ОИЛАВИЙ (МАИШИЙ) ЗЎРАВОНЛИК ВА ТАЗЙИҚЛАРГА ҚАРШИ КУРАШИШ — БАРҚАРОР ОИЛА ГАРОВИ

ОИЛАВИЙ (МАИШИЙ) ЗЎРАВОНЛИК ВА ТАЗЙИҚЛАРГА ҚАРШИ КУРАШИШ — БАРҚАРОР ОИЛА ГАРОВИ

Оила — жамиятнинг асосий бўғини, унинг барқарорлиги эса ҳар бир давлатнинг маънавий, иқтисодий ва ижтимоий ривожининг муҳим омили ҳисобланади. Афсуски, айрим ҳолларда оила муҳитида ҳам зиддиятлар ва зўравонлик ҳолатлари кузатилмоқда.

Оиладаги зўравонлик — бу ижтимоий жараён бўлиб, турли кўринишларда деярли ҳар тўртинчи оилада намоён бўлади. Бу иллатдан энг кўп жабр кўрувчи тоифалар — аёллар, болалар, қариялар ва ногиронлиги бўлган шахслардир.

Миллатимиз учун оила муқаддас саналади. Айниқса, аёл-қизларимиз оила тинчлиги, фарзандлар фаровонлиги йўлида бор куч ва меҳнатини аямайди. Шу билан бирга, айрим ҳолларда уларнинг ўз оиласида зўравонлик ва тазйиқларга дуч келаётгани жамият учун жиддий хавотир уйғотмоқда.

Тадқиқотларга кўра, оилавий зўравонликка учраган аёлларнинг 60–70 фоизи ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларга мурожаат қилмайди. Бу ҳолат зўравонликнинг кўпинча яширин тус олишига ва унинг салбий оқибатларининг чуқурлашишига сабаб бўлади.

Оилавий (маиший) зўравонлик — инсонга нисбатан унинг яқин қариндоши ёки бир рўзғорда яшаётган шахс томонидан жисмоний, руҳий, жинсий ёки иқтисодий босим ўтказиш шаклидаги тажовузкор хатти-ҳаракатлардир.

Бу турдаги зўравонлик жисмоний — калтаклаш, тана жароҳати етказиш; руҳий — ҳақорат қилиш, таҳдид ва қўрқитиш; иқтисодий — молиявий манбаларни назорат қилиш ёки уларни чеклаш; жинсий — шахснинг иродасига қарши мажбурлаш кўринишида намоён бўлади.

Бундай ҳолатларда зўравон шахс қурбон устидан ҳукмронлик ўрнатишга, уни қўрқитиш ёки бўйсунишига эришишга интилади. Бу эса оилавий муҳитдаги ишонч ва ҳурматни йўқотиб, ижтимоий муносабатларнинг издан чиқишига сабаб бўлади.

Мамлакатимизда сўнгги йилларда оилавий зўравонликни олдини олиш, жабрланувчиларни ҳимоя қилиш ва жавобгарликни кучайтириш бўйича қатор ҳуқуқий ислоҳотлар амалга оширилмоқда.

Хусусан, 2023 йил 11 апрелда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг “Айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги ЎРҚ-829-сонли Қонунига мувофиқ, оилавий (маиший) зўравонлик учун маъмурий ва жиноий жавобгарлик белгилаб қўйилди.

Шунингдек, 2024 йил 21 октябрда қабул қилинган «Оилавий (маиший) зўравонликдан ҳимоя қилиш чоралари кучайтирилиши муносабати билан айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги Қонун билан Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 592-моддаси ва Жиноят кодексининг 126¹-моддасига тегишли ўзгартишлар киритилди. Унга кўра, болаларга нисбатан оилавий (маиший) зўравонлик қилганлик учун алоҳида жавобгарлик белгиланди.

Бу ўзгаришлар давлатимиз томонидан инсон ҳуқуқлари, айниқса, аёллар ва болаларнинг шаъни ҳамда қадр-қимматини ҳимоя қилишга қаратилганлигини кўрсатади.

Оилавий-маиший зўравонликка қарши кураш фақатгина жабрланувчининг ёки ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг вазифаси эмас. Бу умумжамият ишидир. Зўравонликка учраган инсон кўпинча руҳий жиҳатдан езилган бўлади ва мустақил равишда тўғри қарор қабул қилишга қийналади. Шу боис, бундай ҳолатларда нафақат яқинлар, балки давлат ва жамоат ташкилотлари ҳам унинг ёнида бўлиши шарт.

Зўравонлик — шахсга қарши жиноят, унинг эркинлик ва ҳуқуқларига тажовуздир. Шунинг учун ҳам жамиятда бу борадаги ҳуқуқий онг ва маданиятни юксалтириш, мавжуд нотўғри қарашларни ўзгартириш зарур.

