Ата-ананың ҳәм басқа жақын туўысқанларының бала менен көрисип турыў ҳуқықы менен байланыслы даўлардың өзгешелиги

Ата-ананың ҳәм басқа жақын туўысқанларының бала менен көрисип турыў ҳуқықы менен байланыслы даўлардың өзгешелиги

Ата-ананың ҳәм басқа жақын туўысқанларының бала менен көрисип турыў ҳуқықы менен байланыслы даўлардың дурыс ҳәм өз ўақтында мазмунынан шешиўде суд процессуаллық ҳәм материаллық ҳуқық нормаларын ҳәм нызамларын туўры қолланыўы ҳәм әмелге асырыўы тийис.

Ата-ананың ҳәм басқа жақын туўысқанларының бала менен көрисип турыў ҳуқықы менен байланыслы даўларды судлар ис бойынша таярлық ҳәрекетлери әмелге асырылып болынған күннен баслап бир айлық мүддет ишинде пуқаралық исти мазмунынан көрип шығыўы лазым.

Судлар, бундай даўларды шешиўде Өзбекстан Республикасы Жоқарғы суды Пленумының 1998-жыл 11-сентябрь күнги «Балалар тәрбиясы менен байланыслы болған даўларды шешиўде судлар тәрепинен нызамларды қоллаў әмелияты ҳаққында»ғы 23-санлы Қарарын ҳәм Өзбекстан Республикасы Шаңарақ Кодекслерин қолланады.

Баладан бөлек жасап атырған ата(ана) перзенти менен көрисиў, оның тәрбиясында қатнасыў ҳәм билим алыў мәселесинде қатнасыў ҳуқықына ийе.

Бала менен бирге жасап атырған ата(ана) баланың ана (ата)сы менен көрисиўге, егер бундай көрисиў баланың физикалық ҳәм руўхый саламатлығына, өсип жетилисиўине зыян келтирмесе, қарсылық етпеў керек.

Ата-ана баладан бөлек жасайтуғын ата(ана)ның ата-аналық ҳуқықларын әмелге асырыў тәртиби ҳаққында жазба түрде келисим дүзиўге ҳақылы. Егер ата-ана келисе алмаса, даўа ата-ана, (яки олардың биреўи)ниң талабына муўапық суд тәрепинен қәўендерлик ҳәм әменгерлик уйымы қатнасыўында шешиледи. Судтың бийлиги орынланбағанда айыпкер ата-анаға қарсы нызам ҳүжжетлеринде нәзерде тутылған шаралар қолланылады. Судтың  бийлигин қастан орынламаған жағдайда суд баладан бөлек жасап атырған ата(ана)ның талабына муўапық баланың мәпин ҳәм оның пикирин есапқа алған ҳалда баланы оған бериў ҳаққында бийлик шығарыўы мүмкин.

Баладан бөлек жасап атырған ата(ана) тәрбия, емлеў, халықты социаллық жақтан қорғаў ҳам басқада соған уқсаған шөлкемлерден өз баласы ҳаққында мағлыўмат алыў ҳуқықына ийе. Ата(ана) тәрепинен баланың өмири ҳәм ден саўлығы ушын қәўип-қәтер болғанда ғана, оларға мағлыўмат бериў қанаатландырылмаўы мүмкин. Мағлыўмат бериўдиң қанаатландырылмаслығы үстинен суд тәртибинде шағым етиўи мүмкин.

Ата, апа, аға-ини, ажапа-қарындас ҳәм басқа жақын туўысқанлар бала менен көрисип турыў ҳуқықына ийе.

Ата-ана (олардың бири) жақын туўысқанларының бала менен көрисиўге имканият бермесе, қәўендерлик ҳәм әменгерлик уйымы ата-ананы (олардан биреўин) бундай имканият бериўге мәжбүр етиўи мүмкин.

Егер ата-ана (олардан биреўи) қәўендерлик ҳәм әменгерлик уйымы қарарын орынламаса, баланың жақын туўысқанлары яки қәўендерлик ҳәм әменгерлик ўйымы бала менен көрисип турыўға тосқынлық етиўши жағдайларды жоқ етиў ҳаққында даўа менен судқа мүрәжаат етиўге ҳақылы. Суд баланың мәпин ҳәм баланың пикирин есапқа алған ҳалда даўды шешеди.

Судтың бийлиги орынланбағанда айыпкер ата(ана)ға қарсы нызам ҳүжжетлеринде нәзерде тутылған шаралар қолланылады.

Бахтияр Төребаев,

Пуқаралық ислери бойынша Шымбай районлараралық суды баслығы                                                                                  

Судьялар тәрепинен Кегейлиде семинар өткерилди

Бүгинги күнде судлар тәрепинен салық даўлары бойынша көрилип атырған ислердиң тийкарғы категориясын салық қарыздарлығын өндириў, салық төлеўшилердиң бюджеттен пул суммаларын қайтарыў, салық уйымларының қарарларын ҳақыйқый емес деп табыў, лаўазымлы шахслардың ис-ҳәрекетлери (ҳәрекетсизлиги) үстинен шағым етиў ҳаққындағы даўлар қурамақта.

Қарақалпақстан Республикасы суды судьялары З.Бабаджанова, С.Ниязов, Қарақалпақстан Республикасы ҳәкимшилик суды судьясы Р.Худайбергеновалар тәрепинен Кегейли районындағы Мәмлекетлик салық инспекциясында өткерилген семинарда судларда көрип шығылып атырған салық даўларына байланыслы айырым мәселелер бойынша бирден-бир жантасыўды қәлиплестириў зәрүрлиги жүзеге келгенлиги айтылды. Мине усыннан келип шығып, Жоқарғы суд пленумының “Судлар тәрепинен салық нызамшылығын қоллаўдың айырым мәселелери ҳаққында”ғы қарары ислеп шығылғанлығы ҳәм оны әмелиятда ең зәрүр деп есапланған мәселелер бойынша қоллаў жүзесинен усыныслар орын алғанлығы айрықша атап өтилди.

