ЗЎРАВОНЛИККА ҚАРШИ КУРАШ — АДОЛАТ ВА ИНСОНИЙЛИК МЕЗОНИ

ЗЎРАВОНЛИККА ҚАРШИ КУРАШ — АДОЛАТ ВА ИНСОНИЙЛИК МЕЗОНИ

Ҳар қандай демократик давлатнинг асосий вазифаларидан бири — инсон ҳуқуқлари, айниқса, аёллар ва болаларнинг ҳуқуқ ҳамда манфаатларини ишончли ҳимоя қилишдан иборатдир. Зўравонлик ва тазйиқ — нафақат шахсга, балки бутун жамиятга қарши жиноят ҳисобланади. Шу боис Ўзбекистонда хотин-қизларга нисбатан зўравонлик ҳолатларининг олдини олиш, жабрланувчиларни ҳимоя қилиш ва бундай ҳолатларнинг кескин камайиши давлат сиёсатининг устувор йўналиши сифатида белгиланган.

Сўнгги йилларда мамлакатимизда зўравонликка қарши курашиш борасида муҳим ҳуқуқий асослар яратилди. Хусусан, 2019 йилда қабул қилинган “Хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонун, ҳамда Жиноят кодексига, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексга киритилган тегишли ўзгартиш ва қўшимчалар зўравонликни жиноий қилмиш сифатида белгилади.

Қонунга мувофиқ, зўравонлик нафақат жисмоний, балки психологик, иқтисодий ёки жинсий кўринишда ҳам намоён бўлиши мумкин. Бу эса жамиятдаги кўп йиллик стереотипларни йўқотиш ва ҳар қандай тазйиқ шаклини ҳуқуқий нуқтаи назардан баҳолаш имконини беради.

Давлат даражасида “Хотин-қизлар ва эркаклар учун тенг ҳуқуқ ва имкониятлар кафолатлари тўғрисида”ги қонун, “Гендер тенгликни таъминлаш стратегияси” ҳамда хотин-қизларни қўллаб-қувватлашга қаратилган бир қатор дастурлар амалга оширилмоқда. Бу ташаббуслар нафақат ҳуқуқий, балки ижтимоий-маънавий барқарорликни таъминлашга хизмат қилади.

Судлар фақат жазо тайинловчи орган эмас, балки инсон қадрини тикловчи, жамиятда адолат ҳиссини мустаҳкамловчи институтдир. Зўравонлик ҳолатларига оид ишлар кўриб чиқилаётганда, судьялар жабрланувчи шахснинг ҳуқуқларини, унинг дахлсизлиги ва хавфсизлигини таъминлашга алоҳида эътибор қаратади.

Сўнгги йилларда суд амалиётида зўравонлик ишлари бўйича ҳимоя ордерлари берилиши, зўравон шахсни муайян муддатга жабрланувчи билан мулоқот қилишдан чеклаш амалиёти йўлга қўйилди. Бу эса зўравонликнинг такрорланишининг олдини олишда самарали ҳуқуқий механизм сифатида ўзини оқламоқда.

Бироқ зўравонликка қарши кураш фақат суд ёки ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг вазифаси эмас. Бу — бутун жамиятнинг маънавий ва фуқаролик бурчидир.

Агар ҳар бир фуқаро ўз атрофидаги зўравонлик ҳолатларига бефарқ бўлмаса, жабрланувчига ёрдам беришни инсонпарварлик вазифаси деб билса, биз нафақат қонун билан, балки инсоф ва виждон билан ҳам жиноятларга қарши тура оламиз.

Зўравонлик — бу нафақат бир инсонни, балки бутун оиланинг, ҳатто авлодларнинг тақдирига салбий таъсир кўрсатадиган иллатдир. Шунинг учун унинг олдини олишда таълим муассасалари, маҳалла тизими, нодавлат ташкилотлар ва оммавий ахборот воситалари ҳамкорлиги муҳим аҳамиятга эга.

Адолат ва инсонийлик — ҳар бир жамиятнинг таянчи. Зўравонликка қарши курашда энг катта куч — қонун устуворлиги ва жамоавий масъулият ҳиссидир.

Азат СЕЙТАНОВ,

жиноят ишлари бўйича Элликқалъа туман судининг тергов судьяси

ЁПИҚ СУД МАЖЛИСИ МАЪЛУМОТЛАРИНИ ОШКОР ҚИЛГАНЛИК УЧУН ЖИНОИЙ ЖАВОБГАРЛИК ЖОРИЙ ЭТИЛДИ

Сўнгги йилларда мамлакатимизда инсон ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш, шахсий ҳаёт дахлсизлигини, оилавий сир ҳамда шаъни ва қадр-қимматни ҳимоя қилиш бўйича изчил ислоҳотлар амалга оширилмоқда.