Хотин-қизларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш, оилавий муносабатларда тенглик ва ҳурматни таъминлаш, зўравонликка олиб келадиган сабаб ва шарт-шароитларни бартараф этиш — барқарор оила ва соғлом жамият гаровидир.

Бунда давлат органлари, маҳалла фуқаролар йиғини, нодавлат нотижорат ташкилотлар ҳамда фуқаролик жамияти институтларининг яқин ҳамкорлиги муҳим аҳамиятга эга.

Хулоса қилиб айтганда, оилавий (маиший) зўравонликка қарши кураш — фақат ҳуқуқий эмас, балки маънавий, тарбиявий вазифа ҳамдир. Ҳар биримиз бу йўлда масъуллик билан ёндашсак, жамиятда тинчлик ва ҳамжиҳатликни таъминлашга катта ҳисса қўшган бўламиз.

Гулистан БИСЕНОВА,

Жиноят ишлари бўйича Нукус туман суди раиси

ЎЗБЕКИСТОНДА ЗЎРАВОНЛИКДАН ҲИМОЯ ҚИЛИШ: ҲУҚУҚ ВА АДОЛАТ ТАМОЙИЛИ

Бугунги кунда жамиятда зўравонлик муаммоси нафақат оила ичида, балки кенг маънода ижтимоий хавфли ҳолат сифатида намоён бўлмоқда. Ўзбекистон Республикаси фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишни давлат сиёсати даражасига кўтарган ҳолда, зўравонликнинг барча шаклларига қарши қатъий чоралар кўрмоқда. Бу йўналишда қабул қилинаётган қонунлар ва амалиётлар халқаро меъёрларга мос равишда такомиллаштирилиб бормоқда.

Ўзбекистон Республикаси Конституциясида инсон қадр-қимматини ҳимоя қилиш, шафқатсиз ёки камситувчи муомалага йўл қўймаслик қатъий белгилаб қўйилган. Хусусан, 26-моддада ҳеч ким қийноққа солиниши ёки зўравонликка дучор этилиши мумкин эмаслиги, 46-моддада эса эркаклар ва аёллар ҳуқуқларининг тенглиги кафолатланиши қайд этилган.

Бу қонун нормалари “Хотин-қизлар ва болаларни зўравонликдан ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонунда ўз амалий ифодасини топган. Унда зўравонликнинг олдини олиш, унинг қурбонларига ёрдам кўрсатиш ва жавобгарликни таъминлаш механизмлари аниқ белгиланган.

Замонавий қонунчилик зўравонлик тушунчасини кенгайтирди — эндиликда у фақат жисмоний таҳдид билан чекланмайди.

Қонунга кўра, зўравонлик қуйидаги турларга бўлинади:

Жисмоний зўравонлик — тан жароҳати етказиш, уриш, танага зарар етказувчи ҳаракатлар;

Психологик (руҳий) зўравонлик — ҳақорат, таҳдид, камситиш, шантаж ёки мунтазам танқид орқали шахсни руҳий жабрга учратиш;

Иқтисодий зўравонлик — молиявий имкониятларни чеклаш, шахсни пул маблағларини тасарруф қилишдан маҳрум этиш;

Жинсий зўравонлик — шахсни жинсий ҳаракатларга мажбурлаш ёки унинг розилигисиз ҳаракатлар содир этиш.

Давлат фуқароларни ҳимоя қилиш учун қатор амалий воситаларни жорий этган:

Ҳимоя ордери — ички ишлар органлари томонидан бериладиган, жабрланувчини ҳуқуқбузардан ҳимоя қиладиган расмий ҳужжат. У орқали зўравон шахсга жабрланувчига яқинлашиш, боғланиш ёки таъқиб қилиш тақиқланади.

Ихтисослаштирилган марказлар — жабрланувчилар учун бепул ҳуқуқий, психологик ва тиббий ёрдам кўрсатади.

Ишонч телефони — 24 соат фаолият юритувчи, махфийликни кафолатловчи хизмат орқали ҳар ким ёрдам сўраши мумкин.

Суд орқали зарарни қоплаш — жабрланувчилар моддий ва маънавий зарарни ундириш учун судга мурожаат қилиб, давлат божидан озод этилади.

Шунингдек, қонунчиликда зўравонлик ҳолатларига қараб жиноий ёки маъмурий жавобгарлик белгиланган. Бу — жарима ва ахлоқ тузатиш ишларидан тортиб, озодликдан маҳрум этишгача бўлган жазо чораларини ўз ичига олади.