Иләж барысында суд әмелиятынан келип шыққан ҳалда салық органлары тәрепинен салық тексериўлери нәтийжелери бойынша қарарлар қабыл етиўде жол қойылып атырған нызам бузылыў жағдайлары, салықты есаплаў, финанслық жәрийма ҳәм жеңилликлерди қоллаў ҳәм салық органларының қараралары тийкарында салықларды өндириўдеги қәтеликлерге байланыслы әҳмийетли мәселелер бойынша түсиниклер берилди.

Семинарда қатнасыўшылар қызықтырған сораўларына анық жуўаплар алды.

Қарақалпақстан Республикасы суды 

Жынаят иси кɵшпели суд мǝжилисинде кɵрилди

Хожели районы Педагогика коллежиниң мǝжлислер залында, жынаят ислери бойынша Хожели район судының баслығы И.Алланиязов тǝрепинен транспорт қуралларын пайдаланыў қәўипсизлигин бузыў менен байланыслы 1 шахстың жынаят иси кɵшпели суд мǝжилисинде кɵрип шығылды.

Кɵшпели судта жǝбирлениўши ɵзине келтирилген зыян айыпланыўшы тǝрепинен  толық қапланғанын, ол кеширим сорағанын, оған кеширим бергенин, ҳǝзирде ɵз-ара жарасып кеткенлерин билдирип, оған қарата жынаят исин жарасыў мунǝсибети менен жуўмақлаўды сорады.

Сонлықтан ис, суд тǝрепинен Жынаят кодексиниң 66¹-статьясы (тǝреплердиң жарасқанлығы мунǝсибети) менен ɵндиристен қысқартылды.

Буннан тысқары, бирнеше пуқараларға қарата инсаныйлық акти қолланылды. Бул шахслар илгери жынаят сәдир етип, Хожели районы ИИБ ЖҚХ Пробация топары қадағалаўында болып суд тәрепинен тайынланған жазаны өтеп келип, мийнетке ҳадал мүнәсибетте болғаны, руўхан дүзелгени, жынайый қылмысының ақыбетин терең аңлап жетип, әмелде пушайман болғанлықлары мүнәсибети менен шәртли рәўиште азат етилди.

Соның менен бирге кɵшпели суд мǝжилиси қатнасыўшыларына сǝдир етилип атырған жынаятшылық ҳǝм ҳукықбузарлықлар ҳақкында түсиндирип, ǝсиресе урлық, алдаўшылық, адам саўдасы жынаятлардың келип шығыў себеплерин ҳǝмде жаслар ҳǝм ҳаяллар арасында жынаятларының алдын алыў, олардың келип шығыў себеплери бағдарында ҳуқықый түсиниклер берип ɵтилди.

Ибрайым Алланиязов,

жынаят ислери бойынша Хожели район судының баслығы

Жер менен байланыслы тартыслар ҳаққында  

Статистикалық мағлыўматларға қарағанда кейинги ўақытлары судларда жер менен байланыслы тартыслар саны жылдан-жылға кѳбейип бармақта.

Мысалы, бул ислердиң саны 2021-жыл 34 исти қураған болса, 2022-жыл 403 исти қураған.

Әмелият пуқаралар ҳәм юридикалық шахслардың жер участкаларына болған мулк ҳуқықы ҳаққында толық түсиникке ийе емес екенлигин кѳрсетеди.

Себеби усы мазмундағы ислер көрилгенде айрым ўақытлары пуқаралар бул жерден кѳп жыллардан бери пайдаланып, салықларын тѳлеп киятырғанлығын кѳрсетип, турақ-жайы ҳәм жер участкасының кадастр ҳүжжетлерин усынады. Ал, бул кадастр ҳүжжетлери турақ-жайға ҳәм жер участкасына болған ҳуқықы мәмлекетлик дизимге алынғанлығын тастыйықлаўшы ҳужжет болып есапланбайды, ал тек ғана жерден пайдаланғаны ушын ҳақы тѳлеў ушын ислеп берилген ҳүжжетлер болып табылады.

Әлбетте бул жерде Мүлк ҳуқықы ҳәм Жер участкаларына болған мулк ҳуқықы дегенимиз не деген сораў туўылыўы тәбиий.

Ѳзбекстан Республикасы Пуқаралық кодексиниң 164-статьясында Мулк ҳуқықы тусиниги белгиленген болып, оған кѳре мүлк ҳуқықы шахстың өзине қараслы мал-мүлкке өз қалеўи менен ҳәм өз мәплерин гөзлеп ийелик етиў, оннан пайдаланыў ҳәм оны басқарыў, сондай-ақ өзиниң мүлк ҳуқықын бузылыўын ким тәрепинен болмасын ҳәр қандай бузыўды сапластырыўды талап етиў ҳуқықынан ибарат. Мүлк ҳуқықы мүддетсиз болып табылады.

Ал, 188-статьясында болса, “пуқаралар ҳәм юридикалық шахслардың жер участкаларына болған мулк ҳуқықы нызамшылықта нәзерде тутылған жағдайларда, тәртипте ҳәм шәртлерде жүзеге келеди” деп белгиленген.

Жер участкаларын бериў (реализация етиў) тәртиби Ѳзбекстан Республикасы Жер кодексиниң 23-статьясында белгиленген болып, турақлы пайдаланыў ушын ҳәм ижарага бериў жер ажыратыў тәртибинде әмелге асырылады.

