa.

Bir qaraǵanda, úrp-ádetlerge tiykarlanǵan jámiyette unamsız illetlerge orın joq. Birinshi náwbette, muqáddes dinimizde hár qanday zorlıqtı-birewdiń hayalına (qızına, sińlisine) jaman kóz benen qaraw qattı qaralanadı.

Biraq bizler 21-ásirde jasap atırmız. Qáleymizbe-joqpa, globallasıw processi ketip atır. Usı process biziń jámiyetimizdi de shetlep ótip atırǵan joq. Mıń jıllıq qádiriyatlarımız hám dástúrlerimizgede shań salmaqta. Sol sebepli, sociallıq tarmaqlarda “Zorladı, nekesiz bala tuwıldı, balasın satıwǵa urındı» sıyaqlı xabarlar tez-tez kózge túsedi. Jaslarımızdıń derlik kóp waqtı internette sociallıq tarmaqlardı paydalanıw menen ótedi. Olardıń qızıǵıwshılıǵın sheklewdiń múmkinshiligi joq. Tek ǵana bir jolı bar, ol da bolsa jaslıǵınan úrp-ádetlerimizdi qulaǵına sińdiriw.

Qanday qızlar aldanıp qaladı? Kóbinise, shańaraǵı tınısh emes, jetispewshilikte jasaytuǵın, mútajligi bar shańaraqlar qızları. Bunıń tiykarǵı sebebi, shańaraqta miyrim kórmey ósken qızdı aldaw oǵada ańsat.

Nege bizlerde aldanǵan qızlar hámmeniń jerkenishine sebep bolıp, balanı úyine alıp ketiwi kerek? Nege balanı dúnyaǵa keltiriwde “úlesin” qosqan jigit shette qalıwı kerek? Sebebi, “DNK” testlerin ótkeriwge, sudlasıwǵa mútajligi bar shańaraqlardıń puli joq. Solay eken, dúnyaǵa keltirilgen aldaw miywesi bolǵan balanı óz-ózinen tárbiyalawdıń múmkinshiligi joq. Sol sebepli bala sawdası menen baylanıslı jınayatlar kún sayın kóbeyip atır.

Hár bala tuwılıwı menen Ózbekstan Respublikası Konstituciyasında belgilengenindey onıń puqaralıq huqıqları payda boladı. Solay eken, bala satıw-jınayıy juwapkershilikke alıp keledi.

Azat  Seytanov, 

jınayat isleri boyınsha Nókis rayon sudı baslıǵı

Bajıxana tólemlerin tólew boyınsha minnetleme

Dawager Bajıxana basqarması sudqa dawa arza menen múrájat etip, juwapker JShJ túrindegi qospa kárxanadan 425 479 580,24 swm bajıxana tólemlerin óndiriwdi soraǵan.

Birinshi instanciya sudınıń 2021 jıl 12 oktyabr kúngi hal qılıw qararı menen dawa arza qanaatlandırılǵan.

Hal qılıw qararına narazı bolıp qospa kárxana apellyaciya tártibinde arza bergen.

Istegi anıqlanǵan jaǵdaylarǵa qaraǵanda Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń 2019 jıl 15 fevral kúngi “Boyan tamır hám basqa dárilik ósimliklerin jetistiriw hámde sanaat usılında qayta islewdi nátiyjeli shólkemlestiriw menen baylanıslı qosımsha is-ilajlar haqqında”ǵı 138-sanlı qararınıń 9-bándine tiykar boyan tamır hám basqa dárilik ósimliklerdi jetistiriw hám qayta islew shólkemleri birlespesiniń aǵzalarına ózleriniń islep shıǵarıw mútájlikleri ushın respublikada islep shıǵarılmaytuǵın hám alıp kelinetuǵın texnologik úskeneler, arnawlı awıl xojalıǵı texnikaları, olardıń komplektlewshi buyımları hám awısıq bólekleri, shiyki zatlar, materiallar, sonıń ishinde qurılıs materialları, boyan tamır hám basqa dárilik ósimlikler tuqımları hám nálleri, sonday-aq ushıwsısız ushıw apparatları ushın 2024 jıl 1 yanvarǵa shekem bolǵan múddetke bajıxana tólemlerinen (qosılǵan qun salıǵı hám bajıxana jıyımlarınan tısqarı) azat etilgen.

Qospa kárxana tárepinen Qıtay Xalıq Respublikasında jaylasqan “SHANDONG SHIFENG (GROUP) CO., LTDdan importqa alıp kelingen, faktura bahası 36440 AQSh dolları bolǵan 3 dóńgelekli, ózi awdarıwshı (samosval), modeli Shifeng 7YP-1750D-6 bolǵan 8 dana transport quralların bajıxana júk deklaraciyasına tiykar rásmiylestirip, bajıxana tólemlerinen azat etilgen halda “Erkin aylanısqa shıǵarıw” (Import) bajıxana rejimine rásmiylestirgen.

Bajıxana basqarması tárepinen tovarlar shıǵarılıp jiberilgeninen keyingi bajıxana baqlawı ótkerilgende sırt elden alıp kelingen tovarlar 138-sanlı qararda belgilengen talaplarǵa juwap bermesligi, atap aytqanda tovarlar arnawlı awıl-xojalıǵı texnikası bolıp esaplanbaytuǵınlıǵı anıqlanǵan.

Qospa kárxana  alıp kelingen tovarlar arnawlı awıl-xojalıǵı texnikası kategoriyasına jatauǵınlıǵın, bul islep shıǵarıwshınıń qollanbasında kórsetilgenligin tiykar etip, esaplanǵan bajıxana tólemlerin tólewden  bas tartqan.