Шу йўналишда 2025 йил 22 апрелда Қонунчилик палатаси томонидан қабул қилинган ва 28 май куни Сенат томонидан маъқулланган “Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги ЎРҚ-1084-сонли Қонун бу борадаги муҳим қадам бўлди.

Мазкур қонун 2025 йил 26 сентябрь куни қабул қилиниб, инсон ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш соҳасидаги қонунчилик базасини янада такомиллаштириш, фуқароларнинг шахсий ҳаёти дахлсизлигини кучайтириш ҳамда замонавий ҳуқуқий кафолатларни яратишга қаратилган.

Амалдаги процессуал кодексларда ёпиқ суд мажлисларида иштирок этган шахслар маълумотларни ошкор қилмаслик ҳақида огоҳлантирилади, аммо бу талабни бузганлик учун жавобгарлик чоралари назарда тутилмаган эди.

Энди эса бу бўшлиқ бартараф этилди — ёпиқ суд мажлиси муҳокамаси маълумотларини ва тафсилотларини суд рухсатисиз ошкор этган шахслар жиноий жавобгарликка тортилади.

Қонун билан Жиноят кодексининг 239-моддаси янги таҳрирда баён этилди. Энди суриштирув, дастлабки тергов ёки ёпиқ суд муҳокамаси маълумотларини тегишли рухсатсиз ошкор қилганлик жиноят сифатида баҳоланади.

Бу ўзгариш фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш кафолатларини янада кучайтиради ҳамда суд жараёнларининг холислиги ва махфийлигини таъминлайди.

Қонунга мувофиқ, Жиноят-процессуал, Фуқаролик процессуал, Иқтисодий процессуал ва Маъмурий суд ишларини юритиш кодексларига ҳам қатор қўшимчалар киритилди.

Эндиликда, ёпиқ суд мажлисида иштирок этган барча шахслар суд муҳокамаси маълумотларини ошкор қилмаслик тўғрисида тилхат беради, тилхатда бу мажбуриятни бузганлик учун Жиноят кодексининг 239-моддасига мувофиқ жавобгарлик ҳақидаги огоҳлантириш акс эттирилади, эксперт, таржимон, гувоҳ ва бошқа иштирокчилар ҳам суд томонидан огоҳлантирилади.

Ушбу ҳуқуқий янгилик суд тизимида махфийлик ва қонунийликни таъминлашга, шу билан бирга жамиятда ҳуқуқий маданият ва масъулиятни оширишга хизмат қилади.

Берик АЙТМУРАТОВ,

жиноят ишлари бўйича Қўнғирот тумани судининг тергов судьяси 

СУД ТИЗИМИДА ЯНГИ ТАРИХ: РАҚАМЛИ ИСЛОҲОТЛАР ВА АДОЛАТ

Ҳар бир жамият тараққиётининг асосий мезони – бу адолат. Адолат қай даражада таъминланса, халқнинг давлатга ишончи шунчалик мустаҳкам бўлади. Шундай экан, суд тизимининг самарадорлиги – давлатнинг юзи, унинг тараққиётга интилиши, халқ манфаатларига қай даражада хизмат қилаётганидан дарак беради.

2025 йил 21 август куни қабул қилинган Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Судлар фаолиятига сунъий интеллект технологияларини жорий этиш орқали одил судловга эришиш даражасини ошириш ҳамда суд тизимининг моддий-техник таъминотини яхшилашга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги Фармони мамлакатимиз суд тизими тараққиётида янги тарихий босқични бошлаб берди. Ушбу ҳужжат нафақат одил судловни таъминлашда, балки фуқаролар ва тадбиркорлик субъектлари учун қулай шарт-шароитлар яратишда ҳам муҳим аҳамиятга эга.

Ҳозирги замонда суд тизимини рақамлаштириш – фақат техник ислоҳот эмас, балки жамиятда адолат ва қонунийликни мустаҳкамлашнинг асосий шарти сифатида қаралмоқда. Фармон – ана шу ишончни мустаҳкамлайдиган, суд тизимини янги босқичга олиб чиқадиган тарихий ҳужжат сифатида баҳоланиши мумкин.