Сўнгги йилларда оиладаги зўравонлик учун жиноий жавобгарликни кучайтириш, ҳимоя ордерларини амалиётга жорий этиш, жабрланувчиларга моддий ва маънавий кўмак кўрсатиш тизимини такомиллаштириш бўйича қатор қадамлар қўйилди. Бу ўзгаришлар давлатнинг инсон ҳуқуқлари ва хавфсизлигини таъминлашга бўлган жиддий интилишидан далолат беради.

Зўравонликка қарши кураш — бу фақат ҳуқуқий ёки маъмурий вазифа эмас, балки жамиятнинг маънавий бурчидир. Қонунни билиш ва унга амал қилиш ҳар бир фуқаронинг маданий даражасини белгилайди.

Демак, зўравонликка қарши курашда қонунчиликни мустаҳкамлаш, аҳолининг ҳуқуқий саводхонлигини ошириш ва ҳар бир шахснинг масъулиятини кучайтириш — адолатли ва хавфсиз жамият барпо этишнинг энг муҳим шартидир.

Мухаббат ҚАЙПОВА,

Фуқаролик ишлари бўйича Амударё тумани судининг судьяси

ЗЎРАВОНЛИККА ҚАРШИ КУРАШ — АДОЛАТ ВА ИНСОНИЙЛИК МЕЗОНИ

Ҳар қандай демократик давлатнинг асосий вазифаларидан бири — инсон ҳуқуқлари, айниқса, аёллар ва болаларнинг ҳуқуқ ҳамда манфаатларини ишончли ҳимоя қилишдан иборатдир. Зўравонлик ва тазйиқ — нафақат шахсга, балки бутун жамиятга қарши жиноят ҳисобланади. Шу боис Ўзбекистонда хотин-қизларга нисбатан зўравонлик ҳолатларининг олдини олиш, жабрланувчиларни ҳимоя қилиш ва бундай ҳолатларнинг кескин камайиши давлат сиёсатининг устувор йўналиши сифатида белгиланган.

Сўнгги йилларда мамлакатимизда зўравонликка қарши курашиш борасида муҳим ҳуқуқий асослар яратилди. Хусусан, 2019 йилда қабул қилинган “Хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонун, ҳамда Жиноят кодексига, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексга киритилган тегишли ўзгартиш ва қўшимчалар зўравонликни жиноий қилмиш сифатида белгилади.

Қонунга мувофиқ, зўравонлик нафақат жисмоний, балки психологик, иқтисодий ёки жинсий кўринишда ҳам намоён бўлиши мумкин. Бу эса жамиятдаги кўп йиллик стереотипларни йўқотиш ва ҳар қандай тазйиқ шаклини ҳуқуқий нуқтаи назардан баҳолаш имконини беради.

Давлат даражасида “Хотин-қизлар ва эркаклар учун тенг ҳуқуқ ва имкониятлар кафолатлари тўғрисида”ги қонун, “Гендер тенгликни таъминлаш стратегияси” ҳамда хотин-қизларни қўллаб-қувватлашга қаратилган бир қатор дастурлар амалга оширилмоқда. Бу ташаббуслар нафақат ҳуқуқий, балки ижтимоий-маънавий барқарорликни таъминлашга хизмат қилади.

Судлар фақат жазо тайинловчи орган эмас, балки инсон қадрини тикловчи, жамиятда адолат ҳиссини мустаҳкамловчи институтдир. Зўравонлик ҳолатларига оид ишлар кўриб чиқилаётганда, судьялар жабрланувчи шахснинг ҳуқуқларини, унинг дахлсизлиги ва хавфсизлигини таъминлашга алоҳида эътибор қаратади.

Сўнгги йилларда суд амалиётида зўравонлик ишлари бўйича ҳимоя ордерлари берилиши, зўравон шахсни муайян муддатга жабрланувчи билан мулоқот қилишдан чеклаш амалиёти йўлга қўйилди. Бу эса зўравонликнинг такрорланишининг олдини олишда самарали ҳуқуқий механизм сифатида ўзини оқламоқда.

Бироқ зўравонликка қарши кураш фақат суд ёки ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг вазифаси эмас. Бу — бутун жамиятнинг маънавий ва фуқаролик бурчидир.

Агар ҳар бир фуқаро ўз атрофидаги зўравонлик ҳолатларига бефарқ бўлмаса, жабрланувчига ёрдам беришни инсонпарварлик вазифаси деб билса, биз нафақат қонун билан, балки инсоф ва виждон билан ҳам жиноятларга қарши тура оламиз.

Зўравонлик — бу нафақат бир инсонни, балки бутун оиланинг, ҳатто авлодларнинг тақдирига салбий таъсир кўрсатадиган иллатдир. Шунинг учун унинг олдини олишда таълим муассасалари, маҳалла тизими, нодавлат ташкилотлар ва оммавий ахборот воситалари ҳамкорлиги муҳим аҳамиятга эга.