Biraq, Ózbekstan Respublikası Ádillik ministrligi qasındaǵı X.Sulaymanova atındaǵı Respublika sud ekspertiza orayınıń Qaraqalpaqstan Respublikası bóliminiń bergen ekspertiza juwmaǵı menen “7YP-1750D-6” markalı úsh dóńgelekli ózi awdarıwshı texnikalar mototransport qurallarına tiyisli L5 kategoriyadaǵı tricikl bolıp, transport texnikalarında arnawlı funkciyalardı orınlaytuǵın qurılmalar joqlıǵı sebepli arnawlı awıl xojalıǵı texnikası bolıp esaplanbaytuǵınlıǵı anıqlanǵan.

Sonday-aq, Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabineti janındaǵı Agrosanoat kompleksi ústinen qadaǵalaw inspekciyasınıń maǵlıwmatnamasında kórsetilgen transportlar “Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabineti janındaǵı Agrosanoat kompleksi ústinen qadaǵalaw inspekciyası tárepinen qadaǵalanatuǵın hám texnikalıq kórikke tartılatuǵın awıl xojalıǵı, melioraciya hám jol-qurılıs texnikaları, ońlaw hám servis ásbap-úskeneleri túrleri”niń diziminde joq ekenligi, sonday-aq awıl xojalıǵı texnikası, traktorlar, ózi júrer mashinalar yaki arnawlı texnikalar markasına kiritilmegenligi hámde inspekciyada mámleketlik dizimge alınbaǵanlıǵı kórsetilgen.

Sonlıqtan, birinshi instanciya sudı qospa kárxana  bajıxana tólemlerinen jeńillikke iye emes dep tapqan hám bajıxana tólemlerin óndiriw haqqında qarar qabıllaǵan. Apellyaciya instanciya sudınıń qararı menen hal qılıw qararı ózgerissiz qaldırılǵan.

Gawhar Zaripova,

 Qaraqalpaqstan Respublikası sudı sudyası

Konstituciya- huqıqıy demokratiyalıq mámleket qurıwdıń tiykarı

Konstituciya – mámlekettiń tiykarǵı nızamı bolıp, ol ózinde mámlekettegi puqaralardıń erk-ıqrarın ózinde sáwlelendiriwshi, insan huqıq hám erkinliklerin támiynlewshi, mámleket hákimiyatı uyımları xızmetin tártipke salıwshı hám jumıs alıp barıw principlerin belgilewshi eń joqarı yuridikalıq kúshke iye bolǵan hújjet esaplanadı.
Sanawlı kúnlerden soń Ózbekstan Respublikası Konstituciyası qabıl etilgenliginiń 29 jıllıǵın kóterińki rux penen xalqımızdıń eń úlken bayramlarınan biri sıpatında belgileymiz. Bul Konstituciya alǵı sózinen hám dáslepki statyalarınan baslap onıń aqırǵı statyasına shekem ǵárezsizlik, adamgershilikli, tınısh-tatıwlıq, insan huqıqı hám erkinlikleri, teńlik sıyaqlı bir qatar ideyalardı óz ishine aladı.
Konstituciyada Ózbekstan xalqınıń demokratiya, insan huqıqları hám social ádalat ideyalarına sadıqlıǵı járiyalanǵan. Demokratiya ulıwma insanıylıq principlerge tiykarlanadı. Insan onıń turmısı, erkinligi, ar-namısı, qádir-qımbatı hám basqa qol qatılmas huqıqları eń joqarǵı qádiriyatlar esaplanadı. Konstituciyamızdıń hár bir statyası insan ushın, onıń materiallıq hám ruwxıy talap hám mútájliklerin, máplerin qanaatlandırıw ushın, xalqımızdıń gúllep- jasnawı ushın xızmet etedi.
Ózbekstan Respublikası Konstituciyası haqıyqıy demokratiyalıq principlerdi ózinde sáwlelendirgen konstituciya esaplanadı. Ol tariyxta sınalǵan ulıwma insanıy qádiriyatlardı, puqaralardıń huqıq hám erkinliklerin, mámleket suverenitetin, nızamlardıń ústinligi, demokratiyanı, sociallıq ádillikti, halıqaralıq huqıqtıń ulıwma tán alınǵan normalarınıń ústemligin óz ishine aladı. Jánede Konstituciya bazar qatnasıqlarına ótiwde jeke múlk qatnasıqlarıń qáliplestiriw, kóppartiyalıq, siyasiy plyuralizm, puqaralıq tınıshlıqtı, hákimiyatlar bóliniwi, ulıwma demokratiyalıq-huqıqıy mámleket qurıw normaların jámlegen.
Konstituciya jámiyet hám mámlekettiń barlıq tarawlarındaǵı qatnasıqlar hámde tiykarǵı qaǵıydalardan ibarat bolıp, basqa nızam, nızam astı aktlerinde anıq ashıp beriledi. Barlıq nızamlar hám normativlik huqıqıy hújjetler Tiykarǵı nızamdaǵı qaǵıydalar tiykarında islep shıǵıladı. Bunda nızamlar hám normativlik huqıqıy hújjetlerdiń bas deregi, tiykarı Konstituciya esaplanadı. Konstituciya barlıq nızamlardan ústin turıwshı joqarı yuridikalıq kúshke iye huqıqıy hújjet bolıp tabıladı.
Ózbekstan mámleket hákimiyatı xalıqtıń mápi ushın respublikanıń Konstituciyası jáne onıń tiykarında qabıl etilgen nızamlar arqalı, tek buǵan wákillik berilgen uyımlar tárepinen ǵana ámelge asırıladı. Konstituciyada xalıq hákimiyatı máseleleri óziniń oǵada jaqsı sheshimin tapqan. Onıń mánisi sonnan ibarat, Ózbekstan xalqın milletine qaramastan onıń puqaraları quraydı. Demek, respublika aymaǵında jasawshı bárshe xalıqlar, milletler konstituciya aldında teń huqıqqa iye hám ol hámmeniń mápin birdey qorǵaydı. Sebebi mámleket tómendegi principten kelip shıǵadı: mámleket xalıqlardan turadı, al xalıq mámleketlik hákimiyattıń birden bir dáregi.