Фармонда белгиланган “Рақамли суд” концепцияси суд ишларини қоғозбозликдан халос этиб, барча жараёнларни электрон шаклга ўтказишни назарда тутади. Тасаввур қилинг, эндиликда фуқаро уйидан чиқмасдан суд ҳужжатлари билан таниша олади, суд харажатларини ҳисоблайди, ҳатто аризасининг қайси судга тааллуқлилигини ҳам билиб олади.

Суд жараёнларига сунъий интеллектни татбиқ этиш – фақат техник инновация эмас. Бу – инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг янги усули. Чунки “ақлли дастурлар” хатолик эҳтимолини камайтиради, шаффофликни таъминлайди ва фуқароларнинг ишончини оширади.

Ҳужжатда судьялар ва ходимларнинг ижтимоий ҳимоясига алоҳида эътибор қаратилган. Чунки судьянинг мустақиллиги ва адолатли қарор қабул қилиши унинг меҳнат шароити ва кафолатлари билан чамбарчас боғлиқ.

Ўзбекистон суд тизимида янги тарих бошланди. Сунъий интеллект ва рақамлаштириш орқали судлар халққа янада яқинлашади, адолат эса янада очиқ ва ишончли тарзда таъминланади.

Хамра БЕРДИКЛИЧЕВ,

Қорақалпоғистон Республикаси суди судьяси

АДОЛАТГА ЗАМОНАВИЙ ЙЎЛ: “РАҚАМЛИ СУД” ДАВРИ БОШЛАНДИ  

Ҳар бир давлатнинг қудрати – унинг адолатида. Адолат қонун устуворлиги ва фуқароларнинг ҳуқуқлари таъминланишида ўз ифодасини топади. Шунинг учун ҳам Ўзбекистонда суд тизимини замонавийлаштириш, халқ учун қулай ва ишончли механизмларни яратиш устувор вазифага айланган.

2025 йил 21 август куни Президентимиз томонидан қабул қилинган Фармон ана шу йўналишдаги муҳим тарихий қадам бўлди. Унда “Рақамли суд” концепцияси асосида суд тизимига сунъий интеллект ва рақамли технологияларни жорий этиш белгиланди.

Суд ишлари энди қоғозбозликдан халос этилади. “Рақамли суд” концепцияси орқали ариза беришдан олдин сунъий интеллект муҳокаманинг тахминий натижасини ва харажатларни ҳисоблайди, мурожаатлар электрон тарзда юборилади, тарафлар судга бориш шартисиз, масофадан туриб иштирок этади, суд ҳужжатлари ва материаллар билан онлайн танишиш мумкин бўлади, суд харажатлари электрон ҳисобланади ва тўланади, баённомалар реал вақтда автоматик шакллантирилади, суд ҳужжатлари сунъий интеллект ёрдамида тайёрланади.

Бу нафақат суд ишларини соддалаштиради, балки фуқаролар учун шаффоф ва адолатли жараённи таъминлайди.

2025 йил якунига қадар пойтахтда иқтисодий, фуқаролик ва маъмурий ишлар бўйича “Рақамли суд” мажлис заллари ташкил этилади. Унинг натижаларига кўра, 2026–2027 йилларда бутун республика бўйлаб босқичма-босқич татбиқ этилади.

Фармон билан тасдиқланган дастур қатор янги сервисларни ўз ичига олади:

-2025 йил 1 декабрдан – норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни таҳлил қилиш платформаси ишга тушади;

-2025 йил якунига қадар – суд ҳужжатларини автоматик тайёрлаш дастури яратилади;

-2026 йил 1 январдан – my.sud.uz порталида сунъий интеллект маслаҳатчиси ишлайди;

-2026 йил 1 мартдан – суд маълумотларини Ягона давлат хизматлари портали орқали олиш имконияти яратилади;

-2026 йил якунига қадар – 5 та янги интерактив хизмат ва “Шахсий кабинет”нинг янгиланган версияси ишга туширилади.

Судлар ахборот тизимлари “Рақамли ҳукумат” платформаси билан боғланиб, ортиқча маълумот талаб қилиш бартараф этилади. Маъмурий жарималарни онлайн кузатиш ва электрон тўлаш имконияти пайдо бўлади.

Олий суд таркибида Рақамли технологиялар ва сунъий интеллект департаменти ташкил этилади. У рақамли ислоҳотларни жорий этиш, ахборот хавфсизлигини таъминлаш ва “Рақамли суд” концепциясини амалга ошириш учун масъул бўлади.

