Тўловга қобилиятсизлик тўғрисидаги Қонуннинг ӯзига ҳос ҳусусиятлари

Тўловга қобилиятсизлик тўғрисидаги Қонуннинг ӯзига ҳос ҳусусиятлари

Ӯзбекистон Республикаси Президенти томонидан жорий йилнинг 12 апрель куни Ўзбекистон Республикасининг «Тўловга қобилиятсизлик тўғрисида»ги Қонуни имзоланди.

Тўловга қобилиятсизлик аломатлари қуйидагилардан иборат: Вақтинча тўловга қобилиятсизлик — мажбуриятни 3 ойда бажара олмаслик (шаҳарни ташкил этувчи корхона ҳамда унга тенглаштирилган корхоналар томонидан эса 6 ой ичида бажаролмаслик);

Доимий тўловга қобилиятсизлик — судга ариза бериш санасидаги ва ариза берилган йилнинг бошидаги ҳисобот даврида қарздорнинг мажбуриятлари унинг активлари қийматидан ошиб кетиши.

Тўловга қобилиятсизлик тўғрисидаги иш суд томонидан кўриб чиқилади.

Қарздор пул мажбуриятларини бажармаганлиги муносабати билан унга нисбатан тўловга қобилиятсизлик тўғрисида иш қўзғатиш ҳақидаги ариза билан судга мурожаат этиш ҳуқуқига қарздорнинг ўзи ва кредитор эга.

Тўловга қобилиятсизлик аломатлари аниқланган тақдирда давлат солиқ хизмати, давлат статистика органлари ваколатли давлат органига устав фондида (устав капиталида) давлат улуши бўлган корхоналар ҳақидаги маълумотларни тақдим этиши шарт.

Тўловга қобилиятсизлик тартиб-таомиллари қўлланилаётганда барча кредиторларнинг манфаатларини кредиторлар йиғилиши ёки кредиторлар қўмитаси ҳимоя қилади.

Ушбу Қонун билан жисмоний шахсларни ҳам банкрот деб топиш мумкинлиги белгиланди. Илгари қонунчиликда бундай тартиб-таомиллар назарда тутилмаган. Жисмоний шахсга нисбатан тўловга қобилиятсизлик тўғрисида иш қўзғатиш ҳақида судга ариза берган аризачи томонидан молиявий бошқарувчига ҳақ тўлаш учун суднинг депозит ҳисобварағига меҳнатга ҳақ тўлаш энг кам миқдорининг
7 баравари миқдорида олдиндан пул маблағлари ўтказилади.

Тўловга қобилиятсизликнинг соддалаштирилган тартиби қўлланилганда, агар қарздор билан бошқача келишув белгиланган бўлмаса, суд бошқарувчисига ҳақ тўлаш харажатларининг ўрни қарздорга нисбатан тўловга қобилиятсизлик тўғрисида иш қўзғатиш ҳақида ариза берган аризачи томонидан қопланади.

Бунда суд бошқарувчисига ҳақ тўлаш учун суднинг депозит ҳисобварағига меҳнатга ҳақ тўлаш энг кам миқдорининг 7 баравари миқдорида олдиндан тўлов амалга оширилади. Суд бошқарувчисига ҳақ ҳар бир якунланган иши учун тўланади.

Қарздорни давлат томонидан ёрдам кўрсатган ҳолда судгача санация қилиш 12 ойдан 24 ойгача муддатга жорий этилади.

Давлат томонидан ёрдам кўрсатган ҳолда судгача санация қилиш тартиб-таомили унинг самарасизлиги аниқланганлиги муносабати билан бекор қилиниши мумкин.

Тўловга қобилиятсизлик тўғрисидаги иш суд мажлисида қарздорнинг тўловга қобилиятсизлиги тўғрисида иш қўзғатиш ҳақидаги ариза иш юритишга қабул қилинганлиги тўғрисида ажрим чиқарилган кундан эътиборан 2 ойдан ортиқ бўлмаган муддатда кўриб чиқилиши керак. Тўловга қобилиятсизлик тўғрисидаги ишни кўриш алоҳида ҳолларда 1 ойдан ошмаган муддатга узайтирилиши мумкин.

Тўловга қобилиятсизлик тўғрисидаги иш бўйича суд ҳужжатлари дарҳол ижро этилиши лозим.

Суднинг жисмоний шахснинг қарзини таркибий жиҳатдан ўзгартириш режасини тасдиқлаш тўғрисидаги ажрими ёки жисмоний шахсни банкрот деб топиш ва унинг мол-мулкини сотиш тартиб таомилини бошлаш тўғрисидаги қарори чиқарилгунига қадар ундирувни гаровга қўйилган мол-мулкка қаратишга йўл қўйилмайди.

Жисмоний шахснинг мулкий ҳoлaти яxшилaнгaн тaқдирдa, крeдитoрлaр йиғилиши жисмоний шахснинг қaрзини таркибий жиҳатдан ўзгартириш рeжaсигa ўзгaртишлар киритиш тўғрисидaги илтимоснома билaн судгa мурoжaaт қилишгa ҳaқли.

Рустам Курбанбаев,
Беруний туманлараро иқтисодий судининг раиси

Одил судловни амалга оширишга қарши жиноятлар учун жавобгарлик

Ўзбекистон Республикаси Жиноят ва жиноят процессуал қонунчилигини такомиллаштириш Концепциясида суд-ҳуқуқ соҳасида мамлакатимизда том маънодаги мустақил суд тизими шакллантириш, одил судловни амалга оширишга қарши жиноятлар учун жавобгарлик масалалари жамланган меъёрларни кенгайтириш назарда тутилган.

Жиноят учун жавобгарлик – жиноят содир этишда айбдор бӯлган шахсга нисбатан суд томонидан ҳукм қилиш, жазо ёки бошқа ҳуқуқий таъсир чораси қȳлланилишда ифодаланадиган жиноят содир этишнинг ҳуқуқий оқибати  бӯлиб ҳисобланади. Ҳар кандай жиноий  жавобгарлик жиноий-ҳуқуқий муносабат доирасида мавжуд бӯлиб, мазкур муносабат жиноятни содир этиш ҳолатидан, яъни ҳуқуқий норма билан тартибга солинадиган юридик фактдан пайдо бӯлади. Мазкур юридик ҳодиса уни содир этишда айбдор деб топилган шахс билан жиноий қилмишларга қарши кураш вазифасини амалга оширувчи ваколатли давлат идоралари ӯртасида махсус муносабатларни вужудга келтиради.

Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг умумий қисмининг ХVI боби “Одил судловга қарши жиноятлар”га бағишланган бӯлиб, унда одил судловга қарши жиноятлар турлари ҳамда ушбу жиноятлар учун жавобгарлик белгиланган. Одил судловга қарши жиноятлар қаторига Жиноят кодекси моддарида назарда тутилган қȳйидаги жиноятлар киритилган:

230-модда – айбсиз кишини жавобгарликка тортиш,

230-1–модда – далилларни сохталаштириш (қалбакилаштириш),

230-2-модда – тезкор-қидирув фаолияти натижаларини сохталаштириш,

231-модда – адолатсиз хукм, ҳал қилув қарори, ажрим ёки қарор чиқариш,

232-модда – суд ҳужжатини ижро этмаслик,

233-модда – банд солинган мулкни конунга хилоф равишда тасарруф этиш,

234-модда – конунга хилоф равишда ушлаб туриш ёки ҳибсга олиш,

235-модда – қийноққа солиш ва бошқа шафқатсиз, ғайриинсоний ёки қадр-қимматни камситувчи муомала ҳамда жазо турларни қӯллаш,

236-модда – тергов қилишга ёки суд ишларини ҳал этишга аралашиш,

237-модда – ёлғон хабар бериш,

238-модда – ёлғон гувоҳлик бериш,

239-модда суриштирув ёки дастлабки тергов маълумотларини ошкор қилиш,

240-модда – жиноят процессини юритиш қатнашчиларининг ӯз зиммасидаги вазифани бажаришдан буйин товлаши,

241-моддаси – жиноят ҳақида хабар бермаслик ёки уни яшириш,

241-1 моддаси – жиноятни ҳисобга олишдан қасддан яшириш жиноятлари учун жавобгарлик белгиланган.