Sultanmurat Davletmuratov,
Qaraqalpaqstan Respublikası
sudınıń sudyası

KEPILLIK SHÁRTNAMASÍNAN KELIP SHÍǴATUǴÍN MÁJBÚRIYATLAR

Kepillik shártnamasın qalay túsinemiz?

Ózbekstan Respublikası Puqaralıq Kodeksiniń 292-statyasında názerde tutılǵan bolıp kepillik shártnaması boyınsha kepil basqa shaxs óz májbúriyatın tolıq yaki qısman orınlaw ushın onıń kreditor aldında juwap beriwdi óz moynına alıw túsiniledi.

Kepillik shártnaması keleshekte júzege keletuǵın májbúriyattı támiyinlew ushında dúziliwi múmkin.

Kepillik shártnaması jazba túrde dúziliwi kerek bolıp, eger jazba túrde dúziliwine ámel etpeslik kepillik shártnamasınıń haqıyqıy bolmawına alıp keledi.

Bul kepillik shártnaması kóbinshe sud ámeliyatında kredit shártnaması boyınsha kóriletuǵın islerde kóriwde ushıraydı.

Ózbekstan Respublikası Joqarǵı Xojalıq sudı Plenumınıń 2006-jıl 22-dekabr kúngi 13/150-sanlı «Kredit shártnamalarınan kelip shıǵatuǵın májbúriyatlar orınlanıwın támiynlew haqqındaǵı puqaralıq nızam hújjetlerin qollawdı ayrım máseleleri haqqındaǵı» Qararınıń 28-bántinde kepillik — úshinshi shaxstıń basqa shaxs kreditorı aldındaǵı shaxstıń kredit shártnamasınan kelip shıǵatuǵın májbúriyatları boyınsha tolıq yaki qısman juwapker bolıwı májbúriyatı esaplanadı.

Kepillik shartnaması basqa shaxstıń kreditorı hám kepil ortasında dúziledi. Kepillik shártnaması boyınsha májbúriyattıń mazmunı qarızdar tiykarǵı májbúriyatın orınlamaǵan yaki lazım dárejede orınlamaǵanda kepildiń qarızdar menen birge kreditor aldında juwap beriwi májbúriyatı esaplanatuǵınlıǵı túsindirilgen.

Sonıń menen birge Ózbekstan Respublikası Puqaralıq Kodeksiniń 293-statyasında kepildiń juwapkershiligi belgilengen bolıp, oǵan kóre qırazdar kepillik penen támiynlengen májbúriyattı orınlamaǵan yaki lazım dárejede orınlamaǵan jaǵdayda kepil hám qarızdar kreditor aldında solidar juwap beretuǵınlıǵı, egerde nızamda yaki kepillik shártnamasında kepildiń subsidar juwapker bolıwı názerde tutılǵan bolmasa, egerde, kepillik shártnamasında basqasha tártip názerde tutılǵan bolmasa, kepil kreditor aldında teńbe teń kólemde juwap beredi, sonıń menen birge payızlardı tóleydi, qarızdı óndirip alıw boyınsha sud shıǵınların hám qarızdar májbúriyatın orınlamaǵanlıǵı yaki lazım dárejede orınlamaǵanlıǵı sebepli kreditor basqa zıyalardı tóleytuǵınlıǵı, eger kepillik shártnamasında basqa tártip názerde tutılǵan bolmasa, birgelesip kepil bolǵan shaxslar kreditor aldında solidar juwap beredi.

Búgingi kúnde usı kategoriyadaǵı dawalardı kóriwde kepil bolǵan shaxslar qarızdardıń tóley almay qalǵan qarızların tólemeytuǵınlıǵın aytıp óz narazılıqların bildirip kelmekte. Degen menen kepillik shártnaması dúzilgenligi, keleshekte qarızdar qarızların tóley almay qalǵan jaǵdayda ózi tólew májbúriyatın moynına alǵanlıǵı sebepli qarızdar hám kepillerden solidar tártipte óndiriw haqqındaǵı qararlar shıǵarılmaqta.

Kredit shártnamasına muwapıq, juwapker grafik tiykarında esaplanǵan payızlar hám kreditin qaytarıw májburiyatın alǵan.

Juwmaq orınında sonı aytıw kerek, hár qanday kredit yaki qarız shártnaması boyınsha kepil bolıw ushın kredit yaki qarız alıwshınıń maqsetin, keleshekte tólew imkaniyatı bar yaki joqlıǵın úyrenip bolǵannan soń kepillik shártnamasın dúziw maqsetke muwapıq dep esalayman.