“Рақамли суд” – бу фақат технология эмас. Бу – халқнинг давлатга ишончини ошириш, инсон ҳуқуқларини кафолатлашнинг янги поғонасидир.

Ўзбекистон суд тизимида янги давр бошланди. Бу давр – инновациялар ва адолат уйғунлашган “Рақамли суд” давридир.

Даўлетбай РАЗОВ,

Қорақалпоғистон Республикаси суди судьяси

АМУДАРЁ ТУМАНИДА САЙЁР СУД МАЖЛИСИ БЎЛИБ ЎТДИ

Жиноят ишлари бўйича Амударё туман суди раиси Ж. Балтабаев раислигида, судья ёрдамчиси Э. Жуманиёзов, Амударё туман прокурорининг катта ёрдамчиси ҳамда туман ИИО Пробация гуруҳи катта инспектори иштирокида Амударё тумани “Бой овул” маҳалласи маъмурий биносида очиқ сайёр суд мажлиси ташкил этилди.

Унда Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 73-моддасига (жазони ўташдан муддатидан илгари шартли озод қилиш) асосан, аввал жиноят содир этган, аммо тузалиш йўлига қатъий ўтган, белгиланган тартиб-қоидаларга риоя қилиб, меҳнатга ҳалол муносабатда бўлган 10 нафар маҳкум жазонинг ўталмай қолган қисмидан муддатидан илгари шартли равишда озод қилинди.

Шунингдек, маҳкумларга жазони муддатидан илгари шартли равишда озод қилиниши уларнинг зиммасидан тўлиқ масъулиятни олиб ташламаслиги, агар жазонинг ўталмаган қисми мобайнида қасддан янги жиноят содир этилса, Жиноят кодексининг 60-моддаси (бир неча ҳукм юзасидан жазо тайинлаш) қоидаларига мувофиқ жазо тайинланиши ҳақида батафсил тушунтиришлар берилди.

Бундай сайёр суд мажлислари маҳкумлар ва жамият аъзолари онгида қонун устуворлигини мустаҳкамлаш, қайта тарбия жараёнида ҳуқуқий маданиятни ошириш ҳамда жиноят йўлидан қайтган шахсларга жамиятга қайтиш имконини яратишга хизмат қилади.

ОИЛАВИЙ ЗЎРАВОНЛИК – БУ ЖИНОЯТ

Оила – ҳар бир инсон учун қутлуғ маскан, меҳр-оқибат ва тотувлик қўрғонидир. Аммо афсуски, баъзан айрим хонадонларда меҳр ўрнида зўравонлик, тотувлик ўрнида даҳшат ҳукм суради. Бу эса нафақат бир инсон, балки бутун оиланинг, ҳатто жамиятнинг маънавий асосларига зарба беради.

Шуни қатъий таъкидлаш керак: оилавий (маиший) зўравонлик – шахсий масала эмас, бу жиноятдир!

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 26-моддасида: «Ҳеч ким қийноққа солинишига, шаънини камситувчи муносабат ёки жазога дучор қилинишига йўл қўйилмайди» деб қатъий белгилаб қўйилган.

Бундан ташқари, 2019 йилда қабул қилинган “Аёллар ва эркаклар учун тенг ҳуқуқ ҳамда имкониятлар кафолатлари тўғрисида”ги Қонун ва “Хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш тўғрисида”ги Қонунда оилавий зўравонликка қарши қатъий курашиш механизмлари назарда тутилган.

Агар зўравонлик ҳолати оғир оқибатларга олиб келмаган бўлса, у ҳолда у Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекс асосида кўриб чиқилади. Масалан: Кодекснинг 52-2-моддасига кўра, оилавий-маиший зўравонлик учун айбдор шахсга базавий ҳисоблаш миқдорининг бир қисмидан бир неча баробаригача жарима ёки маъмурий қамоқ (15 кунгача) жазо қўлланилади.

Шунингдек, суд томонидан зўравон шахсга нисбатан махсус ҳимоя ордери чиқарилиши мумкин. Бу ордерга кўра, айбдор муайян муддат давомида жабрланувчи билан мулоқот қилиш, уйига кириш ёки бошқа йўллар билан унга тазйиқ ўтказиш ҳуқуқидан маҳрум этилади.

Агар зўравонлик такрорланса ёки жиддий оқибатларга олиб келса, иш Жиноят кодекси бўйича кўриб чиқилади. Бу ерда алоҳида таъкидлаш жоиз:

Жиноят кодекси янги модда яъни Оилавий (маиший) зўравонлик бўйича 126-1-моддаси киритилиб, унга мувофиқ, бу турдаги жиноятни содир қилган шахслар учун жазо чоралари оғирлаштирилди.