Суриштирув, дастлабки тергов босқичларида одил судловнинг манфаатларини амалга ошириш билан боғлиқ бȳлган ижтимоий муносабатлар ҳамда шахснинг ҳуқуқ ва эркинликлари      мазкур жиноятларнинг объекти бӯлиб ҳисобланади.

Таҳлил  этилаётган жиноятлар таркибининг объектив томони айбсиз шахсларни конуний жавобгарликка тортишдир. Бу қилмиш –  конунни қȳпол равишда бузиш, фуқароларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини чеклаш, шунингдек Ўзбекистон Республикаси одил судлови манфаатларига риоя қилмасликдир.

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 25-моддасида “Ҳар ким эркинлик ва дахлсизлик ҳуқуқига эга. Ҳеч ким қонунга асосланмаган ҳолда ҳибсга олиниши ёки қамоқда оқланиши мумкин эмас” деб кӯрсатилган бӯлса, Ўзбекистон Республикаси ЖК нинг 4-моддасида “Ҳеч ким суднинг ҳукми бӯлмай туриб жиноят содир қилишда айбли деб топилиши ва қонунга ҳилоф равишда жазога тортилиши мумкин эмас” деб таъқидланган.

Айбсиз кишини жиноий жавобгарликка тортиш тӯғрисида ҳукмнинг чиқарилиши ва айбнинг эълон қилинишидан бошлаб тугалланган деб ҳисобланади.

Жиноятнинг субъектив томони тӯғри қасд билан изоҳланади. Сабаби прокурор, терговчи, суриштирувчи ва суд айбсиз шахсни жиноий жавобгарликка тортаётганлигини билади ва мазкур хатти-ҳаракатни истайди. Айбсиз шахсни жиноий жавобгарликка тортиш мотивлари – қасд, амалпарастлик, ӯч, ҳасад ва бошқалар сабаб бӯлиши мукин. Ҳар қандай сабаб жиноятнинг  муқаррар белгиси бӯлмайди ва у жиноий жавобгарликка таъсир этмайди.

Ҳуқуқни мухофаза этиш органларининг лавозимли шахслари, шунингдек, муайян иш юзасидан одил судловни амалга ошириш ҳуқуқ ва мажбуриятларига эга бȳлган шахслар мазкур жиноятнинг субъекти бӯлиши мумкин.

Ўзбекистон Республикаси Жиноят Кодексининг 231-моддасида олдиндан била туриб, адолатсиз ҳукм, ҳал қилув қарори, ажрим ёки қарор чиқарганлик учун жавобгарлик белгиланган.  Ўша ҳаракатлар одам ӯлишига ёки бошқа оғир оқибатларга сабаб бӯлса беш йилдан ӯн йилгача озодлиқдан маҳрум қилиш жазоси белгилаган.

Жиноятнинг бевосита объекти одил судлов органларининг нормал фаолияти, суд ҳокимиятининг обрȳйи, фуқароларнинг қонуний ҳуқуқ ва манфаатлари, шунингдек, корхоналар, ташкилотлар, муассасаларнинг манфаатлари ҳисобланади. Жиноятнинг предмети судья томонидан қабул қилинадиган ҳуқуқий ҳужжатлар: ҳукм, ҳал қилув қарори, ажрим ёки қарор ҳисобланади.

Жиноят ишлари бȳйича қабул қилинган адолатсиз ҳукмларнинг энг кȳп учрайдиган турларига қȳйидагилар киради:

айбловнинг исбот этилмаганлиги (айбсиз шахснинг судланганлиги);

айбдорнинг айби исбот этилганда уни оқлаб чиқариш;

жиноятни оғирлаштириш ёки енгиллаштириш тарафига олдиндан нотȳғри квалификация қилиш оқибатида мустақил тарзда асоссиз жуда оғир ёки жуда енгил жазо тайинлаш ва ҳоказо.

Санаб ȳтилган адолатсиз ҳукм турлари моддий қонуннинг жиддий бузилиш билан тавсифланади. Шунингдек, жиноят-процессуал қонун-қоидаларнинг жиддий бузилиши (судланувчининг ҳимояга бȳлган ҳуқуқининг бузилиши, ҳимоячи билан таъминламаслик, охирги сȳз берилмаслиги ва бошқа ҳолатлар) оқибатида ҳукм адолатсиз ҳисобланади.

Судьяни адолатсиз қарор чиқаришга ноқонуний кӯрсатма берган мансабдор шахсларнинг ҳаракатлари ЖК нинг 28 ва 231-моддалари билан баҳоланиши лозимлиги алоҳида таъқидланади.

Ўзбекистон Республикаси ЖК нинг 232-моддасида суд ёки судьянинг ҳукми, ҳал қилув қарори, ажрим ёки қарорини қасдан бажармаслиги ёхуд уларнинг бажарилишига тӯсқинлик қилиш учун  базавий ҳисоблаш миқдорининг юз бараваригача миқдорда жарима ёки уч юз олтмиш соатгача мажбурий жамоат ишлари ёхуд уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёки бир йилгача озодликни чеклаш ёки бир йилгача озодликдан маҳрум қилиш жазоси белгиланган.

Мазкур жиноятнинг объекти суднинг ва суд ҳужжатларини ижро этиш билан шуғулланадиган давлат органларининг нормал фаолиятини таъминловчи ижтимоий муносабатлар ҳисобланади. Объектив томондан шарҳланаётган жиноят муайян ҳаракталарни содир этиш ёхуд уларни содир этишдан ȳзини тийиш мажбуриятини юкловчи суд ҳужжатини бажаришдан буйин товлаш маъмурий жазо қȳлланилганидан кейин давом эттириш, шунингдек суд ҳужжатининг ижро этилишига тȳсқинлик қилишда ифодаланади.

Суднинг тегишли ҳужжатини бажариш учун қонунда кȳрсатилган муддат тугаган ёхуд унинг бажарилишига тȳсқинлик қилишга қаратилган ҳаракат содир этилган пайтдан эьтиборан жиноят тугалланган ҳисобланади. Бунда қандайдир оқибатларнинг келиб чиқиши талаб этилмайди, бироқ булар суд  томонидан эътиборга олиниши мумкин.

ЖК 232-моддасида кȳрсатилган жиноят субъектив томондан тўғри қасд билан содир этилади. Айбдор суд ҳукми, ҳал қилув қарорини бажармаётганлигини ёхуд бажаришга тȳсқинлик қилаётганлигини англайди ва бу ҳаракатларни амалга оширишни ҳоҳлайди. Лекин бу ҳолатда мотив аҳамиятга эга бȳлмайди, бу ғаразли ният, шахсий манфаатдорлик, нотȳғри тушунилган хизмат манфаатлари, биродарлик туйғуси ва ҳоказолар бȳлиши мумкин.

Жиноят субъекти эса 232-моддаси биринчи қисми бȳйича 18 ёшга тȳлган, ақли расо жисмоний шахслар, иккинчи қисми бȳйича эса фақат мансабдор шахслар-юборилган суд ҳужжатларини бажариш ваколати  доирасига кирувчи ташкилот, корхона, муассасаларнинг раҳбарлари бȳлиши мумкин.

Одил судловга қарши   жиноятларнинг бири қонунга хилоф равишда ушлаб туриш ёки ҳибсга олиш бӯлиб ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси жиноят кодексининг 234-моддасида:

Била туриб, қонунга хилоф равишда ушлаб туриш, яъни терговга қадар текширувни амалга оширувчи органнинг мансабдор шахси, суриштирувчи, терговчи ёки прокурор томонидан қонуний асосга эга бўлмаган ҳолда шахс эркинлигининг қисқа муддатга чекланиши — базавий ҳисоблаш миқдорининг эллик бараваригача миқдорда жарима ёки бир йилгача озодликни чеклаш ёхуд бир йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан;

Била туриб, қонунга хилоф равишда ҳибсга олиш ёки ҳибсда сақлаш — базавий ҳисоблаш миқдорининг эллик бараваридан юз бараваригача миқдорда жарима ёки бир йилдан уч йилгача озодликни чеклаш ёхуд уч йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланаши кȳрсатилган.