Berdimurat Baymuratov,

Nókis rayonlar aralıq ekonomikalıq

sudı sudyası

Ayrıqsha kategoriyadaǵı islerdi sudta kóriwdiń ózine tán ózgeshelikleri

Ayrıqsha tártipte is júrgiziw. Belgili bolǵanınday, aldıńǵı processuallıq nızamshılıqqa salıstırǵanda hárekettegi nızamshılıq puqaralıq islerin júrgiziwdiń 5 túrin ajıratadı. Atap aytqanda, Ózbekstan Respublikası Puqaralıq processuallıq kodeksiniń 1-statyası, 2-bóliminde buyrıq tártibindegi islerdi, dawa tártibindegi islerdi, ayrıqsha tártipte júrgiziletuǵın islerdi, tóreshilik sudlarınıń biylikleri menen baylanıslı islerdi hám shet el sudlarınıń hámde shet el tóreshilik sudlarınıń (arbitrajlarınıń) biyliklerin tán alıw hám orınlawǵa qaratıw menen baylanıslı islerdi kórip shıǵıw hám sheshiw tártibin belgileydi.
Solardıń ishinde ayrıqsha tártipte is júrgiziw sud ámeliyatında jiyi ushırasatuǵını hámmemizge málim. Sizlerdiń dıqqatıńızǵa usınılıp mine usı ayrıqsha is júrgiziw haqqında keńirek toqtalıp ótpekshimen.
Sud tárepinen ayrıqsha is júrgiziw tártibinde kórip shıǵılatuǵın islerge tómendegiler kiredi.
1) yuridikalıq áhmiyetke iye bolǵan faktlerdi anıqlaw haqqındaǵı;
2) balanı perzentlikke alıw haqqındaǵı;
3) puqaranı dereksiz joytılǵan dep tabıw hám puqaranı ólgen dep járiyalaw haqkındaǵı;
4) puqaranı háreketke uqıbı sheklengen yamasa háreketke uqıpsız dep tabıw haqqındaǵı;
5) shaxstı ıqtıyarına qarsı ráwishte psixiatriyalıq stacionarına jatqızıw haqqındaǵı yamasa onıń usı mákemede jatıw múddetin uzaytıw haqqındaǵı;
6) shaxstı tuberkulyoz keselligine qarsı gúresiw mákemesiniń qániygelestirilgen bólimine ıqtıyarına qarsı ráwishte jatqızıw haqqındaǵı yamasa onıń usı mákemede jatıw múddetin uzaytıw haqqındaǵı;
7) er jetpegen shaxstı tolıq háreketke uqıplı dep járiyalaw (emansipaciya) haqqındaǵı;
8) mal-múlkti iyesiz dep tabıw haqqındaǵı;
9) usınıwshıǵa deb berilgen hújjetler joytılǵan jaǵdayda, olar boyınsha huqıqlardı tiklew haqqındaǵı;
10) joytılǵan sud isin júrgiziwdi tiklew haqqındaǵı.

Ayrıqsha júrgiziletuǵın islerdi kórip shıǵıw tártibi Ózbekstan Respublikası Puqaralıq processuallıq kodeksiniń 293-statyasında sanap ótilgen isler sudlarda usı Kodekstiń 27-37-bablarında kórsetilgen ayrıqsha hám qosımshalar menen puqaralıq sud islerin júrgiziwdiń ulıwma qaǵıydalarına muwapıq kórip shıǵıladı.

Yuridikalıq áhmiyetke iye bolǵan faktlerdi anıqlaw.
Sud puqaralardıń yaki shólkemlerdiń shaxsıy, múlkiy huqıqları júzege keliwine, ózgeriwine yamasa tamamlanıwına sebep bolatuǵın faktlerdi anıqlaydı.
Sud:
1) shaxslardıń aǵayinlik qatnasıqları;
2) shaxs birewdi qaramaǵında ekenligi;
3) ákelikti tán alıw, (belgilew), balanıń ol yaki bul anadan tuwılǵanlıǵı, sonday-aq tuwılǵan waqtı;
4) perzentlikke alıwdı, nekeni, nekeden ajıratıwdı hám ólimniń dizimge alınǵanlıǵı;
5) erli-zayıptan biri qaytıs bolǵanlıǵı aqıbetinde puqaralıq halatı dálalatnamaların dizimge alıw uyımlarında nekeni dizimge alıw múmkin bolmay qalsa, nızamda belgilengen jaǵdaylarda olardıń haqıyqatta neke qatnasıqlarında bolǵanlıǵı;
6) shaxstıń huqıqtı belgilewshi hújjetlerinde (jámiyetlik birlespelerge aǵzalıq biletleri, áskeriy hújjetler, pasportlar, puqaralıq halatı dálalatnamaların dizimge alıw uyımları beretuǵın gúwalıqlar bunnan tısqarı) kórsetilgen familiyası, atı yamasa ákesiniń atı onıń pasportındaǵı yamasa tuwılǵanlıǵı haqqındaǵı gúwalıǵındaǵı familiyası, atı yaki ákesiniń atı menen sáykes kelmegen jaǵdayda, bul hújjetlerdiń oǵan tiyisliligi yamasa tiyisli emesligi;
7) baxtsız hádiyse ;
8) imaratqa jeke menshik huqıqı tiykarında iyelik etiw;
9) miyrastı qabıl etiw hám miyrastıń ashılıw ornı faktlerin anıqlaw haqqındaǵı islerdi kóredi.
Eger nızamshılıqta olardı belgilewdiń basqasha tártibi názerde tutılmaǵan bolsa, sud yuridikalıq áhmiyetke iye bolǵan basqa faktlerdi de belgilewi múmkin.
Arza beriwshi yuridikalıq áhmiyetke iye bolǵan faktlerdi tastıyıqlaytuǵın zárúr hújjetlerdi basqasha tártipte alıwı múmkin bolmaǵan yamasa joytılǵan hújjetlerdi tiklewdiń imkániyatı bolmaǵan jaǵdayda ǵana sud bul faktlerdi anıqlaydı.

Puqaranı dereksiz joytılǵan dep tabıw hám puqaranı ólgen dep járiyalaw.
Puqaranı dereksiz joytılǵan dep tabıw yamasa ólgen dep járiyalaw haqqındaǵı arza mápdar shaxs tárepinen dereksiz joytılǵan puqaranıń aqırǵı málim bolǵan jasaw ornındaǵı sudqa beriledi.
Sud puqaranı dereksiz joytılǵan dep tabıw yamasa ólgen dep járiyalaw haqqındaǵı arzanı kórip shıǵıwǵa nızamshılıqta belgilengen múddetler ótkennen soń kirisedi.
Arzada puqaranı dereksiz joytılǵan dep tabıw yamasa onı ólgen dep járiyalaw arza beriwshige qanday maqsetler ushın zárúr ekenligi kórsetiliwi, sonday-aq puqaranıń dereksiz joytılǵanlıǵın tastıyıqlaytuǵın yaki dereksiz joytılǵan shaxsqa ólim qáwipin salǵan yamasa ol anıq baxıtsız waqıya sebepli qaytıs bolǵan dep shamalawǵa tiykar bolatuǵın halatlar bayan etiliwi kerek.