Адолат ва инсонийлик — ҳар бир жамиятнинг таянчи. Зўравонликка қарши курашда энг катта куч — қонун устуворлиги ва жамоавий масъулият ҳиссидир.

Азат СЕЙТАНОВ,

жиноят ишлари бўйича Элликқалъа туман судининг тергов судьяси

ЁПИҚ СУД МАЖЛИСИ МАЪЛУМОТЛАРИНИ ОШКОР ҚИЛГАНЛИК УЧУН ЖИНОИЙ ЖАВОБГАРЛИК ЖОРИЙ ЭТИЛДИ

Сўнгги йилларда мамлакатимизда инсон ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш, шахсий ҳаёт дахлсизлигини, оилавий сир ҳамда шаъни ва қадр-қимматни ҳимоя қилиш бўйича изчил ислоҳотлар амалга оширилмоқда.

Шу йўналишда 2025 йил 22 апрелда Қонунчилик палатаси томонидан қабул қилинган ва 28 май куни Сенат томонидан маъқулланган “Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги ЎРҚ-1084-сонли Қонун бу борадаги муҳим қадам бўлди.

Мазкур қонун 2025 йил 26 сентябрь куни қабул қилиниб, инсон ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш соҳасидаги қонунчилик базасини янада такомиллаштириш, фуқароларнинг шахсий ҳаёти дахлсизлигини кучайтириш ҳамда замонавий ҳуқуқий кафолатларни яратишга қаратилган.

Амалдаги процессуал кодексларда ёпиқ суд мажлисларида иштирок этган шахслар маълумотларни ошкор қилмаслик ҳақида огоҳлантирилади, аммо бу талабни бузганлик учун жавобгарлик чоралари назарда тутилмаган эди.

Энди эса бу бўшлиқ бартараф этилди — ёпиқ суд мажлиси муҳокамаси маълумотларини ва тафсилотларини суд рухсатисиз ошкор этган шахслар жиноий жавобгарликка тортилади.

Қонун билан Жиноят кодексининг 239-моддаси янги таҳрирда баён этилди. Энди суриштирув, дастлабки тергов ёки ёпиқ суд муҳокамаси маълумотларини тегишли рухсатсиз ошкор қилганлик жиноят сифатида баҳоланади.

Бу ўзгариш фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш кафолатларини янада кучайтиради ҳамда суд жараёнларининг холислиги ва махфийлигини таъминлайди.

Қонунга мувофиқ, Жиноят-процессуал, Фуқаролик процессуал, Иқтисодий процессуал ва Маъмурий суд ишларини юритиш кодексларига ҳам қатор қўшимчалар киритилди.

Эндиликда, ёпиқ суд мажлисида иштирок этган барча шахслар суд муҳокамаси маълумотларини ошкор қилмаслик тўғрисида тилхат беради, тилхатда бу мажбуриятни бузганлик учун Жиноят кодексининг 239-моддасига мувофиқ жавобгарлик ҳақидаги огоҳлантириш акс эттирилади, эксперт, таржимон, гувоҳ ва бошқа иштирокчилар ҳам суд томонидан огоҳлантирилади.

Ушбу ҳуқуқий янгилик суд тизимида махфийлик ва қонунийликни таъминлашга, шу билан бирга жамиятда ҳуқуқий маданият ва масъулиятни оширишга хизмат қилади.

Берик АЙТМУРАТОВ,

жиноят ишлари бўйича Қўнғирот тумани судининг тергов судьяси 

СУД ТИЗИМИДА ЯНГИ ТАРИХ: РАҚАМЛИ ИСЛОҲОТЛАР ВА АДОЛАТ

Ҳар бир жамият тараққиётининг асосий мезони – бу адолат. Адолат қай даражада таъминланса, халқнинг давлатга ишончи шунчалик мустаҳкам бўлади. Шундай экан, суд тизимининг самарадорлиги – давлатнинг юзи, унинг тараққиётга интилиши, халқ манфаатларига қай даражада хизмат қилаётганидан дарак беради.

2025 йил 21 август куни қабул қилинган Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Судлар фаолиятига сунъий интеллект технологияларини жорий этиш орқали одил судловга эришиш даражасини ошириш ҳамда суд тизимининг моддий-техник таъминотини яхшилашга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги Фармони мамлакатимиз суд тизими тараққиётида янги тарихий босқични бошлаб берди. Ушбу ҳужжат нафақат одил судловни таъминлашда, балки фуқаролар ва тадбиркорлик субъектлари учун қулай шарт-шароитлар яратишда ҳам муҳим аҳамиятга эга.

Ҳозирги замонда суд тизимини рақамлаштириш – фақат техник ислоҳот эмас, балки жамиятда адолат ва қонунийликни мустаҳкамлашнинг асосий шарти сифатида қаралмоқда. Фармон – ана шу ишончни мустаҳкамлайдиган, суд тизимини янги босқичга олиб чиқадиган тарихий ҳужжат сифатида баҳоланиши мумкин.