Жер участкаларын бериў (реализация етиў) тѳмендеги тәртипте әмелге асырылады:

1) мулк қылып бериў (реализация етиў) – аўыл хожалығына арналмаған жер участкаларын меншиклестириў ҳаққындағы нызамшылыққа муўапық, соның ишинде жеке тәртипте турақ-жай қурыў ҳәмде турақ-жайды абаданластырыў, исбилерменлик ҳәм қаласазлық жумысын әмелге асырыў ушын электрон онлайн-аукцион арқалы;

2) турақлы пайдаланыўға бериў – усы Кодекстиң 20-статьясында нәзерде тутылған жағдайларда областьлар ҳәм Ташкент қаласы ҳәкимлери тәрепинен;

3) ижараға бериў – Ѳзбекстан Республикасы Министрлер Кабинети тәрепинен, сондай-ақ ашық электрон таңлаў ҳәм электрон онлайн-аукцион арқалы.

Ҳәммемиз билемиз, 2021 жыл 16 августдан баслап Ѳзбекстан Республикасы пуқараларына жеке тәртипте турақ-жай қурыў ҳәм турақ-жайды абаданластырыў ушын 0,04 гектарга шекем жер участкалары электрон онлайн-аукцион арқалы мулк ҳуқықы тийкарында реализация қылынади.

Жеке тәртипте турақ-жай қурыў ҳәм турақ-жайды абаданластырыў ушын жер участкаларын электрон онлайн-аукцион арқалы реализация етиўде жер участкаларын инженерлик-коммуникация тармақларына жалғаў шартлери нәзерде тутылыўы кк.

Усы жерде жер участкасына болган ҳуқық қашан пайда болады деген сораў туўылады?

Ѳзбекстан Республикасы Жер Кодексиниң 31-статьясында «юридикалық ҳәм физикалық шахслардың жер участкасына болған ҳуқықы жердиң ѳзинде шегаралар белгиленгенинен, жер участкаларының планлары (сызылмалары) ҳәм кѳринислери дүзилип, жер участкаларына болған ҳуқық мәмлекетлик дизимге алынғаннан кейин пайда болады» деп белгиленген.

Ал, бул ҳуқықты тастыйықлаўшы ҳужжетлерге кѳшпес мулк объектлерине болған ҳуқықлардың мәмлекетлик реестринен электрон кѳширме жер участкасына болған мулк ҳуқықын бериўши мәмлекетлик ордери, областлар ҳәм Ташкент қаласы ҳәкиминиң жер участкасын турақлы пайдаланыўға бериў ҳаққындағы қарары, ижара шартнамасы, жер участкасы берилген (ажыратылган) ўақыттағы  нызамшылыққа муўапық жер участкасын бериў (ажыратыў) ўәкиллигине ийе болған шѳлкемлер ҳәм лаўазымлы шахслардың ҳүжжетлери, Ѳзбекстан Республикасы Мәмлекетлик салық комитети жанындағы Кадастр агентлигиниң Мәмлекетлик кадастрлары палатасы бѳлимшелериниң жер участкасын бѳлиў ҳаққындағы ҳүжжетлери, суд қарары, алды-сатты шартнамасы, мулкдарлардың яки олар ўәкиллик  берган шахслардың  қарары тийкарында  бериледи.

Жер участкасына болған ҳуқық усы ҳуқық белгиленген тәртипте мәмлекетлик дизимге алынғаннан кейин күшке киреди.

Сондай-ақ, Ѳзбекстан Республикасы Пуқаралық кодексиниң  210-статьясында турақ-жайға мулк ҳуқықының пайда болыў тәртиби белгиленген болып, белгиленген тәртипте ажыратып берилген жер участкасында қурылып атырған жаңа турақ-жайға мулк ҳуқықы мәмлекетлик дизиминен ѳткизилген ўақыттан баслап пайда болады.

Ал, нызамшылыққа кѳре, белгиленген тәртипте ажыратып берилмеген жер участкасына қурылған турақ-жай ѳзбасымшалық пенен  қурылған имарат болып табылады.

Жоқарыда атап ѳтилген Пуқаралық кодексиниң 212-статьясында ѳзбасымшалық пенен имарат қурыў ҳәм оның ақыбетлери белгиленген.

Яғный, нызамшылықта белгиленген тәртипте қурылыс мақсетлери  ушын ажыратылмаған жер участкаларында, сондай-ақ имарат қурыў ушын зарур рухсатнама алмастан яки архитектура ҳәм қурылыс нормалары ҳәмде қағыйдаларын айтарлықтай бузған ҳалда қурылган турақ-жай, баска имаратлар яки ѳзге кѳшпес мулк ѳзбасымшалық пенен  қурылған  имарат болып есапланады.

Ѳзбасымшалық пенен имарат қурған шахс оған мулк ҳуқықын алаалмайды. Бул шахс қурған имаратты басқарыўга – сатыўға, саўға етиўге, ижарага бериўге, имаратқа қарата басқа питимлер дүзиўге ҳақылы емес.

Ѳзбасымшалық пенен имарат қурыў нәтийжесинде ҳуқықлары бузылған шахстың яки тийисли мәмлекетлик уйымның даўасы менен бундай имарат судтың қарарына кѳре имаратты қурған шахс тәрепинен яки оның есабынан бузып тасланыўы лазым.

Сонлықтанда, пуқаралар тийисли тәртипте қурылыс мақсетлери ушын ажыратылған жер участкасына нызамлы түрде тийисли рухсатнама алып, архитектура ҳәм қурылыс нормаларына әмел еткен ҳалда ҳәрекет етсе мақсетке муўапық болар еди.

Зульфия Бабаджанова,

Қарақалпақстан Республикасы  суды судьясы                                                         

9 миллиард сум қайда кетти?!