Агар зўравонлик оғир оқибатларга, масалан, доимий соғлиққа зарар ёки ўлимга олиб келса, жавобгарлик янада оғирлашади.

Судларда кўрилаётган ишлар шундан далолат бермоқдаки, кўпинча оиладаги зўравонлик қурбонлари – аёллар ва болалар. Улар кўп йиллар давомида қўрқувда яшашга мажбур бўлади. Аммо суд қарорлари шуни кўрсатмоқдаки, зўравонлик қилган шахс қанчалик яқин қариндош бўлмасин, у қонун олдида жавоб беради ва жазодан қочиб қутула олмайди.

Бир мисол: оилада эркак ўз турмуш ўртоғини мунтазам ҳақорат қилиб, уриб-сўкиб келган. Суд томонидан унинг қилмиши оилавий-маиший зўравонлик деб баҳоланди ва у маъмурий қамоққа олинди, шунингдек жабрланувчига ҳимоя ордери берилди. Бу каби мисоллар ҳар куни судларда кўриб чиқилмоқда.

Оилавий зўравонлик – бу фақат бир хонадоннинг иши эмас. Бу жиноят, бу жамиятнинг маънавиятига қаратилган таҳдид.

Ҳар биримиз бундай ҳолатларга бефарқ бўлмаслигимиз шарт. Агар зўравонликка гувоҳ бўлсак, тегишли органларга хабар бериш – инсоний бурчимиздир.

Энг муҳими, барча фуқаролар билиши керак: оилавий (маиший) зўравонлик учун жазо муқаррар. Қонун бузган ҳар бир шахс албатта жавобгарликка тортилади!

Махмуд Байниязов,
Жиноят ишлари бўйича Шўманой тумани суди раиси

ОНА ТАБИАТ НЕЪМАТЛАРДАН ОҚИЛОНА ФОЙДАЛАНИШ – ҚОНУН ТАЛАБИ

Экология ва табиат неъматларидан нотўғри фойдаланиш, ёки уларга зарар етказиш жиноят ҳисобланади. Чунки она табиат — инсониятнинг ҳаётий манбаи, жамият тараққиёти ва келажак авлодлар саломатлигининг асосидир. Мамлакатимизда табиатни асраб-авайлаш, ер ва сув ресурсларидан оқилона фойдаланиш, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш соҳасида кенг кўламли ислоҳотлар амалга оширилмоқда. Давлат дастурлари ва қабул қилинаётган қонун ҳужжатлари орқали барқарор ривожланишни таъминлаш, экологик маданиятни юксалтириш ва табиий бойликларни муҳофаза қилиш устувор вазифа қилиб белгиланган.

Ер ва ер ости бойликлари ҳар бир мамлакатнинг энг муҳим миллий бойликлари ҳисобланади. Улар нафақат иқтисодиётнинг турли соҳалари учун асосий манба, балки халқнинг ҳаёт сифати ва келажак авлодлар фаровонлиги учун ҳам бебаҳо хазинадир.

Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 197-моддасида ер ёки ер ости бойликларидан фойдаланиш қоидаларини бузиш жиноят ҳисобланиши белгилаб қўйилган. Бу норма табиий ресурслардан оқилона ва адолатли фойдаланишни таъминлаш, шу билан бирга уларни муҳофаза қилиш мақсадида жорий этилган.

Шунингдек, 197-1-моддада суғориладиган ерларни ўзбошимчалик билан эгаллаб олиш ҳолатларига қарши курашиш нормалари белгиланган. Ердан фойдаланувчи ёки ижарачи ўз ҳудудида ернинг ўзбошимчалик билан эгаллаб олингани ҳақида маълум бўлса, у бу ҳолат ҳақида тегишли органларга хабар беришга мажбур. Агар бу бурч бажарилмаса ёки чора кўрилмаса, шахс жавобгарликка тортилиши мумкин.

Ер ва ер ости ресурсларидан нотўғри фойдаланиш тупроқнинг деградациясига, сув ресурсларининг ифлосланишига ва экологик мувозанат бузилишига олиб келиши мумкин. Суғориладиган ерларни ўзбошимчалик билан эгаллаб олиш эса нафақат қонунбузарлик, балки аҳолининг турмуш тарзига ҳам салбий таъсир кўрсатади.