Фармонда белгиланган “Рақамли суд” концепцияси суд ишларини қоғозбозликдан халос этиб, барча жараёнларни электрон шаклга ўтказишни назарда тутади. Тасаввур қилинг, эндиликда фуқаро уйидан чиқмасдан суд ҳужжатлари билан таниша олади, суд харажатларини ҳисоблайди, ҳатто аризасининг қайси судга тааллуқлилигини ҳам билиб олади.

Суд жараёнларига сунъий интеллектни татбиқ этиш – фақат техник инновация эмас. Бу – инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг янги усули. Чунки “ақлли дастурлар” хатолик эҳтимолини камайтиради, шаффофликни таъминлайди ва фуқароларнинг ишончини оширади.

Ҳужжатда судьялар ва ходимларнинг ижтимоий ҳимоясига алоҳида эътибор қаратилган. Чунки судьянинг мустақиллиги ва адолатли қарор қабул қилиши унинг меҳнат шароити ва кафолатлари билан чамбарчас боғлиқ.

Ўзбекистон суд тизимида янги тарих бошланди. Сунъий интеллект ва рақамлаштириш орқали судлар халққа янада яқинлашади, адолат эса янада очиқ ва ишончли тарзда таъминланади.

Хамра БЕРДИКЛИЧЕВ,

Қорақалпоғистон Республикаси суди судьяси

АДОЛАТГА ЗАМОНАВИЙ ЙЎЛ: “РАҚАМЛИ СУД” ДАВРИ БОШЛАНДИ  

Ҳар бир давлатнинг қудрати – унинг адолатида. Адолат қонун устуворлиги ва фуқароларнинг ҳуқуқлари таъминланишида ўз ифодасини топади. Шунинг учун ҳам Ўзбекистонда суд тизимини замонавийлаштириш, халқ учун қулай ва ишончли механизмларни яратиш устувор вазифага айланган.

2025 йил 21 август куни Президентимиз томонидан қабул қилинган Фармон ана шу йўналишдаги муҳим тарихий қадам бўлди. Унда “Рақамли суд” концепцияси асосида суд тизимига сунъий интеллект ва рақамли технологияларни жорий этиш белгиланди.

Суд ишлари энди қоғозбозликдан халос этилади. “Рақамли суд” концепцияси орқали ариза беришдан олдин сунъий интеллект муҳокаманинг тахминий натижасини ва харажатларни ҳисоблайди, мурожаатлар электрон тарзда юборилади, тарафлар судга бориш шартисиз, масофадан туриб иштирок этади, суд ҳужжатлари ва материаллар билан онлайн танишиш мумкин бўлади, суд харажатлари электрон ҳисобланади ва тўланади, баённомалар реал вақтда автоматик шакллантирилади, суд ҳужжатлари сунъий интеллект ёрдамида тайёрланади.

Бу нафақат суд ишларини соддалаштиради, балки фуқаролар учун шаффоф ва адолатли жараённи таъминлайди.

2025 йил якунига қадар пойтахтда иқтисодий, фуқаролик ва маъмурий ишлар бўйича “Рақамли суд” мажлис заллари ташкил этилади. Унинг натижаларига кўра, 2026–2027 йилларда бутун республика бўйлаб босқичма-босқич татбиқ этилади.

Фармон билан тасдиқланган дастур қатор янги сервисларни ўз ичига олади:

-2025 йил 1 декабрдан – норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни таҳлил қилиш платформаси ишга тушади;

-2025 йил якунига қадар – суд ҳужжатларини автоматик тайёрлаш дастури яратилади;

-2026 йил 1 январдан – my.sud.uz порталида сунъий интеллект маслаҳатчиси ишлайди;

-2026 йил 1 мартдан – суд маълумотларини Ягона давлат хизматлари портали орқали олиш имконияти яратилади;

-2026 йил якунига қадар – 5 та янги интерактив хизмат ва “Шахсий кабинет”нинг янгиланган версияси ишга туширилади.

Судлар ахборот тизимлари “Рақамли ҳукумат” платформаси билан боғланиб, ортиқча маълумот талаб қилиш бартараф этилади. Маъмурий жарималарни онлайн кузатиш ва электрон тўлаш имконияти пайдо бўлади.

Олий суд таркибида Рақамли технологиялар ва сунъий интеллект департаменти ташкил этилади. У рақамли ислоҳотларни жорий этиш, ахборот хавфсизлигини таъминлаш ва “Рақамли суд” концепциясини амалга ошириш учун масъул бўлади.