Бүгинги күнде социаллық тармақ имканиятлары кең ен жайып, түрли бағдарламалар менен бирге интернет ойынлары да көбейип кетти.  Дәслеп сен утасаң, кейин сени утады. Бирақ, бул тегин емес, ал көп муғдардағы пуллар есесине келетуғын жеңис. Сен утсаң не жақсы, егер утылып қалсаң ше… Және оған миллиардлап ақша «тиксең»де утылып қалсаң?!…

Мирмуқсим (аты өзгертилген) әп-әнедей қаладағы банкке техник хызметкер болып жумысқа кирди. Себеби ол компьютерди жақсы билетуғын бүгинги күнниң тили менен айтқанда күшли «IT»шик еди. Оның жақсы ислегенин, жумысқа деген жуўапкершилигин жақсы түсинген банк басшылары әсте-әсте оны хошаметлеп, түрли лаўазымларға көтерди. Қамалмасынан алдын ол банктың пластик карталар секторы жетекши қәнийгеси лаўазымында ислеген еди.

Күнлердиң биринде жоралары арқалыма, я өзи қызықсыныппа қулласы интернетте “1Хбет” деген тоталитар ойынға тап болады. Дәслеп, “қалтасы көтерген” пулларды сол ойынға тигип ойнап жүрген Мирмуқсим “қолымнан сонша пластик карта өтеди, биреў екеўине ақша салып өткерейин кейин утсам орнына қайтарып қояманғо”,-деген пуш қыял менен дәслеп, анасы ҳәм әжапасының пластик картасына банк есап бетинен буннан басқада он бир шахстың атына олардың хабарысыз, ҳеш қандай тийкарсыз  “Uzkard” пластик карталарын рәсмийлестирип ашып алып, усы пластик карталарды өзинде сақлап келип, оған банктиң есап-бетинен пул өткермелерин салып пайдалана баслайды. Өзи усы банктиң материаллық жуўапкер шахсы болыўына қарамастан, “бүгин утсам пулларды қайтарып қояман, ертен қояман” деп  компьютер техникасынан пайдаланған ҳалда автоматластырылған банк системасындағы NCI бағдарламасынан өзине бириктирилген системаға кириў ҳуқықын бериўши логин паролинен пайдаланып өзи ислейтуғын банктиң банклер/филиаллар аралық есап китапларды әмелге асырыў ушын ашылған клиринг транзит есап бети ҳәмде басқада банк транзит есап бетлеринен  өз сақлаўында болған өзиниң атындағы пластик картаға 2019-жылдың июль айынан 2022-жылдың март-май айлары даўамында банктиң жүдә көп муғдардағы 9 млрд. 208 млн. 862 мың 372,48 сўм  пулларын компьютер техникасы жәрдеминде талан-тараж етеди. Яғный саналы түрде  “1Хбет” деген тоталитар ойынына тигип жибереди.

Мирмуқсимниң бул жынаяты жуўапсыз қалмады. Өзбекстан Республикасы Жынаят Кодексиниң 167-статьясы 3-бөлими “а” ҳәм “г” бәнтлеринде нәзерде тутылған көрсетилген жынаятты қастан ислегенлиги ушын оған жынаят иси қозғатылып, суд ҳүким оқыды.

Ашық суд мәжилисинде гүманланыўшы ҳәм гуўалардың көрсетпелери тыңланғанында, атына пластик аштырылған шахслардың ҳеш бири Мирмуқсимды танымаслығын, ҳәтте өзлеринде улыўма банк пластик карталары болмағанын, бул истен пүткиллей бийхабар екенликлерин билдирди. Тоталитар ойынның қызығы менен өзиниң жынаят жолына кирип қалғанын билмейде қалған “шебер компьютерщик” мен бул пулларды жеке мәпим ушын емес, ал текғана ойынға тиктимғо деп судтан жеңиллик сорады.

Суд ҳүким етти, оған бола судланыўшы Мирмуқсим Өзбекстан Республикасы Жынаят Кодексиниң 167-статьясы 3-бөлими «а» ҳәм «г» бәнтлери менен айыплы деп табылып, 3 (үш) жыл мүддетке ҳәр қандай банк ҳәмде финанс тараўындағы мекеме, кәрхана ҳәм шөлкемлерде шөлкемлестириў-басқарыў, ҳәқимшилик-хожалық миннетлемелери, материаллық ҳәм финанслық жуўапкершилик берилген лаўазымларда ислеў ҳуқықынан айырылып, 8 жыл мүддетке еркинен айырыў жазасы тайынланды.

Дурыс, “гүзе күнде емес, күнинде сынады” дегениндей ойланбай басылған қәдем ақыбетинде банктың 9 млрд сум қаржысы талан-тараж, ал,  Мирмуқсим өмириниң әйне жаслық дәўириниң 8 жылын “темир тор” артында өткеретуғын болды. Ендиги жағында ол өзиниң ислеген қылмысын еледе тереңирек ойлап, дурыс жуўмақ шығарып, таңлаған жолынан қайтса, жәмийетке пайдалы инсанға айланса не жақсы…

Шарапат Шамамбетов,

Жынаят ислери бойынша Нөкис қаласы суды баслығы

Даўа арза ис жүритиўден қысқартылды

Нөкис районлараралық экономикалық суды тәрепинен Бердақ атындағы қарақалпақ мәмлекетлик университети юридика факультети студентлериниң қатнасыўында өткерилген нәўбеттеги ашық көшпели суд мәжилисинде экономика тараўына байланыслы ис көрип шығылды.

Нөкис районлараралық экономикалық суды судьясы М.Каримбаева басшылығында, судья жәрдемшиси С.Қалмуратовтың хаткерлигинде, даўагер жамийет баслығы «С» ҳәм жуўапкер жәмийет баслығы «Н» ның қатнасыўында өткерилген ашық көшпели суд мәжилисинде даўагер «С» жуўапкер «Н» нан 8 580 764, 75 сўм тийкарғы қарыз, 1 716 142,95 сўм пеня, төленген мәмлекетлик бажы ҳәм почта қәрежетлерин өндириўди сорап судқа даўа арза киритеди.