Шунингдек, ер қазилмалари, сув захиралари ва минерал ресурслар мамлакат иқтисодиётининг барқарор ўсишига хизмат қилади. Белгиланган тартиб-қоидаларга амал қилиш ҳар бир фуқаро ва корхонанинг бурчи ҳисобланади.

Жиноят кодексининг мазкур моддаларида жарима, маълум ҳуқуқдан маҳрум қилиш, мажбурий жамоат ишлари, айрим ҳолларда эса озодликни чеклаш ёки озодликдан маҳрум қилиш жазо чоралари белгиланган.

Ер ва ер ости бойликлари – ҳар биримизнинг умумий бойлигимиздир. Уларни асраб-авайлаш, қонун доирасида ва оқилона фойдаланиш ҳар биримиздан масъулият талаб этади. Чунки бугунги куннинг тўғри муносабати эртанги авлод учун муносиб мерос қолдириш демакдир.

Жасур УРАЗБАЕВ,

Қорақалпоғистон Республикаси суди судьяси

ҚАРЗ ШАРТНОМАСИ: ҲУҚУҚИЙ САВОДХОНЛИК НИЗОЛАРДАН АСРАЙДИ

Бугунги кунда судларда қарз ундириш билан боғлиқ ишлар тобора кўпайиб бораётгани кузатилмоқда. Аксарият ҳолларда фуқаролар қарз бериш ёки олиш жараёнида ҳуқуқий талабларга эмас, балки оддий тилхатга таянади. Аммо шундан келиб чиқиб, кейинчалик турли низолар юзага келади. Ҳаммамизга маълумки, қонунни билмаслик жавобгарликдан озод қилмайди. Шунинг учун ҳар бир фуқаро ҳуқуқий муносабатга киришишдан олдин, ўзининг амалга оширмоқчи бўлаётган ҳаракатлари ҳақида етарли ҳуқуқий тушунчага эга бўлиши зарур.

Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексида қарз шартномасининг турлари, шартлари, қарз олувчининг қарзни қайтариш мажбуриятлари, қарз шартномаси шартлари бузилганда келиб чиқадиган оқибатлар ҳамда бундай шартномалар юзасидан низолашиш тартиблари аниқ белгилаб қўйилган. Кодексга кўра, қарз шартномаси деганда бир тараф – қарз берувчи иккинчи тарафга – қарз олувчига пул ёки мол-мулк топширади ва қарз олувчи белгиланган муддатда шу миқдордаги пул ёки мол-мулкни қайтариш мажбуриятини ўз зиммасига олади. Шартнома қарздор амалий равишда маблағ ёки мол-мулкни олган пайтдан кучга киради. Агар қарз суммаси базавий ҳисоблаш миқдорининг ўн бараваридан кўп бўлса, фуқаролар ўртасидаги шартнома албатта ёзма шаклда тузилиши шарт. Тарафлардан бири юридик шахс бўлса, суммага қарамасдан шартнома ёзма равишда расмийлаштирилиши лозим. Кўпинча халқ орасида тилхат ёзиш билан чекланилади ва судга даъво аризалари шу тилхат асосида киритилади. Аслида эса тилхат ҳам ёзма шартнома сифатида ҳуқуқий кучга эга.

Бироқ ёзма шаклга риоя қилинмаса, бу шартномани ҳақиқий эмас, деб топиш учун асос бўлмайди. Лекин низо келиб чиқса, тарафлар гувоҳлар кўрсатмаси билан эмас, балки ёзма далиллар ёрдамида шартнома мавжудлигини ёки унинг бажарилганлигини исботлаши мумкин. Масалан, агар қарзни бўлиб-бўлиб қайтариш назарда тутилган бўлса ва қарздор белгиланган тўлов муддатини бузса, қарз берувчи қолган қарзнинг барчасини фоизи билан бирга муддатидан олдин қайтаришни талаб қилишга ҳақли. Шунингдек, қарздор аслида пул ёки мол-мулкни олмаганини ёки шартномада кўрсатилганидан кам миқдорда олганини исботласа, даъво қила олади.