“Рақамли суд” – бу фақат технология эмас. Бу – халқнинг давлатга ишончини ошириш, инсон ҳуқуқларини кафолатлашнинг янги поғонасидир.

Ўзбекистон суд тизимида янги давр бошланди. Бу давр – инновациялар ва адолат уйғунлашган “Рақамли суд” давридир.

Даўлетбай РАЗОВ,

Қорақалпоғистон Республикаси суди судьяси

АМУДАРЁ ТУМАНИДА САЙЁР СУД МАЖЛИСИ БЎЛИБ ЎТДИ

Жиноят ишлари бўйича Амударё туман суди раиси Ж. Балтабаев раислигида, судья ёрдамчиси Э. Жуманиёзов, Амударё туман прокурорининг катта ёрдамчиси ҳамда туман ИИО Пробация гуруҳи катта инспектори иштирокида Амударё тумани “Бой овул” маҳалласи маъмурий биносида очиқ сайёр суд мажлиси ташкил этилди.

Унда Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 73-моддасига (жазони ўташдан муддатидан илгари шартли озод қилиш) асосан, аввал жиноят содир этган, аммо тузалиш йўлига қатъий ўтган, белгиланган тартиб-қоидаларга риоя қилиб, меҳнатга ҳалол муносабатда бўлган 10 нафар маҳкум жазонинг ўталмай қолган қисмидан муддатидан илгари шартли равишда озод қилинди.

Шунингдек, маҳкумларга жазони муддатидан илгари шартли равишда озод қилиниши уларнинг зиммасидан тўлиқ масъулиятни олиб ташламаслиги, агар жазонинг ўталмаган қисми мобайнида қасддан янги жиноят содир этилса, Жиноят кодексининг 60-моддаси (бир неча ҳукм юзасидан жазо тайинлаш) қоидаларига мувофиқ жазо тайинланиши ҳақида батафсил тушунтиришлар берилди.

Бундай сайёр суд мажлислари маҳкумлар ва жамият аъзолари онгида қонун устуворлигини мустаҳкамлаш, қайта тарбия жараёнида ҳуқуқий маданиятни ошириш ҳамда жиноят йўлидан қайтган шахсларга жамиятга қайтиш имконини яратишга хизмат қилади.

ОИЛАВИЙ ЗЎРАВОНЛИК – БУ ЖИНОЯТ

Оила – ҳар бир инсон учун қутлуғ маскан, меҳр-оқибат ва тотувлик қўрғонидир. Аммо афсуски, баъзан айрим хонадонларда меҳр ўрнида зўравонлик, тотувлик ўрнида даҳшат ҳукм суради. Бу эса нафақат бир инсон, балки бутун оиланинг, ҳатто жамиятнинг маънавий асосларига зарба беради.

Шуни қатъий таъкидлаш керак: оилавий (маиший) зўравонлик – шахсий масала эмас, бу жиноятдир!

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 26-моддасида: «Ҳеч ким қийноққа солинишига, шаънини камситувчи муносабат ёки жазога дучор қилинишига йўл қўйилмайди» деб қатъий белгилаб қўйилган.

Бундан ташқари, 2019 йилда қабул қилинган “Аёллар ва эркаклар учун тенг ҳуқуқ ҳамда имкониятлар кафолатлари тўғрисида”ги Қонун ва “Хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш тўғрисида”ги Қонунда оилавий зўравонликка қарши қатъий курашиш механизмлари назарда тутилган.

Агар зўравонлик ҳолати оғир оқибатларга олиб келмаган бўлса, у ҳолда у Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекс асосида кўриб чиқилади. Масалан: Кодекснинг 52-2-моддасига кўра, оилавий-маиший зўравонлик учун айбдор шахсга базавий ҳисоблаш миқдорининг бир қисмидан бир неча баробаригача жарима ёки маъмурий қамоқ (15 кунгача) жазо қўлланилади.

Шунингдек, суд томонидан зўравон шахсга нисбатан махсус ҳимоя ордери чиқарилиши мумкин. Бу ордерга кўра, айбдор муайян муддат давомида жабрланувчи билан мулоқот қилиш, уйига кириш ёки бошқа йўллар билан унга тазйиқ ўтказиш ҳуқуқидан маҳрум этилади.

Агар зўравонлик такрорланса ёки жиддий оқибатларга олиб келса, иш Жиноят кодекси бўйича кўриб чиқилади. Бу ерда алоҳида таъкидлаш жоиз:

Жиноят кодекси янги модда яъни Оилавий (маиший) зўравонлик бўйича 126-1-моддаси киритилиб, унга мувофиқ, бу турдаги жиноятни содир қилган шахслар учун жазо чоралари оғирлаштирилди.

Агар зўравонлик оғир оқибатларга, масалан, доимий соғлиққа зарар ёки ўлимга олиб келса, жавобгарлик янада оғирлашади.