Даўагер ўәкили суд мәжилисинде даўа арзадан ўаз кешкенлиги ҳаққындағы арзаны усынады. Жуўапкер «Н» даўаны қоллап, өз-ара келисип алғанлығы себепли даўагердиң даўадан ўаз кешкенлигин инабатқа алыўды сорады.

Суд даўагер ўәкилиниң пикирин тыңлап, усынылған ҳүжжетлерди үйренип шығып, даўа арзаны ис жүритиўден қысқартыўды мақул тапты.

Суд мәжилиси жуўмақланғаннан соң, судья болажақ юристлерге не   ушын бундай шешим қабыл етилгениниң ҳуқықый тийкарларын түсиндирип берди. Студентлер де өзлерине керекли болған мағлыўматларды және қызықтырған сораўларына да толық жуўап алыў мүмкиншилигине ийе болды.

Суд мәжилиси жуўмақланғаннан соң, судья болажақ юристлерге не ушын бундай шешим қабыл етилгениниң ҳуқықый тийкарларын түсиндирип берди. Студентлер де өзлерине керекли болған мағлыўматларды және қызықтырған сораўларына да толық жуўап алыў мүмкиншилигине ийе болды.

Мунаввар Каримбаева,

Нөкис районлараралық экономикалық суды судьясы

Өзбекстан Республикасыныӊ жаӊа редакциясындағы Мийнет кодекси, жаӊа нормалар мазмуны

Ҳәр ким мийнет етиў, еркин кәсип таӊлаў нызамда белгиленген тәртипте жумыссызлықтан қорғаныў ҳуқықына ийе. Шахслардыӊ бул ҳуқықлары Конституциямызда ҳәм Инсан ҳуқықлары бойынша дүнья жүзлик Декларациясы нормаларында ҳәм белгиленген. Конституция нормасыныӊ ислеўин тәмийнлеў, шахслардыӊ бәнтлик ҳәм мийнет қатнасықлары менен байланыслы ҳуқық ҳәм миннетлемелерин тәртипке салыў мақсетинде мәмлекетимизде биринши мәрте 1995-жылда Мийнет кодекси қабыл етилген еди. Бирақ бул кодекс нормаларыныӊ ҳәзирги заман талапларына толық рәўиште жуўап бере алмай атырғанлығы, ондағы базы нормаларыныӊ әмелиятқа киритилиўинде қатар машқалалар жүзеге келгенлиги бул тараўдағы мүнәсибетлерди түптен реформалаў зәрүриятын жүзеге келтирди. Нәтийжеде Бәнтлик ҳәм мийнет қатнасықлары министрлиги тәрепинен Мийнет кодексиниӊ жаӊа редакциясы жойбары Олий Мажлис палаталары тәрепинен мақулланды.

2022-жылдыӊ 28-октябрь күни мәмлекет басшысы тәрепинен “Өзбекстан Республикасыныӊ Мийнет кодексин тастыйықлаў ҳаққында”ғы Нызамы имзаланды. Мийнет кодекси  қабыл етилгенинен кейин 6 ай етип, яғный  2023-жыл 30-апрельден баслап күшке киреди.

Жаӊа редакциядағы Мийнет кодекси 2-қысмынан “Улыўма қағыйдалар” ҳәм “Арнаўлы бөлим” нен, 7-бөлимнен, 581-статьядан ибарат, 1-бөлим “Улыўма қағыйдалар”, 2-бөлим “Мийнет тараўындағы социаллық шериклик”, 3-бөлим “Жумысқа жайластырыў”, 4-бөлим “Жеке тәртиптеги мийнетке байланыслы қатнасықлар”, 5-бөлим “Хызметкерлерди кәсипке таярлаў, қайта таярлаў ҳәм олардыӊ қәнийгелигин асырыў” 6-бөлим “Айрым категориядағы хызметкерлер мийнетин ҳуқықый жақтан тәртипке салыўдыӊ өзине тән өзгешеликлери”, 7-бөлим “Хызметкерлердиӊ мийнет ҳуқықларын қорғаў, мийнет тартысларын көрип шығыў” деп аталады.

Атап айтқанда жаӊа Мийнет кодексине киритилген әҳмийетли өзгерислерден бири хызметкердиӊ дем алыс күни менен байланыслы. Мәселен, егер дем алыс күни исленбейтуғын байрам күнине туўры келип қалса, дем алыс күни байрамнан кейинги күнге көширилиўи белгиленди. Буннан тысқары, жумыс күни даўамында хызметкерге дем алыс ҳәм аўқатланыў ушын берилетуғын тәнепислердиӊ даўамыйлығы ҳәм нызамда көрсетип өтилди ҳәм 30 минуттан еки саатқа шекем болған мүддет пенен шегараланды. Әмелдеги нызамшылық нормаларына көре, бул тәнепислердиӊ муғдары шөлкемниӊ ишки мийнет тәртип қағыйдаларында, смена графиклеринде ҳәм басқа ишки локал ҳүжжетлерде белгиленеди. Жыллық тийкарғы мийнет дем алыслары еӊ кем мүддетиниӊ даўамыйлығы ҳәм узайтырылды. Әмелдеги мийнет нызамшылығына көре, ҳәр жылы тийкарғы еӊ кем мийнет дем алысы  15 күнди қурайды. Жаӊа Мийнет кодексинде болса бул мүддет  21 календарь күни етип белгиленди. Себеби халықаралық Мийнет шөлкеминиӊ “Ҳақ төленетуғын мийнет дем алысы ҳаққында”ғы Конвенцияныӊ 3-статьясында бир жыллық жумыс  ушын берилетуғын мийнет дем алысы муғдары ҳәр қандай ҳалатта 3 жумыс ҳәптесинен кем болмаў кереклиги белгиленген. Киритилген бул өзгериске көре, хызметкердиӊ жыллық тийкарғы мийнет дем алысы мүддети халықаралық стандартларға муўапықластырылды. Хызметкерлерге жыл даўамында берилиўи мүмкин болған ис ҳақы  сақланбайтуғын дем алыстыӊ мүддетлерине ҳәм өзгерислер киритилди. Әмелдеги Мийнет кодексинде хызметкерге  бир жылда узағы менен 3 айға шекем ис ҳақы сақланбаған дем алыс берилиўи мүмкинлиги нәзерде тутылған. Бирақ жаӊа Мийнет кодекси нормаларына көре, карантин шаралары әмелге асырылып атырғанда, айрықша жағдай жүзеге келгенде ҳәм пүткил ҳалықтыӊ яки оныӊ бир бөлегиниӊ өмирине яки нормал жасаў шараятларына қәўип салыўшы басқа жағдайларда хызметкер 6 айға шекем ис ҳақы сақланбаған дем алыс алыўы мүмкин. Соған байланыслы болған әҳмийетли жаӊалықлардан және бири хызметкерге ис ҳақы қысман сақланатуғын дем алыслар бериў ҳаққында нормалар ҳәм киритилди. Әмелдеги Мийнет кодексинде бундай нормалар сәўлеленбеген.

