«Суд қарарларының нызамлылығы, тийкарлылығы ҳәм әдиллигин тексериў тәртибиниң жетилистирилиўи мүнәсибети менен Өзбекстан Республикасының пуқаралық процессуаллық кодексине өзгерис ҳәм қосымшалар киргизиў ҳаққында»ғы нызамының мазмуны   

 «Суд қарарларының нызамлылығы, тийкарлылығы ҳәм әдиллигин тексериў тәртибиниң жетилистирилиўи мүнәсибети менен Өзбекстан Республикасының пуқаралық процессуаллық кодексине өзгерис ҳәм қосымшалар киргизиў ҳаққында»ғы нызамының мазмуны   

 

«Суд қарарларының нызамлылығы, тийкарлылығы ҳәм әдиллигин тексериў тәртибиниң жетилистирилиўи мүнәсибети менен Өзбекстан Республикасының Пуқаралық процессуаллық кодексине өзгерис ҳәм қосымшалар киргизиў ҳаққында»ғы Нызамы Нызамшылық палатасы тәрепинен 2023-жыл 15-августта қабыл етилип, Сенат тәрепинен 2023-жыл 27-октябрьде мақулланды ҳәм 2024-жыл 1-январьдан баслап күшке кириў белгиленди.

Усы Нызам менен 2018-жыл 22-январь күни қабыл етилген Өзбекстан Республикасы Пуқаралық процессуаллық кодексине суд ислерин көриўдиң орайластырылыўына шек қойыў, ислерди ўалаят судларында ҳәм оларға теңлестирилген судларда апелляция, кассация ҳәм ревизия тәртибинде көриў басқышларының енгизилиўи, ислердиң Өзбекстан Республикасы Жоқарғы судында ревизия тәртибинде ҳәм де Өзбекстан Республикасы Жоқарғы судының Президиумында қайта көрилиўи, жоқары турыўшы судлар тәрепинен төменги судлардың бийкар етилген қарарларын жаңадан көриў ушын қайтадан усы судларға жибериў тәртибин шығарып таслаў, ҳәр бир суд инстанциясының жуўапкершилигине ис бойынша жуўмақлаўшы қарар шығарыў миннетлемесин жүклетиў, суд қарарларының қайта көриў басқышларына ревизия инстанциясының енгизилиўин нәзерде тутыўшы өзгерис ҳәм қосымшалар киритилмекте.

Атап өтетуғын болсақ, Кодекстиң 4-бөлим, 43-бабы «Суд ҳүжетлерин қайта көриў» деп аталған болып, бул бап Өзбекстан Республикасының 2021 жыл 12 январь күнги ЎРҚ 661-санлы Нызамына тийкар өз күшин жоғалтқан еди.

Ал, усы Нызам менен Кодекстиң 4-бөлими «Улыўма қағыйдалар» атлы 43-бап пенен толтырылды ҳәм төмендегише:

372¹-статья «Суд ҳүжжетиниң нызамлылығы, тийкарлылығы ҳәм әдиллилиги жүзесинен тексериў қозғатыў»,

372²-статья «Суд ҳүжжетин бийкар етиў ямаса өзгертиў тийкарлары»:

372³-статья «Материаллық ҳуқық нормаларын бузыў ямаса надурыс қоллаў»,

372⁴-статья «Процессуал ҳуқық нормаларын бузыў ямаса надурыс қоллаў»,

372⁵-статья «Апелляция, кассация, ревизия инстанциясы суды уйғарыўының, қарарының мазмуны»,

372⁶-статья «Апелляция, кассация, ревизия инстанциясы суды уйғарыўының, қарарының нызамлы күшке кириўи» атлы жаңа статьялар менен толықтырылды.

Нызам бойынша Кодекстиң өзгерис киритилип атырған  385-статьясы 2-бөлимине көре, суд ҳүжжетин қабыл қылған суд апелляция, шағымы (протести) келип түскен күннен баслап бес күнлик мүддетте оны апелляция инстациясы судына ис пенен бирге жибериўи шәрт.