Мазкур жиноятнинг объекти суриштирув, дастлабки тергов, прокуратура ва суд идораларининг нормал фаолияти ва обрȳйи, фуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари, объектив томони эса қонунг хилоф равишда ушлуб туришда, яъни шахс эркинлигини қисқа муддатга чеклашда ифодаланади.

Қонунга хилоф равишда ушлаб туриш субъектив томондан тȳғри қасд билан содир этилиб, айбдор ȳзи амалга ошираётган ушлаб туриш ноқонуний эканлигини англайди, бироқ шунга қарамасдан ёки бошқа мотивлар билан ушлаб туришни амалга оширишни ҳоҳлайди ёхуд ушлаб турилган шахсни белгиланган жойда тегишли муддатдан ортиқ муддатга ушлаб туради. Жиноят субъекти эса фақат махсус шахслар: яъни суриштирувчи, терговчи ёки прокурор бȳлиши мумкин.

Шунингдек ЖК нинг 235-моддасида қийноққа солиш ва бошқа шафқатсиз, ғайриинсоний ёки қадр-қимматни камситувчи муомала ҳамда жазо турларини қўллаш учун жавобгарлик белгиланган.

Ўзбекистон Республикасининг Конституциясининг 13-моддасида: “Ўзбекистон Республикасида демократия умуминсоний принципларга асосланади, уларга кўра инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа дахлсиз ҳуқуқлари олий қадрият ҳисобланади” деб,  26-моддасида  эса “ҳеч ким қийноққа солиниши, зўравонликка, шафқатсиз ёки инсон қадр-қимматини камситувчи бошқа тарздаги тазйиққа дучор этилиши мумкин эмас” мустаҳкамлаб қуйилган. Қийноққа солиш, бошқа шафқатсиз ёки инсон қадр-қимматини камситувчи муомала ҳамда жазо турлари халқаро ҳамжамият томонидан ғайриинсоний ва йȳл қуйиб бȳлмайдиган ҳолат сифатида тан олинади.

Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексига кȳра, мазкур модданинг биринчи қисмидаги жиноят учун муайян ҳуқуқдан маҳрум этиб, уч йилдан беш йилгача озодликни чеклаш ёхуд уч йилдан беш йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан, иккинчи қисми учун эса муайян ҳуқуқдан маҳрум этиб, беш йилдан етти йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланиши белгиланган.

Шунингдек  236-модда тергов қилишга ёки суд ишларини ҳал этишга аралашиш, 237-модда ёлғон хабар бериш, 238-модда ёлғон гувоҳлик бериш, 239-модда Суриштирув ёки дастлабки тергов маълумотларини ошкор қилиш, 240-модда жиноят процессини юритиш қатнашчиларининг ӯз зиммасидаги вазифани бажаришдан буйин товлаши, 241-моддаси жиноят ҳақида хабар бермаслик ёки уни яшириш, 241-1 жиноятни ҳисобга олишдан қасддан яшириш жиноятлари учун жавобгарлик белгиланган.

Давлат раҳбаримиз ӯз маърузаларида “Суд биносига келган ҳар-бир инсон Ўзбекистонда адолат борлигига ишониб чиқиб кетиши керак, Ўзбекистонда судьялар конунларнинг толмос ҳимоячилари, адолатнинг мустаҳам утунлари бӯлиши керак”-деб таъқидлаган эди. Шу боис судлар томонидан ҳукм чиқаришда Конституцияда ва Жиноят-процессуал кодексида белгиланган одил судловни фуқароларнинг қонун ва суд олдида тенглиги асосида амалга  ошириш, шахснинг шаъни, қадр қимматини ҳурмат қилиш, тарафларнинг ӯзаро тортишуви, далилларнинг бевосита текширилиши, ишнинг ҳақиқий ҳолатини аниклаш сингари жиноят процессининг муҳим принципларига амал қилади.

2022-2026 йилларга мӯлжалланган янги Ўзбекистоннинг тарақиёт стратегиясида давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг фаолияти устидан суд назоратини ӯрнатиш ҳамда фуқаро ва тадбиркорлик субъектларининг одил судловга эришишдаги асосий вазифалари белгиланиб берилди. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев 2019 йили 26 август куни Самарканд шаҳрида бӯлиб ӯтган учрашувда: “Янги Ўзбекистонни янги тарихини яратаяпмиз, бунда сизларнинг ҳиссаларинг жуда катта. Ҳисса нимадан иборат: адолат, адолат яна бир маротаба адолат”-деб айтган эди.

Ҳар кандай суд хукми Ўзбекистон Республикаси номидан чиқарилади шу боис ҳар кандай хукм қонуний, асосли ва адолатли бӯлиши   шарт бӯлиб ҳисобланади. Суд муҳокамасини қандай бȳлмасин чеклашларга, бевосита ёки билвосита таъсир кӯрсатиш, таҳдид қилиш ёҳуд суд фаолиятига мансабдор шахс ёки фуқаронинг қай тарафдан ва қандай масалада бӯлмасин аралашишига йул қуйилмайди.

ЎзР ЖК нинг 10-моддасига асосан  қилмишида жиноят таркибининг мавжудлиги аниқланган ҳар бир шахс жавобгарликка тортилиши шарт.

Жиноий-ҳуқуқий жавобгарликнинг муқараррлиги принципи жиноятни содир этган ҳар бир шахснинг, мазкур жиноят учун жавобгар эканлигини ифодалайдиган асосий қоида ҳисобланади. Ҳар қандай жавобгарлик чораси Жиноят кодекси 8-моддасининг 1-қисмида кӯзда тутилган мезонларга ва Кодекснинг бошқа тамойиллари, яъни конунийлик,  фуқароларнинг конун олдида  тенглиги, инсонпарварлик, одиллик,  айб учун жавобгарлик, жавобгарликнинг муқараррлиги принципларига асосан белгиланади. Яъни, жиноят содир этишда айбдор бӯлган шахсга нисбатан қȳлланиладиган жазо ёки бошқа ҳуқуқий таъсир чораси одилона булиши, жиноятнинг оғир-енгиллигига, айбнинг ва шахснинг ижтимоий хавфлилик даражасига мувофиқ булиши лозим. Ҳеч ким  битта  содир этилган жиноят учун икки марта    жавобгарликка тортилиши мумкин эмас. Шахс конунда белгиланган тартибда айби исботланган ижтимоий хавфли қилмишлари учунгина жавобгар булади.

2018 йил 4 апрельдаги “Суд-тергов фаолиятида фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари кафолатларини кучайтириш буйича чора-тадбирлар қабул қилинганлиги муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ӯзгартиш ва қӯшимчалар киритиш тӯғрисда” ги Қонун қабул қилинди.      Унда Жиноят кодексига далилларни, тезкор-қидирув фаолияти натижаларини сохталаштирганлик учун жиноий жавобгарликни назарда тутувчи моддалар киритилгани ҳуқуқни муҳофаза қилувчи ва суд органлари мансабдор шахсларининг маъсулиятини янада оширди.

Раиса Бекмуратова, 

Ўзбекистон Республикаси Судьялар Олий Кенгаши ҳузуридаги Судьялар олий мактаби тингловчиси

Ўгай ота бўла оладими?

Бугунги кунда юртимизда болаларни ижтимоий, иқтисодий, ҳуқуқий, маънавий жиҳатдан ҳимоя қилиш бўйича жуда кўплаб ишлар амалга оширилмоқда.

Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, Оила кодекси, Фуқаролик кодекси, Меҳнат кодекси, Жиноят кодекси ва бошқа бир қатор қонун ҳужжатларида болалар ҳуқуқларини ҳимоя қилишга оид нормалар ўз ифодасини топган.

Амалдаги қонунчиликда болаларнинг ҳуқуқ ва манфаатларига, шунингдек, уларнинг ҳимоясига алоҳида эътибор қаратилган.

Фуқаролар орасида фарзандларининг тарбияси, уларнинг билим олиши, беънуқсон ривожланишига эътиборсизлик қилаётганлар ҳам топилади.

Бунга мисол тариқасида, жиноят ишлари бўйича Элликқалъа туман судида кўриб чиқилган иш ҳолатларида кўришимиз мумкин.