Сондай-ақ, хызметкерлер ушын унамлы болған өзгерислерден және бири соннан ибарат, келешекте ис ҳақы яки басқа төлемлердиӊ төлеў мүддети кешиктирилген күнлер ушын компенсация алыў ҳуқықына ийе болады. Бул пуллы компенсация Өзбекстан Республикасы Орайлық банкиниӊ сол ўақыттағы әмелде болған қайта қаржыландырыўы ставкасынан келип шыққан ҳалда төленеди ҳәм оныӊ муғдары кешиктирилген ҳәр бир күн ушын усы қайта қаржыландырыў ставкасыныӊ 10 пайызы муғдарында белгиленди. Тийкарғы өзгерислерден және бири жаӊа Мийнет кодекси күшке киргеннен соӊ жумыс бериўшилер өз басламасына көре, хызметкерди пенсияға шыққанлығы мүнәсибети менен жумыстан босата алмайды. Әмелдеги Мийнет кодекси нормаларында жумыс бериўшиниӊ басламасына көре, кеминде 2 ай алдын ескерткен ҳалда хызметкерди нызамда нәзерде тутылған пенсия жасына толғаннан кейин жумыстан босатыў мүмкинлиги келтирилген еди. Бирақ жаӊа Мийнет кодексинде хызметкердиӊ пенсия жасына толыўы мүнәсибети менен жумыс бериўши тәрепинен босатылыўы мүмкинлиги ҳаққындағы бәнт алып тасланды.

Мийнет кодексиниӊ жаӊа редакцияда жеке тәртиптеги мийнет тартысыныӊ көрип шығыўы ушын судқа мүрәжат етиў мүддетлери өзгертирилген, яғный жумысқа тиклеў тартыслар бойынша-хызметкерге ол менен мийнет шәртнамасы бийкар етилгенлиги ҳаққындағы буйрық көширмеси тапсырылған күннен 3-ай (әмелдеги Кодексте 1-ай еди),  басқа мийнет тартыслары бойынша-хызметкер өзиниӊ ҳуқықы бузылғанлығы ҳаққында билген яки билиўи керек болған күннен баслап алты ай (әмелдеги Кодекс бойынша 3-ай еди) белгиленген.  Қулласы жаӊа Мийнет кодексинде хызметкердиӊ ҳуқық ҳәм миннетлемелерине байланыслы көплеп жаӊалықлар өз көринисн тапқан.

Каипназарова Саодат Алимбетовна,

Қарақалпақстан Республикасы суды судьясы                                                

Материаллық ҳәм руўхый зыян түсиниги ҳәм оны өндириў тийкарлары

Өзбекстан Республикасы Пуқаралық кодексинде зыян-ҳуқықы бузылған шахстың бузылған ҳуқықын тиклеў ушын сарплаған яки сарплаўы мүмкин болған қәрежетлери, оның мал-мүлки жоғалыўы яки зыянланыўы ҳақыйқый зыян деп ал, шахстың өз ҳуқықлары бузылмағанында әдеттеги пуқаралық айланысы шәраятында алыўы мүмкин болған, бирақ ала алмай қалған дәраматлары қолдан жиберилген пайда деп түсиник берилген. Егер нызамда яки шәртнамада келтирилген зыянды кем муғдарда төлеў нәзерде тутылмаған болса, ҳуқықы бузылған шахс өзине жеткизилген зыянның толық қапланыўын талап етиўи мүмкин, сондай-ақ, ҳуқықты бузған шахс буның нәтийжесинде дәрамат алған болса, зыян көрген шахс зыян менен бир қатарда қолдан жиберилген қолдан жиберилген пайданы усы көрилген дәраматтан кем болмаған муғдарда төлениўин талап етиўге ҳақылы болады.

Нызамға қайшы ҳәрекет яки ҳәрекетсизлик себеп пуқараның шахсына яки оның мал-мүлкине жеткизилген зыян, юридикалық шахсқа жеткизилген зыян, соның менен бирге қолдан жиберилген  пайда зыянды жеткерген шахс тәрепинен толық көлемде қапланыўы тийис.

Зыян жеткизген шахс, егер зыян өзиниң айыбы менен жеткизилмегенлигин дәлийллей алса, зыянды төлеўден азат етиледи. Ал, зыян жәбирлениўшиниң илтимасы яки разылығы менен жеткизилген болса, зыян жеткизген шахстың ҳәрекетлери жәмийеттиң әдеп-икрамлылық нормаларын бузбаса, зыянды төлеў талабы қанаатландырылмаўы мүмкин.

