ҚАРЫЗ ШӘРТНАМАСЫ: ҲУҚЫҚЫЙ САЎАТХАНЛЫҚ ТАРТЫСЛАРДАН САҚЛАЙДЫ
Статистикалық мағлыўматлар бүгинги күнде судларда пуқаралар ортасында қарыз ѳндириў менен байланыслы тартыслардың кѳбейип атырғанлығын кѳрсетеди. Көпшилик жағдайларда пуқаралар қарыз бериў ямаса алыў процесинде ҳуқықый талапларға емес, ал әпиўайы тилхатқа сүйенеди. Бирақ соннан келип шығып, кейин ала түрли тартыслар жүзеге келеди. Ҳәммемизге белгили, нызамды билмеў жуўапкершиликтен азат етпейди. Соның ушын ҳәр бир пуқара ҳуқықый қатнасыққа кирисиўден алдын, өзиниң әмелге асырмақшы болған ҳәрекетлери ҳаққында жетерли ҳуқықый түсиникке ийе болыўы зәрүр.
Өзбекстан Республикасы Пуқаралық кодексинде қарыз шәртнамасының түрлери, шәртлери, қарыз алыўшының қарызды қайтарыў миннетлемелери, қарыз шәртнамасы шәртлери бузылғанда келип шығатуғын ақыбетлер ҳәм де бундай шәртнамалар бойынша даўласыў тәртиплери анық белгилеп қойылған. Кодекске бола, қарыз шәртнамасы дегенде бир тәреп – қарыз бериўши екинши тәреп – қарыз алыўшыға пул ямаса мүлкти тапсырады ҳәм қарыз алыўшы белгиленген мүддетте усы муғдардағы пул ямаса мүлкти қайтарыў миннетлемесин өз мойнына алады. Шәртнама қарыздар әмелде қаржы ямаса мүлкти алған ўақыттан баслап күшке киреди. Егер қарыз суммасы базалық есаплаў муғдарының он есесинен көп болса, пуқаралар арасындағы шәртнама әлбетте жазба түрде дүзилиўи шәрт. Тәреплерден бири юридикалық шахс болса, суммасына қарамастан шәртнама жазба түрде рәсмийлестирилиўи керек. Көбинесе халық арасында тилхат жазыў менен шекленеди ҳәм судқа даўа арзалары усы тилхат тийкарында киргизиледи. Негизинде болса тилхат та жазба шәртнама сыпатында ҳуқықый күшке ийе.
Бирақ жазба формасына әмел етилмесе, бул шәртнаманы ҳақыйқый емес деп табыў ушын тийкар болмайды. Бирақ, дў шыёёкан жағдайда, тәреплер гүўалар көрсетпеси менен емес, ал жазба дәлиллер жәрдеминде шәртнама бар екенлигин ямаса оның орынланғанлығын дәлиллеўи мүмкин. Мәселен, егер қарызды бөлип-бөлип қайтарыў нәзерде тутылған болса ҳәм қарыздар белгиленген төлеў мүддетин бузса, қарыз бериўши қалған қарыздың барлығын процентлери менен бирге мүддетинен алдын қайтарыўды талап етиўге ҳақылы. Сондай-ақ, қарыздар ҳақыйқатында да пул ямаса мүлкти алмағанын ямаса шәртнамада көрсетилгенинен аз муғдарда алғанын дәлиллесе, даўласа алады.
Әмелиятта ең көп ушырасатуғын жағдай – қарыздар қарызын қайтарса да, алдын жазған тилхатын қарыз бериўшиден қайтарып алмағаны. Бул болса кейин ала үлкен машқалаларға себеп болыўы мүмкин, себеби гүўалардың көрсетпеси менен қарыздың қайтарылғанын дәлиллеп болмайды. Соның ушын қарыздар қарызды қайтарғанда қарыз бериўшиден әлбетте тилхат ямаса қайтарылған ҳүжжетти талап етиўи шәрт. Нызамға муўапық, қарыз бериўши қарыздардың талабына муўапық қарыз қайтарылғанын тастыйықлаўшы тилхат бериўи керек ямаса алдын жазылған тилхатты қайтарыўы зәрүр. Егер қайтарыўдың имканияты болмаса, бул жағдай қарыз бериўши тәрепинен берилген жаңа тилхатта әлбетте көрсетилиўи шәрт.
Суд әмелиятынан алынған мысалда да даўагер Р.К. жуўапкер К.Ғ.дан 10.000.000 сум қарыз өндириў ҳаққындағы даўа арзасы менен судқа мүрәжат еткен. Суд мәжилисинде жуўапкер К.Ғ. даўагер Р.К.дан алған қарызын толық қайтарғанлығын, буны гүўа С.К. тастыйықлайтуғынын билдирген. Бирақ жуўапкер К.Ғ. қарыз бериўши Р.К.дан өзиниң қарыз алған ўақтында жазып берген тилхатын қайтарып алмаған ямаса қарыз бериўши Р.К.дан қарызын қайтарып алғанлығы ҳаққында тилхат жаздырып алмаған. Суд мәжилисинде қарыздар қарызын қайтарғанын айтса да, тилхатты қайтарып алмағаны ушын гүўа көрсетпеси жетерли деп табылмаған. Нәтийжеде қарыздардың ҳуқықый имканиятлары шекленген.
Жуўмақлап айтатуғын болсақ, ҳәр бир пуқара қарыз алыў ямаса бериўде нызам талапларына әмел етиўи шәрт. Жазба шәртнама дүзиў, тилхат жазыў ҳәм қарыз қайтарылғанда тийисли ҳүжжетти қайтарып алыў – бул тек ғана ҳуқықый талап емес, ал тартыслардың алдын алыўдың ең нәтийжели жолы болып есапланады.
Зульфия БАБАДЖАНОВА
Қарақалпақстан Республикасы судының судьясы