Амалиётда энг кўп учрайдиган ҳолат – қарздор қарзини қайтарса-да, олдин ёзган тилхатини қарз берувчидан қайтариб олмагани. Бу эса кейинчалик катта муаммоларга сабаб бўлиши мумкин, чунки гувоҳларнинг кўрсатмаси билан қарз қайтарилганини исботлаб бўлмайди. Шунинг учун қарздор қарзни қайтарганда қарз берувчидан албатта тилхат ёки қайтарилган ҳужжатни талаб қилиши шарт. Қонунга кўра, қарз берувчи қарздорнинг талабига биноан қарз қайтарилганини тасдиқловчи тилхат бериши керак ёки аввал ёзилган тилхатни қайтариши зарур. Агар қайтаришнинг имкони бўлмаса, бу ҳолат қарз берувчи томонидан берилган янги тилхатда албатта кўрсатилиши шарт.

Суд амалиётидан олинган мисолда ҳам даъвогар Р.К. жавобгар К.Ғ.дан 10.000.000 сўм қарз ундириш ҳақидаги даъво аризаси билан судга мурожаат қилган. Суд мажлисида жавобгар К.Ғ. даъвогар Р.К.дан олган қарзини тўлиқ қайтариб берганлигини, буни гувоҳ С.К. тасдиқлашини билдирган. Бироқ жавобгар К.Ғ. қарз берувчи Р.К.дан ўзининг қарз олган вақтида ёзиб берган тилхатини қайтариб олмаган ёки қарз берувчи Р.К.дан қарзини қайтариб олганлиги ҳақида тилхат ёздириб олмаган. Суд мажлисида қарздор қарзини қайтарганини айтса-да, тилхатни қайтариб олмагани учун гувоҳ кўрсатмаси етарли деб топилмаган. Натижада қарздорнинг ҳуқуқий имкониятлари чекланган.

Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, ҳар бир фуқаро қарз олиш ёки беришда қонун талабларига амал қилиши шарт. Ёзма шартнома тузиш, тилхат ёзиш ва қарз қайтарилганда тегишли ҳужжатни қайтариб олиш – бу нафақат ҳуқуқий талаб, балки низоларнинг олдини олишнинг энг самарали йўлидир.

Зулфия БАБАДЖАНОВА,
Қорақалпоғистон Республикаси суди судьяси

“РАҚАМЛИ СУД” КОНЦЕПЦИЯСИ: ОДИЛ СУДЛОВНИНГ ЯНГИ БОСҚИЧИ

Сўнгги йилларда Ўзбекистонда суд-ҳуқуқ ислоҳотлари давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан бирига айланди. “Рақамли Ўзбекистон — 2030” стратегияси доирасида судлар фаолиятида рақамлаштириш жараёнларига алоҳида эътибор қаратилмоқда. Бу эса фуқароларнинг судга мурожаат қилиш имкониятларини кенгайтириш, одил судловнинг шаффофлиги ва самарадорлигини таъминлаш, суд тизимининг очиқлиги ва ҳисобдорлигини оширишга хизмат қилади.

Президентимизнинг 2025 йил 21 августдаги PF-140-сонли Фармони суд тизимида рақамли технологияларни жорий этишнинг янги босқичини бошлаб берди. Мазкур ҳужжат нафақат суд ишларини юритишда қоғоз шаклидан тўлиқ воз кечишни, балки сунъий интеллект технологиялари орқали “Рақамли суд” концепциясини амалга оширишни ҳам назарда тутади.

Фармонда белгиланган вазифалар миллий қонунчиликдаги принциплар билан уйғун. Хусусан, Конституциянинг 44-моддасида ҳар бир шахснинг судга мурожаат қилиш ҳуқуқи кафолатланган. Шу нуқтаи назардан, рақамли технологиялар бу ҳуқуқни амалга оширишда қулайлик ва кенг имконият яратади.

Шунингдек, Халқаро ҳуқуқнинг муҳим ҳужжати — Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси (10-модда) ҳам адолатли судловга бўлган ҳуқуқни эътироф этади. Демак, “Рақамли суд” концепцияси орқали Ўзбекистон халқаро стандартларга уйғун йўналишда ҳаракат қилаётгани яққол намоён бўлади.

“Рақамли суд” концепцияси амалга оширилганда қатор ҳуқуқий ва амалий афзалликларга эришилади:

Сунъий интеллект орқали прогнозлаш – суд жараёнининг тахминий натижаси ва суд харажатлари олдиндан ҳисобланади. Бу фуқаролар ва тадбиркорлик субъектлари учун ҳуқуқий таваккалчиликни баҳолаш имконини беради.

Электрон мурожаат ва масофавий иштирок – суд жараёнларида иштирокчилар суд биноларига ташрифсиз, онлайн тарзда қатнашади. Бу нафақат вақт ва харажатларни тежайди, балки суд жараёнларининг очиқлигини ҳам таъминлайди.