Әмелдеги Кодекстиң 385¹-статьясы жаңа редакцияда баян етилип, оған көре, апелляциялық шағым суд тәрепинен шешиўши қарар қабыл етилген күннен баслап бир ай мүддет ишинде бериледи.

Өткизилип жиберилген мүддет, егер илтимаснама шешиўши қарар қабыл етилген күннен баслап үш айдан кешиктирмей берилген ҳәм мүддетти өткизип жибериў себеплери кеширимли деп табылған болса апелляциялық шағым берип атырған шахстың илтимасына көре апелляция инстанциясы судының судьясы тәрепинен тиклениўи мүмкин.

Кодекстиң жаңа редакциядағы 387-статьясы 6-бөлимине көре, хызметкер менен дүзилген мийнет шәртнамасы нызамсыз рәўиште бийкар етилгенде ямаса хызметкер бир жумыстан басқа жумысқа нызамсыз рәўиште өткизилгенде оны алдынғы жумысына тиклеў ҳаққында суд шығарған шешиўши қарары үстинен апелляциялық шағым усы қарардың орынланыўына тийисли ҳүжжет қосылған жағдайда ғана қабыл етиледи.

Кодекстиң жаңа редакциядағы 388-статьясы 1-бөлимине көре, апелляциялық шағымды қайтарыў, қабыл етиўден бас тартыў, ямаса ис жүритиўге қабыл етиў мәселеси апелляция инстанциясы судының судьясы тәрепинен жеке тәртипте шағым судқа келип түскен күннен баслап бес күннен кешиктирмей шешиледи. Апелляциялық шағымды қайтарыў, қабыл етиўден бас тартыў, ямаса ис жүритиўге қабыл етиў ҳаққында уйғарыў шығарылады, оның көширме нусқасы исте қатнасыўшы шахсларға ол шығарылған күнниң ертесинен кешиктирмей жибериледи.

Кодекстиң жаңадан толтырылған 389¹-статьясына көре, исте қатнасыўшы шахслардың илтимаснамасына көре апелляциялық шағым (протест), оны бериў мүддети өткерип жиберилген ҳалда берилген ҳәм бул мүддетти тиклеў ҳаққыныдағы илтимаснама қанаатландырылған жағдайда апелляция инстанциясы суды биринши инстанция суды тәрепинен қабыл етилген шешиўши қарардың орынланыўын апелляция инстанциясында ис жүритиў тамамланғанға шекем тоқтатып турады, буннан дәрҳал орынланыўы лазым болған шешиўши қарарлары тысқары.

Кодекстиң жаңа редакциядағы 388-статьясы 1-бөлимине көре, апелляция инстанциясы суды биринши инстанция судының шешиўши қарары үстинен берилген апелляциялық шағымды оны ис жүритиўге қабыл етиў ҳаққында уйғарыў шығарылған күннен баслап бир айдан артық болмаған мүддет ишинде көрип шығады.

Кодекстиң жаңа редакциядағы 403-статьясына көре, тәреплер ҳәм исте қатнасыўшы басқа шахслар, исте қатнасыў ушын тартылмаған, бирақ ҳуқық ҳәм миннетлемелери ҳаққындағы мәселе суд тәрепинен шешилген шахслар ҳ.т.б. судтың нызамлы күшине кирген ҳәм апелляция тәртибинде көрилмеген шешиўши қарары, уйғарыўы, қарары үстинен кассациялық шағым бериўи мүмкин.

Кодекстиң жаңа редакциядағы 404-статьясының талабына көре, Қарақалпақстан Республикасы судының, ўалаятлар, Ташкент қаласы, судларының пуқаралық ислери бойынша судлаў коллегиясы – тийисли пуқаралық ислери бойынша районлараралық, район, қала судларының шешиўши қарарлары, уйғарыўлары, қарарлары ҳәм де Қарақалпақстан Республикасы суды, ўалаятлар, Ташкент қаласы, судлары тәрепинен биринши инстанция бойынша қабыл етилген шешиўши қарарлары, уйғарыўлары, қарарлары үстинен берилген кассациялық шағымларды (протестлерди) көреди.