Puqaranı háreketke sheklengen yamasa háreketke ukıpsız dep tabıw.
Spirtli ishimlikler, náshebentlik hám psixotrop zatlardı qabıl etiwi nátiyjesinde puqaranı háreketke uqıbı sheklengen dep tabıw haqqındaǵı yamasa puqaranı ruwxıy halatı buzılǵanlıǵı (ruwxıy keselligi) sebepli háreketke uqıpsız dep tabıw haqqındaǵı is onıń shańaraq aǵzaları, qáwenderlik hám ámengerlik uyımları, prokuror, emlew mekemeleri hám basqa mámleketlik uyımları, puqaralardıń ózin-ózi basqarıw uyımları hám jámiyetlik birlespeleri bergen arzalar boyınsha qozǵatılıwı múmkin.
Puqaranı háreketke uqıbı sheklengen yamasa háreketke uqıpsız dep tabıw haqqındaǵı arza sol puqara jasap turǵan orındaǵı, eger bul shaxs emlew mákemesine jaylastırılǵan bolsa, sol mákeme jaylasqan sudqa beriledi.
Sudya arzanı alǵannan keyin, isti sud dodalawına tayarlaw tártibinde puqaranıń ruwxıy halatı buzılǵanlıǵı haqqında jetkilikli maǵlıwmatlar bar bolsa, onıń ruwxıy jaǵdayın anıqlaw ushın sud-psixiatriyalıq ekspertizasın tayınlaydı.
Puqara sud-psixiatriyalıq ekspertizasınan ótiwden bas tartqanda sud onı májbúriy tártipte ekspertizaǵa jiberiw haqkında uyǵarıw shıǵarıwı múmkin.
Sudtıń puqaranı háreketke uqıbı sheklengen yamasa háreketke uqıpsız deb tabıw haqqındaǵı biyligi ámengerlik hám qáwenderlik uyımınıń háreketke uqıbı sheklengen shaxsqa qáwender tayınlawı, háreketke uqıpsız shaxsqa bolsa, ámenger tayınlawı ushın tiykar boladı.

Shaxstı erkine qarsı tártipte psixiatriyalıq stacionarına jatqarıw yamasa onıń stacionarda jatıw múddetin uzayıttırıw
Shaxstı erkine qarsı tártipte psixiatriya stacionarına jatqarıw haqqındaǵı yamasa onıń stacionarda jatıw múddetin uzayıttırıw haqqındaǵı arza sudqa shaxs jatırǵan psixiatriya mákemesi tárepinen beriledi.
Erkine qarsı tártipte psixiatriya stacionarına jatqarıw ushın nızamda názerde tutılǵan tiykarlar kórsetilgen arzaǵa shıpaker psixiatrlardan ibarat komissiyanıń shaxstıń psixiatriya stacionarında bunnan keyin bolıwı zárúrligi haqqındaǵı tiykarlandırılǵan juwmaǵı qosımsha qılınadı.
Arza psixiatriya mákemesi jaylasqan jerdegi sud tárepinen kórip shıǵıladı.
Sud arzanı qabıl etiw menen bir waqıtta arzanı sudta kórip shıǵıw ushın zárúr bolǵan múddette shaxstıń psixiatriya stacionarında bolıp turıwı máselesin sheshedi.
Shaxstı psixiatriya stacionarına jatqarıw haqqındaǵı yamasa onıń stacionarda jatıw múddetin uzayıttırıw haqqındaǵı is sud tárepinen stacionarǵa jatqızılıp atırǵan shaxstıń nızamlı wákili hám stacionarǵa jatqarıwdıń tiykarlılıǵı haqqında juwmaq bergen komissiya quramındaǵı shıpaker psixiatr, prokuror, sonday-aq shaxs jatırǵan psixiatriya mákemesi wákili qatnasıwında on kúnlik múddet ishinde kórip shıǵıladı.
Sud májilisine psixiatriya mákemesi wákiliniń keshirimli sebeplersiz kelmegenligi arzanı kórip shıǵıwǵa tosqınlıq etpeydi, biraq sud onıń keliwin shárt dep tabıwı múmkin.

Shaxstı tuberkulyoz keselligine qarsı gúresiw mákemesiniń qániygelestirilgen bólimine erkine qarsı tártipte jatqarıw yamasa onıń usı mákemede jatıw múddetin uzayıttırıw
Tuberkulyoz keselliginiń juǵımlı formasına shalınǵan shaxstı tuberkulyoz keselligine qarsı gúresiw mákemesiniń qániygelestirilgen bólimine erkine qarsı tártipte jatqarıw haqqındaǵı yamasa onıń usı mákemede jatıw múddetin uzayıttırıw haqqındaǵı arza sudqa sol shaxs dispanser esabında turǵan yaki emlenip atırǵan yamasa onıń jasaw (turǵan) jerindegi tuberkulyoz keselligine qarsı gúresiw mákemesi tárepinen beriledi.
Tuberkulyoz keselliginiń juǵımlı formasına shalınǵan shaxstı tuberkulyoz keselligine qarsı gúresiw mákemesiniń qániygelestirilgen bólimine erkine qarsı tártipte jatqarıw haqqındaǵı yamasa onıń usı mákemede jatıw múddetin uzayıttırıw haqqındaǵı arza sol shaxs dispanser esabında turǵan yaki emlenip atırǵan tuberkulyoz keselligine qarsı gúresiw mákemesi jaylasqan jerdegi yamasa onıń jasaw (turǵan) ornındaǵı sudta kórip shıǵıladı.
Tuberkulyoz keselliginiń juǵımlı formasına shalınǵan shaxstı tuberkulyoz keselligine qarsı gúresiw mákemesiniń qániygelestirilgen bólimine erkine qarsı tártipte jatqarıw haqqındaǵı arza usı mákeme medicinalıq komissiyasınıń medicinalıq tekseriwden hám (yamasa) emleniwden bas tartıp atırǵan sol shaxstı erkine qarsı tártipte jatqarıw zárúrligi haqqındaǵı juwmaǵı qabıl etilgen kúnnen baslap bir sutka ishinde beriledi. Juwmaqta emlew ótkiziletuǵın múddet kórsetiledi.
Tuberkulyoz keselliginiń juǵımlı formasına shalınǵan shaxstıń tuberkulyoz keselligine qarsı gúresiw mákemesiniń qániygelestirilgen bólimine erkine qarsı tártipte jatıw múddetin uzayıttırıw haqqındaǵı arza usı mákeme medicinalıq komissiyasınıń shaxstıń emleniwde bolǵan mákemede jatıw múddetin uzayıttırıw zárúrligi haqqındaǵı juwmaǵı tiykarında beriledi. Juwmaqta emlew ótkiziletuǵın múddet kórsetiledi.