Хусусан; фуқаро М.А, 2021 йил август ойидан 2021 йил декабрь ойига қадар ўзи билан биргаликда яшаб келаётган шаърий никоҳидаги турмуш ўртоғи У.Онинг биринчи турмуш ўртоғидан бўлган вояга етмаган Б.Гни гўёки ота сифатида тарбиялаш мақсадида фараз қилиб, лекин, аслида вояга етмаган Г.Бнинг ожизлигидан, ўзига моддий ёки бошқа жиҳатдан қарам эканлигидан ва унинг ўз ўзини ҳимоя қилиш ҳаракатларини амалга ошира олмаслигидан фойдаланиб, муттасил равишда танасининг кўплаб жойларига қўллари билан уриб, юзлари, елкалари, қўл ва оёқларига чимчилаш йўли орқали азоб бериб, унинг шаъни ва қадр қимматини камситиб, қасддан қийнаб келган.

Ушбу ҳаракатлари учун фуқаро М.А га нисбатан суд томонидан қонуний жазо чораси қўлланилди.

Юқоридагилардан кўриниб турганидек, айрим ёшларимизнинг ўз ҳаёт йўлларини тўғри танламаслиги ёш оилаларнинг бузилишига олиб келиши натижада ўрталаридаги фарзандлари жабрланиб қолаётганлиги ачинарли.

Мана шундай ҳолатларнинг олдини олиш, жамиятимизда соғлом муҳитни яратиш мақсадида, фуқаролар орасида тушунтириш ишларини олиб боришимиз, ўқув муассасаларида ёшларни оилага таёрлаш, маҳаллаларда нотинч оилалардаги асосий муаммоларни вақтида урганиб уларнинг қонуний ечимини топишга ҳеч ким бефарқ қарамаслиги лозим.

Оразбай  Мауленов ,

Жиноят ишлари бўйича Элликқалъа туман суди раиси

Суд-тергов фаолиятидаги ҳамкорлик

Адолатлилик ғояси, барчанинг қонун олдида тенглиги, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари, қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш, “Адолат – қонун устуворлигида” тамойилини амалиётга янада кенг жорий этиш партиямиз устувор йвазифалардан бири ҳисобланади. Суд-тергов фаолиятида фуқароларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини ишончли ҳимоя қилишни таъминлаш, уларнинг шаъни ҳамда қадр-қиммати камситилишига йўл қўймаслик, шунингдек, суд ва тергов органларининг масъулиятини янада кучайтириш, аҳолининг ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларга ва судга бўлган ишончини янада ошириш мақсадида Қорақалпоғистон Республикаси прокуратурасида “Тергов ва биринчи инстанция судида йўл қуйилаётган хато-камчиликлар” мавзусида семинар ташкил этилди. Семинарни Қорақалпоғистон Республикаси прокурорининг биринчи ўринбосари Сабит Иматов бошқариб борди.

Судьялар, терговчи ва прокурорлар иштирок этган тадбирда Қорақалп оғистон Республикаси судининг судьяси Султанмурат Давлетмуратов суд-тергов амалиётида, хусусан, далилларни тўплаш, мустаҳкамлаш, текшириш ва баҳолаш чоғида қонунийлик ҳамда холисликни таъминлаш билан боғлиқ айрим камчиликлар ҳусусида сўз юритди.

Суд-тергов фаолияти давомида инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг қонунчилик асосларини янада такомиллаштириш борасида Ўзбекистон Республикасининг Жиноят, Жиноят-процессуал кодексларига киритилаётган ўзгартиш ва қўшимчалар, уларнинг аҳамиятини таъкидлаб ўтди.

Семинарда қайд этилган масалалар, камчиликларни бартараф этиш юзасидан иштирокчиларнинг фикр ва таклифлари ҳам тингланди.

Султанмурат Давлетмуратов,

 Қорақалпоғистон Республикаси судининг судьяси

Қорақалпоғистон Республикасида суд-ҳуқуқ масалалари бўйича сайёр қабуллар бошланди

Мамлакатимизда инсон манфаатлари олий қадрият даражасига кўтарилди. Бугун барча давлат идоралари фаолиятида аҳолининг мурожаатлари билан ишлаш бўйича сифат жиҳатидан мутлақо янги тизимга ўтди. Жойларда ўтаётган сайёр қабуллар халқнинг дардини эшитиш, уларнинг муаммоларини ҳал этишда кутилган натижаларни бермоқда.

“Халқ давлат органларига эмас, балки давлат органлари халқимизга хизмат қилиши керак” деган тамойил асосида Хўжайли туманида Қорақалпоғистон Республикаси суди раиси К.Тарихов ва Қорақалпоғистон Республикаси маъмурий суди раиси А.Нурлипесовлар томонидан ўтказилган навбатдаги сайёр қабул жараёнида Хўжайли, Нукус,Тахиатош туманлари ва Нукус шаҳридан келган мурожаатчиларнинг суд-ҳуқуқ соҳасига оид масалалари тингланди. Дастлаб, ташкилотчилар иштирокида йиғилиш ўтказилиб, аҳоли муаммоларини ўрганиш, очиқ мулоқот орқали фуқароларни эшитиш ва уларнинг қалбига кириб бориш, мазкур йўналишдаги ишларни янада жадаллаштириш юзасидан амалга оширилаётган чора-тадбирлар ҳусусида сўз юритилди.
Бундан сўнг, судларнинг раислари, уларнинг ўринбосарлари ва судьялар шуъбаларга бўлиниб, фуқароларни қабул қилдилар.

Тахиятош тумани, Найманкўл овул фуқаролар йиғинида яшовчи Зухре Худайбергенова бундан икки йил олдин ипотека кредити асосида янгидан қурилаётган кўп қақатли квартиралардан бирини сотиб олади.
“-Аммо ўша вақтдаги тижорат банк масъуллари коронавирус билан боғлиқ карантин чекловлари кучайттирилганлиги муносабати билан аҳолини ижтимоий қўллаб-қувватлаш мақсадида бу уйларнинг бошланғич тўловида бир йилга имтимз берилгани, кейин эса фақатгина маълум миқдорда 15 йилга ҳисобланган кредит қарзини ойма-ой қайтариш зарурлигини айтишган. Бошланғич тўловсиз 1 йиллик имтиёзли шарти бўлгани учун мен ҳам кўплар қаторида уч хонали квартира олгандим, номимизга ҳам ҳеч муаммосиз ҳужжатлаштириб берилди. Ўтган йилнинг октябрь ойидан бошлаб ҳар ойда кредит миқдорини вақтида тўлаб келаётган эдик. Бир куни бизга банкдан хат келди. Унда ёзилишича энди пандемия сабабли карантин чекловлари юмшатилгандан кейин бизга айтилган имтиёзли давр билан қўшиб 50 млн сумдан зиёд кредит қарздорлиги чиқарилибди. Шу кундан буён бормаган идорам қолмади. Бугун сайёр қабулни эшитиб Қорақалпоғистон Республикаси суди раисига мурожаат қилдим. Шу ернинг ўзида менинг банкдаги кредит қарздорлигимни вақтинча тўхтатиб туриш бўйича аризамни олиб қолишди. Яна суд тартибида менга апелляция шикояти бериш ҳуқуқимни ҳам тушунтиришди. Мен қабул масъулларидан миннатдорман”-дейди Зухре Худайбергенова.

Бу галги сайёр қабул давомида келинини турар жойдан ҳисобдан чиқариш, фарзанд таъминоти учун алимент ундириш, кадастр ҳужжатларини расмийлаштириш, автомашинани рўйхтдан ўтказиш, туғилганлик гувоҳномасидаги маълумот электрон базага хато киритилганлиги учун уни ҳуқуқий асосда тузатиш, турар жой масаласи бўйича чиқарилган суд карори ижросини таъминлаш,иш ҳақи ундириш, уй жой масаласи билан боғлиқ низолар, суд ҳукми билан тайинланган жазодан шартли озод қилиш, шунингдек, тадбиркорларнинг бозор акцияси бекор бўлганлиги юзасидан, етказилган зарар бўйича компенсация ундириш каби 45 нафар фуқаронинг 50 га яқин масаласи тингланди.