Кодекстиң жаңа редакциядағы 405-статьясы 2-бөлимине көре, суд ҳүжжетин қабыл қылған суд кассация, шағымы келип түскен күннен баслап бес күнлик мүддетте оны кассация инстациясы судына ис пенен бирге жибериўи шәрт.

405¹-статья. Кассациялық шағым (протест) биринши инстанция судының шешиўши қарары нызамлы күшине кирген күннен баслап алты ай мүддет ишинде бериледи.

Өткерип жиберилген кассациялық шағымы (протести) бериў мүддети шағым (протест) берип атырған шахстың илтимаснамасына көре кассация инстанциясы судының судьясы тәрепинен, егер илтимаснама кассациялық шағымы (протести) бериў мүддети өткен күннен баслап үш айдан кешиктирмей берилген болса ҳәм өткизип жиберилген мүддет суд тәрепинен кеширимли деп табылса тиклениўи мүмкин.

407²-статья.  Кассациялық шағымды (протестти) қайтарыў, қабыл етиўден бас тартыў, ямаса ис жүритиўге қабыл етиў мәселеси кассация инстанциясы судының судьясы тәрепинен жеке тәртипте шағым (протест) судқа келип түскен күннен баслап бес күннен кешиктирмей шешиледи.

Кассациялық шағымды (протестти) қайтарыў, қабыл етиўден бас тартыў ҳаққындағы уйғарыў үстинен ревизия тәртибинде шағым (протест) берилиўи мүмкин.

407⁵-статья. Кассация инстанциясы суды биринши инстанция суды тәрепинен қабыл етилген шешиўши қарардың орынланыўын кассация инстанциясында ис жүритиў тамамланғанға шекем тоқтатып турады, буннан дәрҳал орынланыўы лазым болған шешиўши қарарлары тысқары.

407⁶-статья. Кассациялық шағым (протест) оны ис жүритиўге қабыл етиў ҳаққында уйғарыў шығарылған күннен баслап бир айдан артық болмаған мүддет ишинде көрип шығады.

Және бир ең әҳмийетли өзгерислердиң бири, Кодекс 4-бөлим “Суд ҳүжжетлерин ревизия тәртибинде қайта көриў бойынша ис жүритиў” атлы 46-бап пенен толтырылды.

Нызам талапларына көре, (419⁴-статья) биринши инстанция судының апелляция ямаса кассация тәртибинде көрилген шешиўши қарары, уйғарыўы, қарары ҳәм де апелляция ямаса кассация инстанциясы судының уйғарыўы үстинен исте қатнасыўшы шахслар, исте қатнасыў ушын тартылмаған, бирақ ҳуқық ҳәм миннетлемелери ҳаққындағы мәселе суд тәрепинен шешилген шахслар, прокурор қатнасында көрилген ис бойынша, сондай-ақ, суд тәрепинен мәселеси шешилген шахслардың мүрәжаты бар болған жағдайда Өзбекстан Республикасы Бас прокуроры ҳәм оның орынбасарлары, ўалаят прокуроры, оған теңлестирилген прокурорлар ҳәм олардың орынбасарлары, ревизия тәртибинде шағым протест бериўге ҳақылы.

419⁵-статья. 1) Қарақалпақстан Республикасы судының, ўалаятлар, Ташкент қаласы, судларының пуқаралық ислери бойынша судлаў коллегиясы – тийисли пуқаралық ислери бойынша районлараралық, район, қала судлары тәрепинен биринши инстанция бойынша қабыл етилген ҳәм апелляция ямаса кассация тәртибинде көрип шығылған суд ҳүжжетлери үстинен берилген:

2) Өзбекстан Республикасы Әскерий суды – аймақлық әскерий судлар тәрепинен биринши инстанция бойынша қабыл етилген ҳәм апелляция ямаса кассация тәртибинде көрип шығылған суд ҳүжжетлери үстинен берилген:

3) Өзбекстан Республикасы Жоқарғы судының пуқаралық ислери бойынша судлаў колегиясы:

Қарақалпақстан Республикасы судының, ўалаятлар, Ташкент қаласы, судларының пуқаралық ислери бойынша судлаў коллегиясында, Өзбекстан Республикасы Әскерий судында апелляция ямаса кассация ҳәм ревизия (тафтиш) тәртибинде көрилген тийисли пуқаралық ислери бойынша районлараралық, район, қала судлары, аймақлық әскерий судлар тәрепинен биринши инстанция бойынша қабыл етилген суд ҳүжжетлери үстинен берилген:

Өзбекстан Республикасы Жоқарғы суды, Қарақалпақстан Республикасы суды, ўалаятлар, Ташкент қаласы, судлары, Өзбекстан Республикасы Әскерий суды тәрепинен биринши инстанция бойынша қабыл етилген ҳәм апелляция ямаса кассация тәртибинде көрип шығылған суд ҳүжжетлери үстинен берилген ревизия (тафтиш) тәртибиндеги шағымларды (протестлерди) көрип шығады.

Өзбекстан Республикасы Жоқарғы суды баслығының ҳәм Өзбекстан Республикасы Бас прокурорының Өзбекстан Республикасы Жоқарғы судының пуқаралық ислери бойынша судлаў коллегиясында ревизия (тафтиш) тәртибинде көрилген ислер бойынша қабыл етилген суд ҳүжжетлери үстинен келтирилген протести Өзбекстан Республикасы Жоқарғы судының Президиумы тәрепинен көриледи.

419⁶-статья. Қарақалпақстан Республикасы судының, ўалаятлар, Ташкент қаласы, судларының пуқаралық ислери бойынша судлаў коллегиясында, Өзбекстан Республикасы Әскерий судында ревизия (тафтиш) тәртибинде көрилиўи лазым болған шағым (протест) усы судлар атына жолланады, бирақ шешиўши қарарды қабыл еткен судқа бериледи.

Шешиўши қарарды қабыл еткен суд шағым (пртоест) келип түскен күннен баслап бес күнлик мүддет ишинде шағымды (пртоестти) исти ревизия тәртибинде көретуғын судқа ис пенен бирге жибериўи шәрт.

Өзбекстан Республикасы Жоқарғы судының Пуқаралық ислери бойынша судлаў колегиясында ревизия тәртибинде көрилиўи лазым болған шағым Өзбекстан Республикасы Жоқарғы судының Пуқаралық ислери бойынша судлаў колегиясына бериледи.

Өзбекстан Республикасы Жоқарғы суды баслығының, Өзбекстан Республикасы Бас прокурорының Өзбекстан Республикасы Жоқарғы суды Президиумына ревизия (тафтиш) тәртибиндеги протести тиккелей Өзбекстан Республикасы Жоқарғы судына бериледи.

Ревизия тәртибиндеги шағым биринши инстанция судының шешиўши қарары, уйғарыўы, қарары нызамлы күшине кирген күннен баслап бир жыл ишинде бериледи.

Қарақалпақстан Республикасы судына, ўалаятлар, Ташкент қаласы судларына, Өзбекстан Республикасы Әскерий судына ревизия тәртибинде шағым бериў мүддети кассация инстанциясы суды тәрепинен уйғарыў шығарылғанға шекем өткен жағдайда шағым кассация инстанциясы суды тәрепинен уйғарыў қабыл етилген күннен баслап үш ай ишинде берилиўи мүмкин.

Өзбекстан Республикасы Жоқарғы судының Пуқаралық ислери бойынша судлаў коллегиясына шағым бериў мүддети Қарақалпақстан Республикасы суды, ўалаятлар, Ташкент қаласы судлары, Өзбекстан Республикасы Әскерий суды тәрепинен ревизия тәртибинде уйғарыў шығарылғанға шекем өткен жағдайда шағым усы судлар тәрепинен исти ревизия тәртибинде көриў нәтийжелери бойынша уйғарыў қабыл етилген күннен баслап үш ай ишинде берилиўи мүмкин.