Судларда кўрилаётган ишлар шундан далолат бермоқдаки, кўпинча оиладаги зўравонлик қурбонлари – аёллар ва болалар. Улар кўп йиллар давомида қўрқувда яшашга мажбур бўлади. Аммо суд қарорлари шуни кўрсатмоқдаки, зўравонлик қилган шахс қанчалик яқин қариндош бўлмасин, у қонун олдида жавоб беради ва жазодан қочиб қутула олмайди.

Бир мисол: оилада эркак ўз турмуш ўртоғини мунтазам ҳақорат қилиб, уриб-сўкиб келган. Суд томонидан унинг қилмиши оилавий-маиший зўравонлик деб баҳоланди ва у маъмурий қамоққа олинди, шунингдек жабрланувчига ҳимоя ордери берилди. Бу каби мисоллар ҳар куни судларда кўриб чиқилмоқда.

Оилавий зўравонлик – бу фақат бир хонадоннинг иши эмас. Бу жиноят, бу жамиятнинг маънавиятига қаратилган таҳдид.

Ҳар биримиз бундай ҳолатларга бефарқ бўлмаслигимиз шарт. Агар зўравонликка гувоҳ бўлсак, тегишли органларга хабар бериш – инсоний бурчимиздир.

Энг муҳими, барча фуқаролар билиши керак: оилавий (маиший) зўравонлик учун жазо муқаррар. Қонун бузган ҳар бир шахс албатта жавобгарликка тортилади!

Махмуд Байниязов,
Жиноят ишлари бўйича Шўманой тумани суди раиси

ПРОКУРОР ИШТИРОК ЭТАДИГАН ВА ИШТИРОКИ ШАРТ БЎЛГАН ФУҚАРОЛИК ИШЛАРИ БЎЙИЧА СУД АМАЛИЁТИ

Ўзбекистон Республикасининг амалдаги фуқаролик процессуал қонунчилигида прокурорнинг суд ишларида иштирок этиши учун аниқ асослар белгиланган.

Жумладан, прокурор қонунда назарда тутилган ҳолларда,  ўзининг даъво аризаси (ёки аризаси) асосида қўзғатилган ишлар бўйича суд жараёнида иштирок этади.

Прокурорнинг судлардаги фаолиятининг ҳуқуқий асоси — бу, аввало, Ўзбекистон Республикаси Конституциясидир. Конституциянинг 143-моддасида белгилаб қўйилганидек, мамлакат ҳудудида қонунларнинг аниқ ва бир хилда бажарилиши устидан назоратни Бош прокурор ва унга бўйсунувчи прокурорлар амалга оширади.

Шунингдек, “Прокуратура тўғрисида”ги Қонун ҳамда Меҳнат кодексининг 534-моддасида прокурор органларига фуқароларнинг бузилган ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш ваколати берилган.

Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик процессуал кодексининг 50-моддасига кўра, прокурор-давлат манфаатларини ҳимоя қилиш билан боғлиқ ишлар (ер муносабатлари, давлат мулки, давлатга етказилган зарар ва бюджет тўловлари каби) бўйича, қонунда белгиланган бошқа ҳолларда, ёки прокурорнинг даъво аризаси асосида қўзғатилган ишлар бўйича иштирок этади.

Прокурор бошқа шахслар аризаси билан қўзғатилган ишда ўз ташаббуси билан қатнашиши мумкин эмас. Бироқ фуқаро ёши, соғлиги ёки бошқа сабабларга кўра ўз ҳуқуқларини ҳимоя қила олмаса, прокурор унинг манфаатларини судда ҳимоя қилиш учун мурожаат этиши мумкин.

Қонунчиликка кўра, қуйидаги тоифадаги ишлар прокурор иштирокисиз кўриб чиқилмайди:

фуқарони бедарак йўқолган ёки вафот этган деб эълон қилиш;

спиртли ичимлик ёки гиёҳванд моддаларни суиистеъмол қилган шахсни муомала лаёқати чекланган деб топиш;

руҳий касаллик ёки ақлий заифлик туфайли муомалага лаёқатсиз деб топиш;

фарзандликка олиш, психиатрия ёки сил касаллигига қарши муассасага ғайриихтиёрий ётқизиш ишлари;

вояга етмаган шахсни тўла муомала лаёқатли деб эълон қилиш;

ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум қилиш, уни тиклаш ёки чеклаш билан боғлиқ ишлар.

Бу тоифадаги ишлар албатта прокурор иштирокида кўриб чиқилади.

Прокурор ариза билан мурожаат этган ҳолда даъвогарнинг барча процессуал ҳуқуқларига эга бўлади, аммо келишув ёки медиатив битим тузиш, суд харажатларини тўлаш мажбурияти — унга тааллуқли эмас.