Abdimurat Kerimbaev
Qaraqalpaqstan Respublikası sudı sudyası

Kepillik shártnaması boyınsha minnetlemeler

Kepillik-bul qarızdardıń minnetlemesiniń orınlanıӯı ushın úshinshi shaxs-kepil juwapker bolatuǵın huqıqıy qatnasıq bolıp esaplanadı.

Kepillik tiykarǵı shártnama boyınsha kepil hám kreditor ortasında dúziletuǵın shártnamaǵa  tiykar payda boladı.

Kepillik shártnaması boyınsha kepil basqa shaxs óz minnetlemesin tolıq yaki bir bólegin orınlawı ushın onıń kreditorı aldında juwap beriwdi óz moynına aladı.

Ózbekstan Respublikası Puqaralıq kodeksiniń 292-statyasına muwapıq,  kepillik shártnaması keleshekte payda bolatuǵın minnetlemeni támiyinlew ushın da dúziliwi múmkin.

Kepillik shártnaması  jazba túrde dúziliwi kerek. Shártnamanıń jazba túrine ámel qılmaslıq kepillik shártnamasınıń haqıyqıy emesligine alıp keledi.

Kepildiń juwapkershiligi qarızdar tárepinen kepillik penen támiyinlengen minnetlemelerdi orınlamǵanlıǵı yaki lazım dárejede orınlamaǵanlıǵı nátiyjesinde payda boladı.  Ádette,  kepil kreditor aldında solidar juwapker boladı,  nızam yaki kepillik shártnamasında kepildiń subsidiar juwapker bolıwı da názerde tutılıwı múmkin.

Solidar juwapkershilikte kepil qarızdar menen birdey dárejede minnetlemeler orınlanıwın támiyinlewi zárúr. Bunnan tısqarı,  kepil minnetlemesiniń solidarlıǵı kreditordıń óz talapların hám qarızdarǵa,  hám kepilge qoyıwın,  hám birgelikte,  hám óz aldına,  hám tolıq,  hám qarızdıń bir bólegine  talap qoyıwǵa haqlı ekenligin ańlatadı.

Subsidiar juwapkershilikte kepil kreditor aldında qarızdardıń juwapkershiligine qosımsha kólemde juwap beredi. Bunday jaǵdayda,   talap dáslep qarızdarǵa qoyıladı. Eger qarızdardıń kepillik penen támiyinlengen óz minnetlemesin orınlaw imkanı bolmasa,  juwapkershilik kepilge ótedi hám kreditor onnan qarızdardıń minnetlemeleri orınlanıwın talap etiwge haqlı boladı.

Kepillik shártnamasında basqasha tártip názerde tutılǵan bolmasa,  kepil kreditor aldında qarızdar menen teńdey kólemde juwap beredi,  sonıń ishinde payızlar tóleydi,  qarızdı óndirip alıw menen baylanıslı sud qárejetlerin hám qarızdar minnetlemesin orınlamaǵanlıǵı yaki lazım dárejede orınlamaǵanlıǵı sebepli kreditor kórgen basqa ziyanlardı tóleydi (Puqaralıq kodeksiniń 293-statyası).

Puqaralıq kodeksi bir neshe shaxslardıń kreditor aldında kepil sıpatında qatnasıw imkaniyatına jol qoyadı. Eger kepiller bir neshe shaxslar bolsa hámde kepillik shártnamasında basqasha tártip názerde tutılǵan bolmasa,  olar kreditor aldında solidar juwap beredi.

Kepil kreditordıń talabına qarsı qarızdar bildiriwi múmkin bolǵan barlıq qarsılıqların qoyıwǵa haqlı. Hátteki qarızdar óziniń  qarsılıǵınan waz keshken yaki minnetlemesin tán alǵan jaǵdayda da kepil usı qarsılıqlarǵa bolǵan huqıqın joytpaydı.

Minnetlemeni orınlaǵan kepilge usı minnetleme boyınsha huqıqları hámde girewge alıwshı sıpatında qansha kólemde qanaatlandırılǵan bolsa,  sonsha kólemde ótedi. Kepil kreditorǵa tólengen summaǵa payızlar tólewdi qarızdardan talap etiwge haqlı.

Usı orında bir mısal,  Ózbekstan  Sawda-sanaat Palatası Qaraqalpaqstan basqarması dawager «Qońırat soda zavodı» JShJniń mápin qorǵap juwapker «A» JShJnen 2 146 439 315 sumdı regress tártibinde óndiriwdi,  óndiriwdi kredit esabına alınǵan múlklerge hám basqa múlklerge qaratıwdı soraǵan.