Зәрүрли қорғаныў ҳалатында жеткизилген зыян, егер бунда зәрүрли қорғаныў шегарасынан шығылмаған болса, төленбейди.

Мәмлекетлик уйымы яки пуқаралардың өзин-өзи басқарыў органы тәрепинен нызамға муўапық болмаған ҳүжжет қабыл етилиўи, сондай-ақ, олардың лаўазымлы шахсларының нызамға қайшы ҳәрекетлери яки ҳәрекетсизлиги нәтийжесинде пуқараға, юридикалық шахсқа жеткизилген зыян мәмлекетлик уйымы тәрепинен яки пуқаралардың өзин-өзи басқарыў уйымы тәрепинен қапланыўы тийис. Егер мәмлекетлик уйымы яки пуқаралардың өзин-өзи басқарыў уйымыныӊ бюджеттен тысқары қаржылары болмаған жағдайда, зыян Өзбекстан Республикасы Мәмлекетлик бюджети есабынан қапланады.

Суд тәрепинен зыян қайсы мәмлекетлик уйымы тәрепинен яки пуқаралардың өзин-өзи басқарыў уйымы лаўазымлы шахсының айыбы менен жеткизилген болса, усы уйымлар лаўазымлы шахсына жүклетилиўи мүмкин.

Руўхый зыян – зыян жеткизиўшиниң айыбы болған жағдайда, зыян жеткизиўши тәрепинен толық қапланады,  ал егерде пуқараның өмири ҳәм денсаўлығына ашық қәўип дереги тәрепинен жеткизилсе, пуқараға оны нызамға қайшы тәризде ҳүким етиў, нызамға қайшы жынайый жуўапкершиликке  тартыў, ықтыят шарасы сыпатында қамаққа алыў яки мүнәсип минез-ҳулықта болыў ҳаққында тил хат алыў, нызамсыз түрде ҳәкимшилик жаза қолланыў, иркиўге алыў, ҳәр қандай қыйнаў, аяўсыз, нызамға қайшы, қәдир-қымбатын кемситиўши қатнас ҳәм жаза түрлерин қоллаў нәтийжесинде жеткизилсе, ар-намыс, қәдир-қымбат ҳәм исшеңлик абыройын ақыретлеўши мағлыўматлар тарқатыў себепли жеткизилген болса, зыян жеткизиўшиниң айыбы болыўы-болмаўына қарамастан руўхый зыян қапланады.

Жеткизилген руўхый зыян пул менен қапланады. Бунда шахсқа жеткизилген руўхый зыянның муғдары жәбирлениўшиге жеткизилген, руўхый, физикалық азаплардың қәсийетине, зыян жеткизиўшиниң айыбы дәрежесине қарап суд тәрепинен анықланып, усы руўхый зыян жеткизилген ҳақыйқый ҳалатлар, жәбирлениўшиниң жеке сыпатларына баҳа бериледи ҳәм ақылға уғрас муғдарда ҳәм әдалат талаплары итибарға алынып өндириледи.

Саодат Қайыпназарова,

 Қарақалпақстан Республикасы суды судьясы                                                       

Ишиўшиликтиң ақыбети қамақ пенен жуўмақланды

Көпшилик жағдайда кеўилсиз ҳәдийселер бийталаплық, жумыссызлық ақыбетинде жүзеге келеди. 1976-жылы Қанлыкөл районында туўылған Серикжан (аты өзгертилген)да мине бир нешше жыллардан берли талабы келиспей жумыссыз. Оның үстине ишиўшиликке берилип, тапқанын араққа сарыплайды, жетпегендей ишип алып үйиндеги гүлдей ҳаялына түрли ақырет сөзлерди айтып, қол көтерип урады, басым өткерип азап береди. Усының ақыбетинде бир нешше мәртебе жәмийетлик тәртипти бузғанлығы ушын  ҳәкимшилик жуўапкершиликке тартылып, жәрийма төлесе де  буннан дурыс жуўмақ шығарыўдың орнына ески әдетин және даўам етебереди. Барқулла күйеўинен ақырет сөзлерди еситип, ҳәтте «таяғына» көнген ҳаялының «сабыр кесасы толды». Тийисли органларға мүрәжәәт етип өзине қорғаныў ордерин алды.

«Енди тыныш жасайманаў»,-дегенде  Серикжан ески әдетин тәкирарлап, ҳаялына ишип келип азап бериўди баслады. Нәўбеттеги усындай жәнжелге суд залында тыйым салынды.

Серикжан өзи жасайтуғын аймақта мәс ҳалында, шаўқым салып жүргенинде ишки ислер органлары хызметкерлери тәрепинен иркилип, Қанлыкөл район медицина бирлеспесине қараслы айықтырыў ханасына алып барылып жеке көриктен өткерилгенде қалтасынан өткир ушлы шаққы пышағы бар екенлиги анықланып, қалыслар қатнасында пышақ  айғақлы зат ретинде алынған.

Сондай-ақ, ҳуқықбузар өмирлик жолдасына қорғаныў ордери берилгенлигине қарамастан спиртли ишимлик ишкен мәс ҳалында үйине келип және оған руўхый басым өткерген.

Ҳуқықбузар Серикжан жоқарыда көрсетилген ис ҳәрекетлери менен Өзбекстан Республикасы Ҳәкимшилик жуўапкершилик ҳаққындағы кодекстиң 183-статьясы, 206¹-статьясы ҳәм 185²-статьясы 2-бөлиминде көрсетилген ҳуқықбузарлықларды ислеген.

