ATA-ANALÍQ HUQÍQÍNAN AYÍRÍW HÁM TIKLEW SHÁRTLERI
Balalardıń huqıqları menen nızamlı máplerin, sonıń ishinde, shańaraqlıq-huqıqıy tarawda qorǵaw dárejesin arttırıw mámleketimiz siyasatınıń tiykarǵı baǵdarlarınan biri bolıp esaplanadı. Házirgi waqıtta mámleketlik shańaraq siyasatı jámiyet turmısında júz berip atırǵan obektiv ózgerisler tásirinde qáliplespekte. Respublikamız kóleminde sociallıq mashqala sebeplerin saplastırıw ushın shańaraqlardı qollap-quwatlaw boyınsha maqsetli ilajlar kompleksi ámelge asırılmaqta. Mámleketimizde ata-analar qıyın turmıslıq jaǵday sebepli balalarǵa ǵamxorlıq ete almaytuǵın shańaraqlar ushırasadı.
Ata-analardıń balalarǵa fizikalıq hám ruwxıy zorlıq etiwi mashqalasınan tısqarı, ata-analar tárepinen balanıń múlklik huqıqların buzıw mashqalası da áhmietli bolıp esaplanadı. Bunıń tiykarǵı sebepleri sıpatında: kámbaǵallıq, alkogolizm, náshebentlik, ata-ana minnetlemelerine juwapkershiliksiz qatnasta bolıw, shańaraqlıq hám ádep-ikramlılıq qádiriyatlarınıń tómen dárejesin kórsetiw múmkin. Shańaraqlıq qatnasıqlardıń turaqsızlıǵı kóbinese basqa sebeplerden de júzege kelmekte.
Ata-analıq huqıqınan ayırıw – bul ata-analarǵa qollanılatuǵın hám olardıń nızamsız háreketlerinde ata-analıq minnetlerin orınlamaw, tiyisli dárejede orınlamaw sıpatında kórsetiletuǵın qatań sankciya bolıp esaplanadı. Atap ótiw kerek, ata-analıq huqıqlarınan ayırıw – bul olardıń perzentlerine qarata bile tura ayıplı huqıqbuzarlıq islegen ata-analar ushın juwapkershilik aqırǵı shara esaplanadı. Usı múnásibet penen, ata-ana huqıqları tek ǵana Shańaraq kodeksiniń 80-statyası birinshi bóliminde belgilengen sud qararı menen óz kúshin joǵaltadı.
Ata-analıq huqıqınan oǵada úlken zárúrliksiz ayırıw balanıń máplerin, shańaraqta jasaw hám tárbiyalanıw huqıqın buzıwı hám onıń táǵdirinde qaytıp bolmaytuǵın aqıbetlerge alıp keliwi múmkin. Bul ata-analıq huqıqlarınan ayırıw institutınıń tárbiyalıq funkciyasın ámelge asırıw menen baylanıslı.
Ámeldegi Shańaraq nizamshılıǵına muwapıq, ata-ana (olardan biri) tómendegi jaǵdaylarda ata-analıq huqıqınan ayırıladı:
– ata-analıq minnetlemelerin orınlawdan bas tartsa, sonıń ishinde, aliment tólewden bas tartsa;
– sebepsiz sebeplerge bola óz balasın tuwıw úyi yamasa basqa emlew mákemesinen, tárbiya, xalıqtı sociallıq qorǵaw mákemesi hám sol sıyaqlı basqa da mákemelerden alıwdan bas tartsa;
– ata-analıq huqıqın paydalanbasa, balalarǵa miyrimsiz múnásibette bolsa;
– úzliksiz ishiwshilik yaki náshebentlikke duwshar bolgan bolsa;
– óz balalarınıń ómiri yamasa densawlıǵına yamasa eriniń (hayalınıń) ómiri yamasa densawlıǵına qarsı qastan jınayat islegen bolsa.
Ata-analıq huqıqınan ayırıw sud tártibinde ámelge asırıladı.
Ata-analıq huqıqınan ayırıw haqqındaǵı isler ata (ana) nıń (olardıń ornın basıwshı shaxslardıń), prokurordıń, sonday-aq, erjetpegen balalardıń huqıqların qorǵaw minnetlemesi júklengen uyım yamasa mákemelerdiń (qáwenderlik uyımı, erjetpegenler isleri boyınsha uyımlararalıq komissiyalar, jetim balalar hám ata-ana qaramaǵınan ayrılǵan balalar mákemeleri hám basqa da mákemelerdiń) shaǵımına bola kóriledi.