Iste anıqlanǵan jaǵdaylarǵa qaraǵanda,  ATB “Mikrokreditbank” penen «A» JShJ ortasında 2018 jıl 14 mart kúni dúzilgen 153-sanlı kredit shártnamasına tiykar ajıratılǵan kredittiń qaytarılıwın támiyinlew maqsetinde “Qońırat soda zavodı» JShJ kepil bolǵan hám tárepler ortasında 2018 jıl 18 oktyabr kúni 2-sanlı kepillik shártnaması dúzilgen. Kepillik shártnamasına tiykar “Qońırat soda zavodı» JShJ qarızdar kredit shártnamasında belgilengen minnetlemesin orınlamaǵan yaki  lazım dárejede orınlamaǵan jaǵdayda bank aldında 3 483 000 000 sum muǵdarında qarızdar menen solidar tártipte juwap beriw minnetlemesin alǵan.

Qarızdar kredit shártnaması boyınsha minnetlemelerin orınlamaǵan. Sonlıqtan Nókis rayonlar aralıq ekonomikalıq sudınıń 2019 jıl  26 iyun kúngi  hal qılıw qararı menen  “A” JShJ,  “S” JShJ hám  «Qońırat soda zavodı» JShJnen AK “Mikrokreditbank” paydasına solidar tártipte 2 641 900 000 sum kredit qarızı,  147 946 400 sum payızı hám 16 218 sum pochta qárejeti óndirilgen.

Sudtıń hújjeti orınlaw ushın Májbúriy orınlaw  byurosınıń Qońırat rayonı bólimine jiberilip,  mámleket orınlawshısı tárepinen  «Qońırat soda zavodı» JShJniń bank esap betlerinen 2 146 436 315 sum pul qarjısı  AK “Mikrokreditbank” esabına óndirilgen. Bul jaǵdaylar istegi hújjetler menen tastıyıqlanǵanlıǵı sebepli  birinshi instanciya sudı dawanıń 2 641 900 000 sumdı regress tártibinde óndiriwdi soraǵan talabın qanaatlandırıw,  al óndiriwdi  kredit esabına alınǵan mal-múlkke  hám basqa múlklerge qaratıwdı  soraǵan talabın qanaatlandırıwsız qaldırıw haqqında sheshim qabıllaǵan.

Qaraqalpaqstan Respublikası

sudınıń  ekonomikalıq isleri boyınsha

sudlaw quramı sudyası                  Gawhar Zaripova

«ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍNÍⱧ KONSTITUCIYaLÍQ SUDÍ HAQQÍNDA»ǴÍ KONSTITUCIYaLÍQ NÍZAMNÍŃ MAZMUNÍ HÁM ÁHMIYETI

2021 jıl 27 aprelde qabıl etilgen «Ózbekstan Respublikasınıń Konstituciyalıq sudı haqqında»ǵı Konstituciyalıq Nızamnıń qabıl etiliwi mámleketimizde alıp barılıp atırǵan keń qamırawlı demokoratiyalıq reformalardı ámelge asırıw nátiyjesi nızamshılıqtı liberallastırıw ideyalarına muwapıq Konstituciyada bekkemlengen insan huqıq hám erkinliklerin ámelge asırıwda bir qatar principiallıq jańalıqlar kirgiziliwi menen baylanıslı.
Yaǵnıy Nızamnıń 28-statyasında Konstituciyalıq sudta isti kóriw tiykarları belgilenip, onda Konstituciyalıq sudqa múrájat etiw huqıqına iye bolǵan mámleketlik uyımlardıń hám lawazımlı shaxslardıń múrájatı, sonday-aq puqaralardıń hám yuridiukalıq shaxslardıń shaǵımları Konstituciyalıq sudta islerdi kóriw ushıın tiykar bolıwı belgilengen.

Konstituciyalıq sud májilisinde kóriletuǵın isler boyınsha berilgen múrájatler álbette Konstituciyalıq nızamnıń 4-statyasında belgilengen Konstituciyalıq sud wákilligi sheńberinde kirgizilgen máseleler boyınsha bolıwı shárt.
Usı Jańa nızamda Konstituciyalıq sudqa máseleler kirgiziw huqıqına iye bolǵan subektler sheńberi keńeyttirilip, subektler qatarına kirgizilgen Ózbekstan Respublikası Oliy Majilisiniń Insan huqıqları boyınsha wákili (ombudsman) orınbasarı – Bala huqıqları boyınsha wákil, Insan huqıqları boyınsha Ózbekstan Respublikası Milliy orayı, Ózbekstan Respublikası Prezidenti janındaǵı Isbilermenlik subektleriniń huqıqları hám nızamlı máplerin qorǵaw boyınsha wákil ham Nızamnıń 27-statyası, 2-bóliminde belgilengen puuqaralar hám yuridikalıq shaxslar tek ǵana belgili bir iste qollanǵan nızam menen olardıń Konstituciyalıq huqıqları buzılǵanlıǵı boyınsha shaǵım menen Konstituciyalıq sudqa múrájat etiw huqıqı berildi.

Berilip atırǵan múrájat jazba yamasa elektron formada jiberiliwi lazım. Elektron formada jiberilgen múrájat elektron hújjet ayylaanısı haqqındaǵı nızamshılıq talaplarına muwapıq bolıwı kerek. Kollegial uyımnıń Konstituciyalıq sudqa beerilgen múrájatına sol uyımnıń tiyisli qararı qosımsha qılınadı.

Konstituciyalıq sudqa jiberilgen múrájaatta Konstituciyaǵa muwapıqlılıǵı tekseriliwi lazım bolǵan normativ-huqıqıy hújjettiń atı, Konstituciya hám nızamnıń túsindirme beriliwi lazım bolǵan qaǵıydaları, múrájattı sudta kóriwdiń huqıqıy tiykarları, másele boyınsha múrájat qılıwshınıń kóz-qarası hám múrájattı Konstituciyanıń tiyisli normalarına sáykeslestirilgen haldaǵı huqıqıy tiykarlandırılıwı lazım.