Бугунги кунда аҳоли билан учрашиб, жойларга чиқиб уларнинг дардига қулоқ тутиш, шу орқали аҳолининг розилигига эришиш ҳар бир раҳбарнинг бош вазифасига айланди. Таъкидлаш керакки, суд тизими билан боғлиқ мурожаатлар маълум муддат ва вақт талаб қилинадиган соҳа. Шундай экан, бугун мурожаат қилган фуқароларнинг масалалари юзасидан судьялар томонидан тегишли тартибда ҳуқуқий тушунтириш берилиб, ҳар бир мурожаат шахсан суд раислари томонидан назоратга олинди.

Мухтасар айтганда, ҳеч бир мурожаат шунчаки қоғозларда қолиб кетмайди. Ўтказилаётган бу каби сайёр қабуллар эса муаммоларни аниқлаш, жойида ҳал қилиш, уларни бартараф этиш мақсадларига қаратилганлиги билан ҳам аҳамиятлидир.

Гулайым Ғаниева,

Қорақалпоғистон Республикаси суди бош консультанти

“Суд ва ёшлар” учрашуви

Жамиятимиз ҳаётида аҳолининг, жумладан ёшларнинг ҳуқуқий онги ва маданиятини юксалтириш фуқаролик жамиятига асосланган демократик давлатимизнинг асосий вазифаларидан бири.

Айни йўналишда Қорақалпоғистон Республикаси суди билан ҳамкорликда Қорақалпоғистон Республикаси юридик техникуми ўқувчилари учун 2021-2022 ўқув йилида судьялар ва суд ходимлари томонидан маҳорат дарслари, вебинарлар, семинар-тренинглар ва  бошқа ўқув тадбирларини ташкил этиш бўйича чора-тадбирлар режасига мувофиқ мунтазам “Суд ва ёшлар” учрашуви ўтказилиб келинмоқда. Бу галги учрашув доирасида техникумнинг 1-босқич ўқувчилари Қорақалпоғистон Республикаси судининг фуқаролик ишлари бўйича судлов ҳайъати томонидан апелляция инстанциясида кўрилаётган бола тарбияси яъни фарзандни ўз тарбиясига олиш масаласидаги очиқ суд мажлисида иштирок этишди.
      

Ўқувчилар суд жараёни, суд риторикаси билан танишар экан, ўзларига жуда катта тассуротлар олишди. Суд мажлиси якунлангач, судьялар ёшлар билан мулоқот қилдилар. Қайд этилдики, ёшларнинг ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий маданиятини янада ошириш, уларда ватанга, қонунларга ҳурмат руҳини кучайтириш борасида кенг кўламли шароитлар ва имкониятлар яратиб берилган. Ёшларга кўрсатилаётган бундай юксак эътибордан самарали фойдаланган ҳолда илм ўрганиб, билим олишлари лозимлиги, ҳар хил зарарли иллатлардан йироқ юриш кераклиги, бўш вақтларидан унумли фойдаланиб китоб ўқиб, ватанимизга керакли кадр бўлиб етишишлари лозимлигини таъкидлаб ўтилди.

Учрашувда суд-ҳуқуқ тизимининг кечаси ва бугуни тўғрисида ҳам ёшларга маълумотлар берилди.

Еркин Ўтениязов,

Қорақалпоғистон Республикаси судининг судьяси 

Ўзбекистон Республикасида маъмурий суд ишларини юритишнинг долзарб масалалари

Ўзбекистон Республикаси Олий суди томонидан Германия халқаро хамкорлик жамиятининг “Марказий Осиёда ҳуқуқий давлатчиликни ривожлантириш” минтақавий дастури (GIZ) асосида Қорақалпоғистон Республикасида “Ўзбекистон Республикасида маъмурий суд ишларини юритишнинг долзарб масалалари” мавзусида семинар ташкил этилди.

Семинарга Қорақалпоғистон Республикаси маъмурий суди судьялари ва суд ходимлари иштирок этди. Тадбирда хорижлик экспертлар жумладан, Германия халқаро хамкорлик жамиятининг “Марказий Осиёда ҳуқуқий давлатчиликни ривожлантириш” минтақавий дастурининг Ўзбекистон ва Қозоқстондаги ваколатхонаси раҳбари, Берлин шаҳар маъмурий судининг судьяси Йорг Пуделька, “Марказий Осиёда ҳуқуқий давлатчиликни ривожлантириш” минтақавий дастури лойиҳасининг Тожикистондаги раҳбари Фолькер Штампе, GIZ лойиҳасининг Қозоқстондаги миллий координатори Алмат Габбасов ҳамда Ўзбекистон Республикаси Олий судининг судьяси Н. Хакимова ва суд-ҳуқуқ соҳасидаги қонунчиликни таҳлил қилиш бошқармасининг бўлим бошлиғи Ш.Назаровлар мавзуга оид маърузалар ўқиди.

Унда асосан, маъмурий иш юритишда ишга боғлиқ бўлган етказилган зарарни ундириш ҳуқуқи, Ўзбекистон Республикасининг маъмурий суд ишларини юритишнинг ҳозирги ҳолати ва такомиллаштириш истиқболлари, маъмурий иш юритишда суднинг фаол роли принципи, Германияда маъмурий иш юритишни сўзсиз тугатиш масалалари ҳусусида сўз юритилди.

Раҳбарлик – катта масъулият демакдир

«Инсон ҳар қандай вазиятда ҳам васвасага берилмасдан, ўзини, ўзлигини йўқотмаслиги керак». Ҳаётим давомида шунга амин бўлдимки дерди устозим, «Ҳаётда ҳам, худди шахмат ўйини каби-ўйин ташқаридан яхши кўринади. Ўйинда энг кучли тош фарзин экан, ўйин қоидаси бўйича ҳарқандай пиёда ҳам дадил юриш қилса, фарзин даражасига етиши мумкин».

Одамзот камолотининг асоси шуки, бутун умри давомида нимаики қилмасин, барчаси ўзи ва оиласи учун соғлом турмуш тарзини яратиш, ҳар қандай соҳада юқори поғоноларга кўтарилиш, юксакликка эришиш, ҳаётини гўзаллаштириш, бир сўз билан айтганда яхши яшашга интилишдан иборатдир. Шунинг учун ҳам, ҳар бир киши тинмай меҳнат қилади. Эркин касб танлаши эвазига ишга жойлашади. Бу иш берувчи ва ходим ўртасида тузилган меҳнат шартномаси асосида амалга оширилади.
Шу ӯринда айтиб ӯтиш жоизки, меҳнат шартномасини расмийлаштириш ва бекор қилиш нозик масала бўлиб, ушбу ҳолатни қонунга мувофиқ равишда амалга ошириш фуқароларнинг қонунчиликда белгилаб қўйилган ҳуқуқлари кафолатини таъминлайди. Уни тузиш ёки бекор қилишлик баъзи бировлар наздида оддийгина қоғозбозликдек кўрингани билан аслида бу жараён ҳар бир раҳбар ходим, ҳар бир фуқародан катта масъулият талаб қилади.

Бу тўғрисида сўз юритарканмиз, эътиборингизни мавзуга оид битта масалага қаратсак, қонунлар устувор бўлган бир пайтда бундай ҳолатлар рўй бераётганлиги таажублантирарли албатта…
Ташкилотларнинг (исм, шарифлар ўзгартирилган, ҳарқандай ӯхшашлик тасодифдир) бирида ёрдамчи бўлиб ишлайдиган К.Нариманова ҳомиладорлик ва туғиш таътилига чиқаркан, бир кун келиб бу каби ғалваларни бошидан ўтказишни ҳаёлига ҳам келтирмаган бўлса керак.