Sud ata-analıq huqıqınan ayırıw haqqındaǵı islerdi kórip shıǵıwda balanıń támiynatı ushın ata-analıq huqıqınan ayrılǵan ata-anadan (olardıń birinen) aliment óndiriw máselesin sheshedi.
Shańaraq kodeksiniń 81-statyasında ata-analıq huqıqınan ayırıw aqıbetleri belgilengen. Olar boyınsha:
– ata-analıq huqıqınan ayırılǵan ata-ana qaysı balaǵa ata-analıq huqıqınan ayırılǵan bolsa, sol balaǵa bolǵan tuwısqanlıq faktine tiykarlanǵan barlıq huqıqlardan, sonıń ishinde, onnan támiynat alıw, sonday-aq, balalı puqaralar ushın nızamshılıqta belgilengen jeńillikler hám napaqalar alıw huqıqlarınan ayırıladı;
– ata-analıq huqıqınan ayırılıwı ata-ananı óz balasına támiyinlew minnetlemesinen azat etpeydi;
– ata-analıq huqıqınan ayırılǵan ata-ananıń (olardan biriniń) bunnan keyin bala menen birge jasaw yamasa jasamaw máselesi sud tárepinen turaq jay haqqındaǵı nızamshılıqta belgilengen tártipte sheshiledi;
– ata-anası (olardan biri) oǵan ata-analıq huqıqınan ayırılǵan bala, eger ol perzentlikke alınbaǵan bolsa, turaq jayǵa bolǵan múlk huqıqın yamasa turaq jaydan paydalanıw huqıqın saqlap qaladı, sonday-aq, ákesi (anası) hám basqa da tuwısqanları menen tuwısqanlıq faktine tiykarlanǵan barlıq múlklik huqıqların, sonıń ishinde miyras alıw huqıqın saqlap qaladı;
– balanı ákesi yamasa anasına beriw imkaniyatı bolmaǵanda yamasa ata-ananıń hár ekewi de ata-analıq huqıqınan ayırılǵan jaǵdayda, bala qáwenderlik hám qáwenderlik uyımınıń qaramaǵına beriledi.
– ata-ana (olardan biri) ata-analıq huqıqınan ayırılǵanda balanı perzentlikke alıwǵa ata-ana (olardan biri) ata-analıq huqıqınan ayırılǵanlıǵı haqqındaǵı sudtıń sheshiwshi qararı shıǵarılǵan kúnnen keyin keminde altı ay ótkennen keyin jol qoyıladı.
Ata-ana (olardan biri) óziniń minez-qulqın, turmıs tárizin hám (yamasa) bala tárbiyasına bolǵan qatnasın ózgertken jaǵdaylarda ata-analıq huqıqı tikleniwi múmkin.
Ata-analıq huqıqın tiklew ata-analıq huqıqınan ayırılǵan ata-ananıń (olardan biriniń) shaǵımı boyınsha sud tártibinde ámelge asırıladı.
Ata-ananıń (olardan biriniń) ata-analıq huqıqın tiklew haqqındaǵı talabı menen birge balanı ata-anaǵa (olardan birine) qaytarıw haqqındaǵı talabı da kórip shıǵılıwı múmkin.
10 jasqa tolǵan balaǵa ata-analıq huqıqınıń tikleniwine tek ǵana onıń razılıǵı menen jol qoyıladı.
Bala perzentlikke alınǵan hám perzentlikke alıw biykar etilmegen bolsa, ata-analıq huqıqın tiklewge jol qoyılmaydı.
Ata-analıq huqıqınan ayırıw haqqındaǵı dawa arzalarınıń (hám olar boyınsha shıǵarılǵan sud qararlarınıń) ózine tán ózgeshelikleri bar: bunday kelispewshiliklerdiń tiykarında bir tárepten ata hám analardıń balanı tárbiyalawǵa baylanıslı minnetlemelerdi orınlawdan bas tartıwı hám bir qatar huqıqlardan ayırıwı tursa, ekinshi tárepten bolsa erjetpegen balanıń táǵdiri, tárbiyası, támiynatı hám qáwipsizligi menen baylanıslı huqıqların qorǵaw kórinedi.
Saodat QAYÍPNAZAROVA,
Qaraqalpaqstan Respublikası sudınıń sudyası