Прокурор даъводан воз кечиши, суд ҳужжатлари устидан протест келтириши, иш бўйича тушунтиришлар бериши мумкин. Аммо даъвогар розилигисиз у даъво асоси ёки предметини ўзгартиришга ҳақли эмас.

2024 йил октябридан 2025 йил июнигача бўлган даврда фуқаролик ишлари бўйича судларда прокурор иштирокида биринчи инстанцияда – 2 431 та, апелляцияда – 166 та, кассацияда – 82 та, тафтиш инстанциясида – 62 та иш кўриб чиқилган.

Бу кўрсаткичлар судлар билан биргаликда прокурорлар олдидаги иш ҳажми тобора ортиб бораётганидан далолат беради.

Прокурорлар фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг қонуний ҳуқуқ ҳамда манфаатларини ҳимоя қилишда, уларнинг бузилган ҳуқуқларини тиклашда муҳим ўрин тутади.

Судлар билан ҳамкорликда олиб борилаётган бу фаолият келгусида ҳам самарали давом эттирилишига ишонч билдирилади.

Еркин УТЕНИЯЗОВ,

Қорақалпоғистон Республикаси судининг судьяси

ОНА ТАБИАТ НЕЪМАТЛАРДАН ОҚИЛОНА ФОЙДАЛАНИШ – ҚОНУН ТАЛАБИ

Экология ва табиат неъматларидан нотўғри фойдаланиш, ёки уларга зарар етказиш жиноят ҳисобланади. Чунки она табиат — инсониятнинг ҳаётий манбаи, жамият тараққиёти ва келажак авлодлар саломатлигининг асосидир. Мамлакатимизда табиатни асраб-авайлаш, ер ва сув ресурсларидан оқилона фойдаланиш, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш соҳасида кенг кўламли ислоҳотлар амалга оширилмоқда. Давлат дастурлари ва қабул қилинаётган қонун ҳужжатлари орқали барқарор ривожланишни таъминлаш, экологик маданиятни юксалтириш ва табиий бойликларни муҳофаза қилиш устувор вазифа қилиб белгиланган.

Ер ва ер ости бойликлари ҳар бир мамлакатнинг энг муҳим миллий бойликлари ҳисобланади. Улар нафақат иқтисодиётнинг турли соҳалари учун асосий манба, балки халқнинг ҳаёт сифати ва келажак авлодлар фаровонлиги учун ҳам бебаҳо хазинадир.

Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 197-моддасида ер ёки ер ости бойликларидан фойдаланиш қоидаларини бузиш жиноят ҳисобланиши белгилаб қўйилган. Бу норма табиий ресурслардан оқилона ва адолатли фойдаланишни таъминлаш, шу билан бирга уларни муҳофаза қилиш мақсадида жорий этилган.

Шунингдек, 197-1-моддада суғориладиган ерларни ўзбошимчалик билан эгаллаб олиш ҳолатларига қарши курашиш нормалари белгиланган. Ердан фойдаланувчи ёки ижарачи ўз ҳудудида ернинг ўзбошимчалик билан эгаллаб олингани ҳақида маълум бўлса, у бу ҳолат ҳақида тегишли органларга хабар беришга мажбур. Агар бу бурч бажарилмаса ёки чора кўрилмаса, шахс жавобгарликка тортилиши мумкин.

Ер ва ер ости ресурсларидан нотўғри фойдаланиш тупроқнинг деградациясига, сув ресурсларининг ифлосланишига ва экологик мувозанат бузилишига олиб келиши мумкин. Суғориладиган ерларни ўзбошимчалик билан эгаллаб олиш эса нафақат қонунбузарлик, балки аҳолининг турмуш тарзига ҳам салбий таъсир кўрсатади.

Шунингдек, ер қазилмалари, сув захиралари ва минерал ресурслар мамлакат иқтисодиётининг барқарор ўсишига хизмат қилади. Белгиланган тартиб-қоидаларга амал қилиш ҳар бир фуқаро ва корхонанинг бурчи ҳисобланади.

Жиноят кодексининг мазкур моддаларида жарима, маълум ҳуқуқдан маҳрум қилиш, мажбурий жамоат ишлари, айрим ҳолларда эса озодликни чеклаш ёки озодликдан маҳрум қилиш жазо чоралари белгиланган.

Ер ва ер ости бойликлари – ҳар биримизнинг умумий бойлигимиздир. Уларни асраб-авайлаш, қонун доирасида ва оқилона фойдаланиш ҳар биримиздан масъулият талаб этади. Чунки бугунги куннинг тўғри муносабати эртанги авлод учун муносиб мерос қолдириш демакдир.

Жасур УРАЗБАЕВ,

Қорақалпоғистон Республикаси суди судьяси