Халқимизда «Кўза кунда эмас, кунида синади» деган гап бежизга айтилмаган экан…

2021-йил апрель ойида К.Нариманова ўз ишига киришиш мақсадида муассаса бошлиғига мурожаат қилганида, бошлиқ баҳона тўқиб, қизинг икки ёшга тўлганидан сўнг келасан дея уни қайтаради. Оилавий шароити туфайли иш бошлагиси келган К.Нариманова «ҳа тартиб бўйича шундай эканда дея» кўнгли бироз чўкиб уйига қайтади. Аслида бошлиқнинг билганлари ичида эди, даъвогарнинг кўнглини пуч ёнғоққа тўлдириб, даъвогарнинг қизи икки ёшга тўламан дегунича бир гап бўлар деб ўйлаганди. Ваъда қилинган куни, яъни 2021-йил ноябрь ойида бечора аёл бошлиқ олдига борганида эса ўзининг 2019 йил июнь ойидан ишдан бўшатилганлигини эшитиб гаранг қотди. Шу пайт даъвогар ёлғоннинг гирдобида қолганлигини билди. Нима бўлаётганлигини тушунмаган К.Нариманова бўлиб утаётган воқеаларни баён қилиб, яъни ўзини ишдан бўшатилганлиги тўғрисида хабари бўлмаганлигини, ҳечқандай қоғозга имзо қўймаганлигини, буйруқ нусхасини шу пайтгача олмаганлигини кўрсатиб касаба уюшмасига ариза билан мурожаат қилади. Улар ишга тиклаш тўғрисида муассасага таклиф беради ва бу даъвогарнинг иш жойидан иш ҳақи кўрсатилган маълумотнома сўратади. Унга ишдан бўшаганлиги учун ҳисоб-китоб қилинган иш ҳақини оляпсан деб айтилмаганлигини, ўзига таътилда пайтида ҳисобчи томонидан пластигига пул тушганлигини айтиб чақиради, лекин бунда ишдан бўшаганлиги учун ҳисоб-китоб қилинган иш ҳақини оляпсан деб айтмайди. На чора, иложсиз қолган бундай разилликларга чидамаган К.Нариманова хақиқатни тиклаш, яъни ўзини қайта иш ўрнига тиклаш, мажбурий бўш юрган кунлари учун иш хақи ундириш ҳақида судга даъво аризаси билан мурожаат қилади.

Ишни кўриб чиққан суднинг қарорига кўра унинг даъво аризаси қаноатлантирилиб, яъни К.Нариманова аввалги иш ўрнига тикланиб, мажбурий бўш юрган кунлари учун иш хақи ундирилади.
Судда аниқланган ҳолатларга кўра, бу ташкилотнинг буйруғи билан даъвогар 2014-йил 1-ноябрьдан бошлаб вақтинча ёрдамчи бўлиб ишга қабул қилинган. Буйруқ асосида 2014 йил 1-декабрьдан ёрдамчи Л.Бекманова навбатдаги меҳнат таътилига кетишлиги сабаб унинг ӯрнига лавозимга тайинланади. Юқори турувчи ташкилотнинг буйруғига асос муассасанинг 2-бўлими 2019-йилнинг 1-майидан бошлаб қисқартирилиши сабабли К.Нариманова билан меҳнат шартномаси бекор қилинган. К.Нариманова 2019-йили 21 ноябрь куни Г.Рустамова исмли фарзандли бўлган.

Шу ўринда айтиш керакки иш берувчи даъвогар К.Наримановага меҳнат шартномасини бекор қилиш нияти тўғрисида Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 102-моддасига асос камида икки ой олдин огоҳлантириши шарт бўлса да, бундай огоҳлантиришни бермаган ва меҳнат шартномаси бекор қилинганлиги тўғрисидаги буйруқ нусхаси берилмаган.

Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 237-моддаси 1-бўлимига мувофиқ ҳомиладор ва уч ёшгача тўлмаган боласи бор аёллар билан тузилган меҳнат шартномаси иш берувчининг ташаббуси билан бекор қилинишига йўл қўйилмайди, корхонанинг бутунлай тугатилиши бундан мустасно, бундай ҳолларда меҳнат шартномаси уларни албатта ишга жойлаштириш шарти билан бекор қилинади.
Даъвогар К.Нариманова 2019-йил май ойида ҳомиладор бўлганлигига қарамасдан иш берувчи унинг билан меҳнат шартномасини қонунга зид равишда бекор қилган.

Юқоридаги ҳолатда фуқаро К.Нариманованинг бузилган ҳуқуқлари қайта тикланди. Албатта бу каби мисолларни яна келтириб ўтишимиз мумкин. Аммо гап уларнинг сонида эмас, балки ўзгалар учун ҳаётий сабоқ вазифасини ўташлигидадир.

Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексида белгиланганидек, меҳнат шартномасини бекор қилиш ишга қабул қилиш ҳуқуқига эга бўлган шахслар томонидан амалга оширилади. Ушбу кодекснинг 108-моддасига кўра меҳнат шартномаси бекор қилинган куни ходимга унинг меҳнат дафтарчаси ва меҳнат шартномасини бекор қилиш ҳақидаги буйруқ нусхаси берилиши шарт. Аммо юқоридаги ҳолатда бунга амал қилинмаганлигининг гувоҳи бўламиз.

Ҳар сафар айрим кимсаларнинг қонунга риоя қилмаслик ёки қонунни нотўғри талқин қилиш оқибатида фуқароларимизнинг жабр тортишига сабаб бўлган, уларни овора-сарсон қилган ҳолатларнинг гувоҳи бўлганимда, катта ҳаётий тажрибага эга – улуғ инсон, ҳурматли устозимнинг гаплари эсимга тушади: «Шахмат ўйинида- ўйин ташқаридан яхши кўрингани каби, ҳаётда ҳам худди шундай. Баъзан одамлар васвасага тушиб, қинғир ишлар қиладию, оқибатини ўйламайди. Вақт-олий ҳакамдир. Ўйин қоидаси бўйича ҳарқандай пиёда ҳам дадил юриш қилса, фарзин даражасига етиши мумкин». Бу ибораларни ҳаётга татбиқ этар эканмиз, инсон ҳарқандай вазиятда ҳам ўзини, ўзлигини йўқотмаслиги, масъулиятсизликка берилмаслиги, ожизларга озор етказмаслиги лозим. Ҳар бир одам, у ким бўлишидан қатъий назар, вақти келиб ҳарқандай қонунга зид қатти-ҳаракатлари, нопок қилмишлари учун жазо муқаррарлигини унутмаслиги лозим.

Раҳбарлик – ходимнинг тақдирини ҳоҳлаганича ҳал қилиш дегани эмас, балки ҳар бир ходим учун жавобгарликни ҳис қилган ҳолда, қонунларимизни бузмасдан, уни четлаб ўтмасдан, балки қулай меҳнат шароитида ишлашига имкон яратишида, ишга қабул қилиш, рағбатлантириш, интизомий жазо чорасини қўллаш, ишдан бўшатиш ва ҳоказоларда ҳақиқий асослар билан қонуний иш кўришида, балки икки карра масъулият демакдир! Ҳа, албатта ҳақиқатдан ҳам юқоридаги раҳбар ходимимиз – масъулият эгаси қонун олдида барча тенглигини унутган кўринади.

Ҳаётда инсон кечмиши, кундалик турмуши билан боғлиқ энг устувор битта тушунча бор. Бу қонун тушунчасидир. Конституциямизнинг 15-моддасида давлат, унинг органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмалари, фуқаролар Конституция ва қонунларга мувофиқ иш кўришлари қайд этилган. Зеро, қонун талаби барча учун ўзгармасдир. Ҳар қандай соҳа, ҳар қандай лавозим эгаларига ушбу ҳақиқатни четлаб ўтиш ҳуқуқи берилмаган.

ШОЛПАНАЙ АБДЫЖЕМИЛОВА,
Фуқаролик ишлари бўйича Нукус туманлараро суди судьяси.

Судларда инвестициявий низолар янги тартибда ҳал этилади

Инвестицияга оид низоларни ҳал қилиш бӯйича суд тизимини такомиллаштириш ҳамда инвесторлар ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилинишини таъминлаш мақсадида Президентимизнинг 2020 йил 24 июлдаги «Судлар фаолиятини янада такомиллаштириш ва одил судлов самарадорлигини оширишга доир кӯшимча чора-тадбирлар тӯғрисида»ги ПФ-6034-сонли Фармонида фуқароларнинг одил судловга бўлган ҳуқуқини амалда таъминлаш билан боғлиқ долзарб муаммоларга алоҳида эътибор қаратилган. Хусусан, судларда инвесторларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ўз вақтида ва самарали ҳимоя қилиш белгиланган.