Өзбекстан Республикасы Жоқарғы суды баслығының, Өзбекстан Республикасы Бас прокурорының протести усы Кодести 419⁴-статьясы                1-бөлиминде көрсетилген шахслар мүрәжаат қылған күннен баслап үш ай ишинде, бирақ Өзбекстан Республикасы Жоқарғы судының Пуқаралық ислери бойынша судлаў коллегиясы тәрепинен исти ревизия тәртибинде көриў нәтийжелери бойынша уйғарыў қабыл етилген күннен баслап алты айдан артық болмаған мүддетте Өзбекстан Республикасы Жоқарғы судының Президиумына киритилиўи мүмкин.

Ревизия тәртибиндеги шағым бериў мүддети шағым бериў мүддети өткен күннен баслап үш ай ишинде берилген ҳәм өткизилген мүддет кеширимли деп табылған болса тиклениўи мүмкин.

Усы Кодекстиң тоғызыншы бөлиминде көрсетилген мүддет өткеннен соң берилген ревизия тәртибиндеги шағым көрип шығылмайды.

419⁹-статья. Ревизиятәртибиндеги шағымды қайтарыў, ис жүритиўге қабыл етиўден бас тартыў ямаса қабыл етиў ҳаққындағы мәселе судья тәрепинен жеке тәртипте шағым судқа келип түскен күннен баслап бес күннен кешиктирмей шешиледи.

419¹⁵, 419¹⁶, 419¹⁷-статьялар. Ревизия тәртибиндеги шағымды Өзбекстан Республикасы Жоқарғы судының судьясы тәрепинен қосымша қылынған материаллар тийкарында, зәрүр ҳалларда исти талап қылып алдырып үйрениледи ҳәм ревизия тәртибиндеги шағымды көрип шығыў ушын Өзбекстан Республикасы Жоқарғы судының Пуқаралық ислери бойынша судлаў коллегиясына өткизиўден бас тартыў ямаса өткериў ҳаққында уйғарыў қабыл етеди ҳәм бул уйғарыўларда уйғарыў шығарылған орын ҳәм сәне, уйғарыў шығарылған судьяның фамилиясы ҳәм аты, әкесиниң атының бас ҳәриплери, шағым берген шахстың аты, фамилиясы,  шағым етилип атырған суд ҳүжжети, ис мазмунының қысқаша баяны, шағымды Өзбекстан Республикасы Жоқарғы судының Пуқаралық ислери бойынша судлаў коллегиясына өткизиўден бас тартыў ямаса өткериў себеплери көрсетиледи.

419¹⁹-419²⁰-статья. Ревизия инстанциясы ревизия тәртибиндеги шағымды көрместен қалыдырыў, ревизия тәртибиндеги шағым бойынша ис жүритиўди тамамлаў ўәкиллигине ийе.

419²³-статья. Ревизия тәртибинде шағым берген шахс ревизия инстанциясы мәслаҳатханаға киргенге шекем шағымды толтырыўға, өзгертириўге ямаса оннан ўаз кешиўге ҳақылы.

419²⁴-статья. Ревизия тәртибинде шағым берилгеннен соң даўагердиң арыз қылынған талапларынан ўаз кешиўи, жуўапкердиң даўагер талапларын тән алыўы ҳәм тәреплердиң келисим питимин дүзиўи жазба формада ревизия инстанциясына тапсырылыўы керек.

419²⁵-статья. Ревизиятәртибинде шағым Қарақалпақстан Республикасы суды, ўалаятлар, Ташкент қаласы судлары, Өзбекстан Республикасы Әскерий суды тәрепинен ревизия тәртибинде шағымды ис жүритиўге қабыл етиў ҳаққындағы уйғарыў шығарылған күннен баслап бир айдан артық болмаған мүддет ишинде көрип шығылады.

Ревизия тәртибинде шағым Өзбекстан Республикасы Жоқарғы судының Пуқаралық ислери бойынша судлаў коллегиясы тәрепинен ол көрип шығыў ушын өткизилген күннен баслап бир айдан артық болмаған мүддет ишинде көрип шығылады.

Айрықша жағдайларда шағымды көрип шығыў мүддети исти көрип атырған судлаў коллегиясы тәрепинен көби менен бир айға узайтырылыўы мүмкин.