Жынаят ислери бойынша Қанлыкөл районы суды тәрепинен  Жынаят ислери бойынша Қанлыкөл район суды баслығы М.Бекимбетов басшылығында, судья жәрдемшиси  Т.Нурлепесовтыӊ хаткерлигинде, жәбиркеш  ҳәм ҳуқықбузардың қатнасында Қанлыкѳл районы ишки ислер бөлими тәрепинен ҳуқықбузар Серикжанның қарсысына топланған ҳәкимшилик иси ашық суд мәжилисинде көрип шығылды.

Ҳуқықбузар суд мәжилисинде ислеген ис-ҳәрекетин толық мойынлап, көрсетпе берди.

Жәбиркеш ҳаялы болса суд мәжилисинде өмирлик жолдасы көп ишетуғынын, алдын ишип келип басым өткергенлиги себепли қорғаныў ордери алғанын, бирақ соған қарамастан және ишип келип өзине басым өткергенин айтып нызамда белгиленген жазасын тайынлаўды сорады.

Ҳуқықбузардың ис-ҳәрекетлери өзиниң судтағы берген көрсетпесинен тысқары, жәбиркештиң көрсетпеси, сорастырыў дәўириндеги арзалары, фотосүўретлери, ҳәкимшилик ҳуқықбузарлық ҳаққындағы баяннамасы ҳәмде ис бойынша топланған басқада дәлиллер менен толық тастыйықланып, суд қарар етти.

Суд қарарына муўапық, ҳуқықбузарға Өзбекстан Республикасы Ҳәкимшилик жуўапкершилик ҳаққындағы кодекстиң 183-статьясы, 206¹-статьясы ҳәм 185²-статьясы 2-бөлими менен 15 (он бес) сутка ҳәкимшилик қамақ жазасы тайынланды.

Мақсет Бекимбетов,

Жынаят ислери бойынша Қанлыкөл район суды баслығы

Пуқара не ушын қамалды?  

Жынаят ислери бойынша Кегейли районы суды тәрепинен Жынаят ислери бойынша Кегейли районы суды баслығы Р.Бекмуратова, судья жәрдемшиси И.Маткурбановтың хаткерлигинде, ҳәкимшилик жуўапкершиликке тартылып атырған С.М ның қатнасында Ѳзбекстан Республикасы Өзбекстан Республикасы Ҳәкимшилик жуўапкершилик ҳаққындағы Кодексиниң 47⁴-статьясында нәзерде тутылған ҳәкимшилик ҳуқықбузарлықты ислегенлиги жүзесинен ҳәкимшилик иси ашық суд мәжлисинде кѳрип шығылды.

1990-жылы Кегейли районында туўылған, Ѳзбекстан Республикасы пуқарасы, ўақтынша жумыссыз С.М  Шымбай районлар аралық пуқаралық ислери бойынша судының 2021-жыл 21-май күнги суд буйрығына тийкар өндириўши Ш.К ның пайдасына оның қарамағындағы бир перзентиниң тәмийнаты ушын ҳәр айда жәми дәраматының 1/4 (төрттен бир) бөлеги муғдарында алимент өндирилиўи белгиленгенлигине ҳәмде бул ҳаққында мәмлекетлик орынлаўшысы тәрепинен бир неше мәрте жазба түрде ескертиўлерине қарамастан, 2022-жыл 24-декабрь күнинен 2023-жыл 1-апрель күнине шекем жәми 2.850.851 сўм муғдарында алимент пулларын төлеўден қастан бас тартып келген.

Сорастырыў уйымы тәрепинен анықланған ҳалат бойынша С.Мның карсысына Өзбекстан Республикасы Ҳәкимшилик жуўапкершилик ҳаққындағы Кодексиниң 47⁴-статьясы менен ҳәкимшилик ис материалы топланып судқа өткерилген.

Суд мәжилисинде ҳәкимшилик жуўапкершиликке тартылып атырған С.М алимент пулларын тѳлей алмаслығын, жағдайы жоқ екенлигин баян етип көрсетпе берди.

Суд ҳәкимшилик ис ҳужжетлерин үйренип шығып, қарар етти. Яғный,  С.М Өзбекстан Республикасы Өзбекстан Республикасы Ҳәкимшилик жуўапкершилик ҳаққындағы Кодексиниң 47⁴-статьясында нәзерде тутылған ҳуқықбузарлықты ислеген деп табылсын ҳәм оған усы статья менен 15 (он бес) сутка ҳәкимшилик қамақ жазасы тайынланды. С.М нан өндириўши Ш.К ның пайдасына ѳндирилиўи лазым болған алимент пулларын пуқаралық ислери бойынша Шымбай районлараралық судының 21.05.2021-жылғы суд буйрығына тийкарында шығарылған орынлаў ҳүжжети ҳәзирги ўақытта ѳз күшинде болғанлығы себепли “Суд ҳүжжетлери ҳәм басқа орган ҳүжжетлерин орынлаў ҳаққында”ғы Ѳзбекстан Республикасы Нызамы талапларына муўапық улыўма тәртипте ѳндирилиўи даўам еттирилиўи белгиленди.

Қарарға наразы тәреп, қарар оқып еситтирилген күннен баслап жигирма сутка ишинде, өзине қарата қарар шығарылған шахс ҳәм жәбирлениўши болса қарар көширмесин алған ўақыттан баслап сол мүддет  ишинде, усы суд арқалы Өзбекстан Республикасы Өзбекстан Республикасы Ҳәкимшилик жуўапкершилик ҳаққындағы Кодексиниң 324³-статьясы талаплары тийкарында Қарақалпақстан Республикасы судының жынаят ислери бойынша судлаў коллегиясына апелляциялық тәртипте шағым арза, прокурор протест келтириўге ҳақылы екенлиги суд мәжилиси қатнасыўшыларына түсиндирилди.

Райса Бекмуратова,

Жынаят ислери бойынша Кегейли районы суды баслығы