2021 йил 12 январда «Суд қарорларини қайта кўриш институти такомиллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг Иқтисодий процессуал кодексига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги қонун қабул қилиниб, унга кӯра Иқтисодий процессуал кодексига иқтисодиёт соҳасида инвесторлар ҳамда давлат органлари ўртасидаги инвестициявий шартномалардан келиб чиқадиган низолар бўйича ва рақобатга оид ишларни тааллуқлилиги ва тегишлилигига оид нормалар киритилди.

Жумладан, йирик инвестор ва рақобатга оид ишлар бўйича тарафларнинг хоҳишига кўра, ушбу тоифадаги ишлар Олий суднинг инвестициявий низоларни ҳамда рақобатга оид ишларни кўриш бўйича судлов таркиби томонидан кўрилиши, қолган инвестициявий низолар инвесторларнинг хоҳишига кўра, Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар суди томонидан биринчи инстанция суди сифатида кўрилиши белгиланди.

Шу билан бирга, Иқтисодий процессуал кодексига янги 301-модда киритилиб, унга кўра инвестициявий низолар бўйича ишлар жумласига инвестиция шартномаларини тузиш, ўзгартириш ва бекор қилиш билан боғлиқ низолар; инвестиция шартномаларини ҳақиқий эмас, деб топиш ҳақидаги низолар; инвестиция шартномасининг бажарилиши билан боғлиқ низолар; инвестиция шартномасидан келиб чиқадиган солиқ, божхона, ижтимоий, экологик ва бошқа мажбуриятларнинг инвестор томонидан бажарилиши билан боғлиқ низолар; инвестиция шартномаси бўйича инвесторга берилган мол-мулкни талаб қилиб олиш ёки бундай шартнома бўйича неустойка ундириш ва (ёки) зарарлар ўрнини қоплаш тўғрисидаги низолар киритилган.

Шунингдек, ушбу кодекс яна 302-модда билан тўлдирилиб, мазкур янги модда юридик шахслар, шу жумладан, чет эл юридик шахслари, хўжалик бошқаруви органлари, якка тартибдаги тадбиркорлар ҳамда монополияга қарши органлар ўртасида товар ва молия бозорларида рақобат соҳасидаги муносабатлардан келиб чиқадиган низолар рақобатга оид ишлар жумласига кириши ҳақидаги нормалардан иборат.

Хулоса қилиб айтганда инвесторлар, шу жумладан, чет эл инвесторларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини суд орқали ҳимоя қилиш механизмининг такомиллашиши, инвестициявий низолар тез ва самарали ҳал қилинишига, ягона суд амалиёти таъминланишига кўмаклашади.

Рустам Курбанбаев,

Беруний туманлараро иқтисодий суди раиси 

Иқтисодий судларда иш юритишни тўхтатиб туришнинг ўзига хос хусусиятлари

Иқтисодий судларда ишларни кўриш қонунчиликда белгиланган процессуал муддатлар доирасида амалга оширилиши лозим.

Ишларни кўриш жараёнида шундай ҳолатлар кузатиладики, ишнинг привард натижаси муайян ҳаракатнинг бажарилиши ва унинг якунига боғлиқ бўлиб қолади.

Лекин, ушбу ҳаракат якунига еткунга қадар ишни кўришнинг қонунчиликда белгиланган процессуал муддати тугаши мумкин.

Шу боис, иқтисодий процессуал қонунчилигида бундай ҳолатларнинг ечими сифатида “иш юритишни тўхтатиб туриш” институти жорий этилган.

Иш юритишни тўхтатиб туриш ишнинг ҳал этилишига тўсқинлик қилувчи ҳолатлар пайдо бўлганлиги муносабати билан уларни бартараф этгунча процессуал ҳаракатларни номаълум муддатга тўхтатиб туришни англатади.

Ўзбекистон Республикасининг Иқтисодий процессуал кодекси (бундан буён матнда ИПК деб юритилади)да суд иш юритишни тўхтатиб туришга мажбур бўладиган (101-модда) ва иш юритишни тўхтатиш ҳуқуқи (102-модда) қайси ҳолатларда мумкинлиги санаб ўтилган. ИПКнинг 101 ва 102-моддаларида кўрсатилган иш юритишни тўхтатиб туриш асосларининг рўйхати тугал ҳисобланади ва кенгайтирилган тарзда талқин қилинишига йўл қўйилмайди.

Иш юритишни тўхтатиб туриш муддатлари ишни кўришга тўсқинлик қилувчи ҳодисаларнинг қанча давом этишига боғлиқ бўлади. Хусусан, ИПКнинг 103-моддасига биноан:

1) ишни Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди, фуқаролик ишлари бўйича суд, жиноят ишлари бўйича суд, маъмурий суд ёки иқтисодий суд томонидан кўрилаётган бошқа иш ёки масала юзасидан, шунингдек тергов ҳаракатлари олиб борилаётган иш юзасидан қарор қабул қилингунига қадар кўриш мумкин бўлмаганда – тегишли суднинг суд ҳужжати қонуний кучга киргунига ёки тергов ҳаракатлари тугаллангунига қадар тўхтатилади.

Бунда тергов ҳаракатлари тугаллангунига қадар деганда, Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 372-моддасида қайд этилган дастлабки терговни тамомлаш, яъни дастлабки тергов жиноят ишини тугатиш тўғрисида қарор чиқариш, айблов хулосаси тузиш, ишни тиббий йўсиндаги мажбурлов чораларини қўллаш ёки тарафларнинг ярашуви учун судга юбориш тўғрисида қарор чиқариш ёхуд амнистия актига асосан жиноят ишини тугатиш ҳақида судга илтимоснома киритиш тўғрисида тақдимнома тузиш билан тамомлаш тушунилади.

Иш юритишни тўхтатиш учун асос бўлган жиноят иши бўйича тергов ҳаракатлари тамомланиб, жиноят ишлари бўйича судга юборилган тақдирда, ушбу жиноят иши бўйича қабул қилган суд ҳужжати қонуний кучга кирганидан кейин иқтисодий иш юритиш тикланиши лозим.

Иқтисодий иш бўйича иш юритишни тўхтатиб туриш учун асос бўлган жиноят иши бўйича иш юритиш тўхтатиб турилган тақдирда, иқтисодий иш бўйича иш юритиш тикланиши лозим;

2) жавобгар фуқаро Ўзбекистон Республикаси Қуролли Кучларининг ҳаракатдаги қисмида бўлганда ёки Ўзбекистон Республикаси Қуролли Кучларининг ҳаракатдаги қисмидаги даъвогар-фуқаро тегишли илтимоснома билан мурожаат қилганда, тараф суд томонидан тан олиниши ва ижрога қаратилиши тўғрисида кўрилаётган чет давлат судининг ёки арбитражининг ҳал қилув қарорини бекор қилиш ёки унинг ижросини тўхтатиб туриш ҳақида ваколатли органга илтимоснома берганда, ишда иштирок этувчи шахс бўлган фуқаро давлат мажбуриятини бажариш учун жалб қилинганда ёхуд чет давлатлар судларига низони мазмунан ҳал этиш учун алоҳида процессуал ҳаракатларни амалга ошириш ҳақидаги суд топшириқлари белгиланган тартибда юборилганда – иш юритишни тўхтатиб туриш учун асос бўлган ҳолатлар бартараф қилингунига қадар;

3) ишда иштирок этувчи шахс бўлган фуқаро вафот этганда, агар низоли ҳуқуқий муносабатлар ҳуқуқий ворисликка йўл қўйса, ишда иштирок этувчи шахс бўлган фуқаро муомала лаёқатини йўқотганда ёки ишда иштирок этувчи шахс бўлган юридик шахс қайта ташкил этилганда – ишда иштирок этувчи шахснинг ҳуқуқий вориси аниқлангунига, муомалага лаёқатсиз шахсга вакил тайинлангунига, янги ташкил этилган юридик шахс давлат рўйхатидан ўтгунига қадар;

4) медиация тартиб-таомилини амалга ошириш тўғрисида келишув тузилганда – медиация тартиб-таомилини амалга ошириш тугагунига қадар, бироқ олтмиш кундан ортиқ бўлмаган муддатда;

5) суд томонидан экспертиза тайинланганда – суд томонидан экспертиза хулосаси олингунига қадар тўхтатиб турилади.

Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг
2014 йил 20 июндаги “Иқтисодий судлар томонидан экспертизага оид қонун ҳужжатларини қўллашнинг айрим масалалари тўғрисида”ги
261-сонли қарори 9-бандининг иккинчи хатбошисида тушунтириш берилишича, ИПКда экспертиза тайинлаш тўғрисидаги ажрим устидан шикоят берилиши (протест келтирилиши) назарда тутилмаганлиги муносабати билан судлар шуни инобатга олиши лозимки, экспертиза тайинлаш тўғрисидаги ажримда иш юритишни тўхтатиб туриш ҳам кўрсатилган бўлиб, ушбу ажрим устидан шикоят берилган (протест келтирилган) бўлса, шикоят (протест)нинг фақат иш юритишни тўхтатиб туришга оид қисми кўриб чиқилади. Агар шикоят (протест) суд ажримининг экспертизани тайинлашга оид қисми устидан берилган бўлса, уни қабул қилиш ИПК 268-моддаси биринчи қисмининг 2-банди ёки 291-моддаси биринчи қисмининг 2-бандига асосан рад этилади. Агар ариза (протест) иш юритишга қабул қилинган бўлса, у бўйича иш юритиш ИПК 273-моддаси биринчи қисмининг 1-банди ёки 296-моддаси биринчи қисмининг 1-бандига асосан, шикоят (протест) кўриб чиқилаётган суд инстанциясида тугатилади.

Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг
2015 йил 19 июндаги “Иқтисодий судлар томонидан процессуал муддатларга оид қонун нормаларини қўллашнинг айрим масалалари тўғрисида”ги 283-сонли қарорининг 7-бандида тушунтириш берилишича, иш юритиш тўхтатиб турилган кундан бошлаб иш бўйича барча процессуал муддатларнинг ўтиши ҳам тўхтайди ва иш юритиш тикланган кундан бошлаб уларнинг ўтиши давом этади.

Процессуал муддатларни қайта тиклаш куни бўлиб, иш юритишни тўхтатиб туришга асос бўлган ҳолатлар бартараф қилиниб, суднинг иш юритишни тиклаш тўғрисида ажрим чиқарган куни ҳисобланади. Процессуал муддат қайта тиклангандан кейин процессуал ҳаракат иш бўйича иш юритиш тўхтатиб туриш пайтига қадар қолган процессуал муддат давомида амалга оширилиши лозим.

Шунингдек, иш юритиш тиклангунига қадар суд бирор-бир процессуал ҳаракатни амалга оширишга ҳақли эмас, бундан даъвони ва далилларни таъминлашга қаратилган ҳаракатлар мустасно.

Иш юритиш тўхтатиб турилган даврда даъвони ёки далилларни таъминлаш ҳақида ариза келиб тушганда, ушбу масала ИПКнинг
96-моддасида назарда тутилган тартибда ҳал этилиши ва натижаси бўйича ажрим чиқарилиши лозим.

Иш юритишни тўхтатиб туришга сабаб бўлган ҳолатлар бартараф қилинганидан кейин иш юритиш тикланади.

Иш юритишни тўхтатиб туриш, уни тиклаш тўғрисида ёки уни тиклашни рад этиш ҳақида суд ажрим чиқаради.

Ажримнинг кўчирма нусхаси ишда иштирок этувчи шахсларга юборилади.

Иш юритишни тўхтатиб туриш тўғрисидаги, иш юритишни тиклашни рад этиш ҳақидаги ажрим устидан шикоят қилиниши (протест келтирилиши) мумкин.

Бундан ташқари, суд амалиётидан келиб чиқиб, иш юритишни тўхтатиб туриш билан боғлиқ қонунчилик нормаларини янада такомиллаштириш юзасидан айрим таклифларни билдириб ўтмоқчимиз:

Биринчидан, ИПК 91-моддасининг биринчи қисмида ишни кўраётган суд бошқа туман ёки шаҳар ҳудудидаги далилларни олиш зарур бўлган тақдирда, тегишли судга муайян процессуал ҳаракатларни бажаришни топширишга ҳақли эканлиги назарда тутилган.

Лекин, бошқа иқтисодий судга суд топшириғи юборилган тақдирда, ИПКнинг 171-моддасида белгиланган суд муҳокамасини кейинга қолдириш учун белгиланган 10 кунлик муддат ичида суд топшириғини бажариш имкони амалда мавжуд эмас.

Шунинг учун ҳам ИПК 91-моддасининг учинчи қисмида суд топшириғи тўғрисидаги ажримни бажариш учун топшириқ берилган судга бундай ажрим олинган пайтдан эътиборан ўн беш кунгача бўлган муддат берилган.

Демак, ўз-ўзидан бундай ҳолатда суд топшириғи тўғрисида ажрим чиқарган суд суд муҳокамасини яна 10 кунгача муддатга қолдиришга мажбур бўлади. Суд муҳокамасини кейинга қолдиришлар сони
3 мартадан ошмаслиги кераклигини инобатга олсак, биргина суд топшириғини бажаришнинг ўзига 2-3 суд мажлисини ўтказишга тўғри келади.

Шу боис, ИПК 102-моддасини қуйидаги мазмундаги 5-банд билан, яъни “бошқа туманлараро, туман (шаҳар) иқтисодий судига шу ҳудуддаги далилларни олиш зарурати билан муайян процессуал ҳаракатларни амалга ошириш ҳақидаги суд топшириқлари белгиланган тартибда юборилганда” деб ҳамда 103-моддасини қуйидаги мазмундаги 5-банд билан, яъни “ушбу Кодекс 102-моддасининг 5-бандида назарда тутилган ҳолларда – суд топшириғини ижро этиш бўйича ҳаракатлар тугагунига қадар тўхтатиб турилади” деб тўлдириш таклиф этилади.

Маълумот ўрнида қайд этиш лозимки, Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик процессуал кодекси 117-моддасининг
6-бандида суд томонидан суд топшириғи юборилганда суд иш юритишни тўхтатиб туришга ҳақли эканлиги белгилаб қўйилган.

Иккинчидан, ИПК 101-моддасининг 6-бандида тарафлар ўртасида медиация тартиб-таомилини амалга ошириш тўғрисида келишувнинг тузилиши суднинг иш юритишни тўхтатиб туриш мажбуриятларидан бири сифатида белгиланган.

Лекин, суд амалиётида аксарият ҳолларда тарафлар судга бундай келишувни медиатив келишув билан биргаликда ёки медиация тартиб-таомилини амалга ошириш тўғрисида келишув тузилгандан кейин
10 кунгача муддатда медиатив келишувнинг ўзини тақдим этиш ҳолатлари кузатилмоқда. Яъни, бундай ҳолатда суд иш юритишни тўхтатмасдан туриб, ИПКнинг 171-моддаси биринчи қисмининг иккинчи хатбошисига асосан суд муҳокамасини кейинга қолдириш орқали ҳам ҳал қилиш имкониятига эга.

Ишларнинг бундай тартибда ҳал этилиши ишда иштирок этувчи шахслар ва судлар вақтларининг ортиқча сарфланмаслигига катта омил бўлиб хизмат қилади деган фикрдамиз.

Шу боис, тарафлар ўртасида медиация тартиб-таомилини амалга ошириш тўғрисида келишувнинг тузилиши судларнинг иш юритишни тўхтатиш мажбурияти сифатида эмас, балки ИПКнинг 102-моддасидаги ҳуқуқларининг бири сифатида қайд этилиши мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз.

Хулоса ўрнида таъкидлаш жоизки, ишда иштирок этувчи шахсларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ўз вақтида таъминлаш учун мунтазам равишда иш юритишни тўхтатиб туришга сабабчи бўлган ҳолатларни таҳлил қилиб, уларни тезда бартараф этиш орқали иш юритишни тиклаш чораларини кўриб боришларимиз лозим.

Қуанышбай Хожамуратов,

Беруний туманлараро иқтисодий судининг судьяси