Ревизия тәртибиндеги протест Өзбекстан Республикасы Жоқарғы судының Президиумы тәрепинен ол Өзбекстан Республикасы Жоқарғы судының Президиумына келип түскеннен баслап еки айдан аспаған мүддеттте көрип шығылады.

419²⁸-статья. Ревизия инстанциясы шағымды көриў нәтийжелери бойынша:

• шешиўши қарарды, уйғарыўды ямаса қарарды өзгериссиз қалдырыўға,
• шешиўши қарарды, уйғарыўды ямаса қарарды толық ямаса қысман бийкар етиўге ҳәм жаңа шешиўши қарар, уйғарыў ямаса қарар қабыл етиўге,
• шешиўши қарарды, уйғарыўды ямаса қарарды толық ямаса қысман өзгертиўге,
• усы Кодекстиң 372²-статьясы биринши бөлиминиң 4-бәнтинде ҳәм 372⁴-статьясы екинши бөлиминиң 4-бәнтинде нәзерде тутылған тийкарлар бар болған жағдайда шешиўши қарарды, уйғарыўды ямаса қарарды бийкар етиўге ҳәм исти жаңадан көриў ушын апелляция ямаса кассация инстанциясы судына жибериўге,
• шешиўши қарарды, уйғарыўды ямаса қарарды толық ямаса қысман бийкар етиўге ҳәм арзаны көрместен қалдырыўға ямаса ис жүритиўди толық ямаса қысман тамамлаўға
• айрым суд ҳүжжетлерин бийкар етиўге ҳәм ис бойынша алдын қабыл етилген суд ҳүжжетлеринен бирин өз күшинде қалдырыў ўәкиллигине ийе.

419²⁹-статья. Ревизия инстанциясы судының уйғарыўында, қарарында баян етилген көрсетпелер исти жаңадан көрип атырған суд ушын мәжбүрий есапланады.

Кодекстиң 4-статьясы 1-бөлими төртинши хатбасысындағы «апелляция ҳәм кассация» деген сөзлерди «апелляция, кассация ҳәм ревизия (тафтиш)» деген сөзлер менен алмастырыў,

6-статьяны төмендеги:

«Өзбекстан Республикасы Жоқарғы судының Президиумы исти ревизия тәртибинде көриў нәтийжелери бойынша қарар шығарады» деген мазмундағы төртинши бөлим менен толтырыў нәзерде тутылған.

Сондай-ақ, Кодекстиң исте прокурордың қатнасы ҳаққындағы   50-статьясы, төмендеги редакцияда баян етилип, оған көре, прокурор тек  нызамда нәзерде тутылған ҳалларда ямаса прокурордың даўа арзасы тийкарында қозғатылған ислерде ғана қатнасыўы мүмкин. Прокурор басқа шахслардың арзалары менен қозғатылған истиң додалаўында өз басламасы менен қатнасыўы мүмкин емес.

Егер пуқараның ден-саўлығының ҳалаты, жасы ямаса басқа себеплерге көре судта өз ҳуқықлары, еркинликлери ҳәм нызамлы мәплерин жеке өзи қорғаў имканиятына ийе болмаса прокурор пуқараның пуқараның бузылған ҳуқықлары, еркинликлери ҳәм нызамлы мәплерин қорғаў ушын арза менен судқа мүрәжат етиўҳуқықына ийе.

Пуқаралық ислери бойынша районлараралық, район, қала судларына даўа арзаны– Қарақалпақстан Республикасы, ўалаятлар, Ташкент қаласы, районлар, қалалар прокурорлары ҳәм оларға теңлестирилген прокурорлар ямаса олардың орынбасарлары, Қарақалпақстан Республикасы судына, ўалаятлар, Ташкент қаласы судларына – Қарақалпақстан Республикасы, ўалаятлар, Ташкент қаласы прокурорлары ямаса олардың орынбасарлары усынады.

Өзбекстан Республикасы Бас прокуроры ямаса оның орынбасарлары Өзбекстан Республикасының барлық пуқаралық судларына даўа арзаны усыныўға ҳақлы.

 

 

 

ЗУЛЬФИЯ БЕРДИМУРАТОВА,

Қарақалпақстан Республикасы судының судьясы