Bunnan tısqarı múrájat qılıwshınıń familiyası, atı, ákesiniń atı, jaylasqan jeri, mánzili, eger isste wákil qatnasıp atırǵan bolsa onıń wákillikleri haqqındaǵı zárúr maǵlıwmatlar hám qosımsha etilip atırǵan hújjetler dizimi kórsetilgen bolıwı kerek.

Puqaralar hám yuridikalıq shaxslardıń shaǵımlarında is sudta kórilip shıǵılǵanlıǵı hám sudta qorǵanıwdıń barlıq formalarınan paydalanǵanlıǵı hám tiyisli hújjetler qosımsha qılınıwı, sonday-aq isti sheshiw ushın zárúr dep esaplanǵan basqa maǵlıwmatlar beriliwi kerek.

Konstituciyalıq sudqa kelip túsken múrájatler dizimnen ótkiziledi hám bunda sheshiliwi Konstituciyalıq sud wákilliklerine kirmeytuǵın máseleler boyınsha múrájatler Konstituciyalıq sud tárepinen «Fizikkalıq hám yuridikalıq shaxslardıń múrájatleri haqqında»ǵı Nızamda belgilengen tártipte, qoyılǵan máselelerdi sheshiw óz wákilligine kirgizilgen tiyisli mámleketlik uyımlarına, shólkemlerge yaki lawazımlı shaxslarǵa bes kúnlik múddetten keshiktirmey  jiberiledi.

Eger múrájat Konstituciyalıq sudqa tiyisli bolsa, múrájat alınǵan kúnnen baslap jeti kúnnen kesheiktirmey onı úyreniwge kirisiledi. Bunda Konstituciyalıq sudtıń baslıǵı kelip túsken múrájattı Nızamda qoyılǵan talaplarǵa muwapıqlılıǵı kóz-qarasınan dáslepki tárizde úyreniwdi hám múrájattı dáslepki tárizde úyreniw nátiyjeleri boyınsha juwmaq tayarlawdı Konstituciyalıq sudtıń bir yaki bir neshe sudyasına tapsırıwı múmkin.
Múrájattı kórip shıǵıw ushın qabıl etiw yaki qabıl eetpeslik haqqında Konstituciyalıq sud uyǵarıwı qabıl etilip, egerde isti suud májilisinde kóriw ushın qabıl etilgen jaǵdaydaa uyǵarıwda is boyınsha bayanatshı sudya, isti kóriw sánesi, sonday-aq isti kóriw ushın tayarlaw menen baylanıslı basqa máseleler kórsetiledi.

Qabıl etilgen uyǵarıw haqqında Konstituciyalıq sud islerin júrgiziw qatnasıwshıları úsh kúnldik múddette jazba formaada xabardar etiledi. Konstituciyalıq sud Ózbekstan Respuublikası Konstituciyası hám nızamları menen óz wákilligine kirgizilgen islerdi sud májilislerinde kóredi hám sheshedi.

Konstituciyalıq sud kollegial luyım esaplanadı hám ol islerdii sud májilisinde kóriwde barlıq sudyalar qatnaasıwı lazımlıǵı belgilengen. Biraq túrli jaǵdaylar bolıwı múmkinligi kóz-qarasınan Konstituciyalıq sudtıń keminde bes sudyası qatnasqan táǵdirde ol wákillikli bolıp, islerdi kóriwi múmkin.

Konstituciyalıq sudtıń sudyası kórip shıǵıw predmeti bolǵan hújjetti tayarlawda ilgeri xızmet statusı sebepli qatnasqan bolsa, iste qatnasıp atırǵan táreptiń yaki basqa shaxstıń aǵayini bolsa, istiń nátiyjesinen tikkeley mápdar bolsa yamasa onıń qalıslıǵına gúmán tuwdıratuǵın basqa halatlar bolsa shetlestiriliwi múmkin.
Konstituciyalıq Nızamnıń 39-statyası, 1-bóliminde kórsetilgen halatlar bolǵan jaǵdayda, Konstituciyalıq sudtıń sudyası isti esitiw baslanǵanǵa shekem ózin-ózi shetletiw haqqında arız etiw shárt. Isti sudta kóriw processinde Konstituciyalıq nızamǵa kirgizilgen processuallıq normalarǵa ámel qılınǵan halda sud májilisi alııp barılıp, barlıq processuallıq hareketler álbette sud májilisi bayanlaması júrgiziledi.

Sud isti kóriw juwmaǵına kóre másláhát xanaǵa kirip, ol jerde kópshilik dawısı menen qabıl etilgen qarardı oqıp esittiredi. Sonday-aq, Nızamǵa kóre Konstituciyalıq sud nızamshılıq baslaması huqıqına iye, nızamshılıq baslaması huqıqı onıń tárepinen nızamlar joybarların Ózbekstan Respublikası Oliy Majilisiniń Nızamashılıq palatasına kirgiziw arqalı ámelge asırıladı.

Konstituciyalıq sudtıń nızamshılıq baslamasına baylanıslı nızamǵa ayrıqsha bánt kirgizilip, onda Konstituciyalıq sud ózi kirgizgen nızam joybarın Nızamshılıq palatasında kórip shıǵıw waqtında qatnasıwı ushın óz wákilin tayınlawı belgilendi.

Bul Nızamnıń qabıl etiliwi Konstituciyalıq sud iskerligine baylanıslı jańa tariyxıy hújjet boldı dewimiz múmkin.

Qaraqalpaqstan Respublikası
sudı sudyası     Abdimurat Kerimbaev