Ҳужжат айланмаси шаффофлиги – тарафлар иш материаллари билан электрон шаклда танишиши мумкин. Бу судда айрим ҳолларда учрайдиган ортиқча тўсиқларни бартараф этади.

Автоматик жараёнлар – ижро варақаларининг автоматик юборилиши, баённомаларнинг сунъий интеллект томонидан реал вақтда тайёрланиши орқали инсон омиллари ва суиистеъмоллар эҳтимоли камаяди.

Суд тизимида рақамлаштиришнинг илмий аҳамияти шундаки, у “кибер ҳуқуқ” соҳасида янги тадқиқотларни талаб этади. Суд жараёнларида сунъий интеллектдан фойдаланиш — классик процессуал ҳуқуқ нормаларини қайта кўриб чиқишни тақозо этади. Масалан, сунъий интеллект орқали тайёрланган баённома ёки ҳужжатнинг юридик кучга эгалиги, электрон далилларни баҳолаш тартиби каби масалалар алоҳида илмий тадқиқотларни талаб қилади.

Амалий жиҳатдан эса, “Рақамли суд” концепцияси судларнинг самарадорлигини ошириб, иқтисодий ва фуқаролик айланмасида ҳуқуқий барқарорликни таъминлайди. Суд жараёнларининг тезкор ва шаффоф ўтиши тадбиркорлик муҳитини яхшилашга хизмат қилади.

“Рақамли суд” концепциясининг жорий этилиши — суд тизимида янги даврни бошлаб беради. Энди суд ишлари замонавий технологиялар ёрдамида тезроқ, шаффоф ва оддий тарзда амалга оширилади. Фуқаролар ҳам, тадбиркорлар ҳам судга мурожаат қилишда ортиқча оворагарчиликка дуч келмайди, улар учун қулай ва ишончли шароит яратилади.

Яъни рақамли технологиялар судни халққа яқин, очиқ ва ҳақиқий адолат қўрғонига айлантиради.

Полат ДОШМУРАТОВ,

Қорақалпоғистон Республикаси суди судьяси

ЭКОЛОГИЯ – ҚОНУН ҲИМОЯСИДА

Инсоният тараққиёти ва саноат ривожланиши турмуш даражасини яхшилаш билан бир қаторда, табиат ва атроф-муҳитга жиддий таъсир кўрсатмоқда. Бугунги кунда ҳаво ифлосланиши, сув танқислиги, чўлланиш жараёнлари, чанг бўронлари каби экологик муаммоларни бартараф этишда нафақат маънавий, балки ҳуқуқий масъулият ҳам катта аҳамиятга эга.

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 62-моддасида фуқаролар атроф табиий муҳитга эҳтиёткорона муносабатда бўлишга мажбурлиги белгилаб қўйилган. Шунингдек, 68-моддага кўра ер, ер ости бойликлари, сув, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси умуммиллий бойлик ҳисобланади ва давлат муҳофазаси остидадир.

Ана шу нормалардан келиб чиқиб, мамлакатимизда муҳим бўлган “Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида”ги, “Экологик экспертиза тўғрисида”ги , “Алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисида”ги қонунлар қабул қилинди.

Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг XIV боби (193–204-моддалар)да атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва табиатдан фойдаланиш соҳасидаги жиноятлар учун жавобгарлик назарда тутилган. Жумладан, ер ва сув ресурсларини ифлослантириш, ноқонуний дарахт кесиш ёки ҳайвонот дунёсига зарар етказиш, ерларнинг унумдорлигини йўқотиш, уларни зарарлантириш, саноат чиқиндиларини қонунга хилоф равишда ташлаш каби қилмишлар оғир жиноят ҳисобланади ва улар учун қонунчиликда қатъий жазо чоралари белгиланган.

Бундан ташқари, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг VIII боби (65-96-моддалар)да экология ва табиатдан фойдаланиш соҳасидаги ҳуқуқбузарликлар учун жазо чоралари кўрсатилган. Масалан, ерлардан хўжасизларча фойдаланиш ёки уларни яроқсиз ҳолга келтириш, сув, ҳаво ва атроф-муҳитни ифлослантириш, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсига зарар етказиш учун маъмурий жарималар ва бошқа чоралар белгиланган.

Ҳуқуқий асослардан кўринадики, табиатга етказилган ҳар бир зарар учун жавобгарлик муқаррар. Бу эса давлатимиз атроф-муҳитни муҳофаза қилиш масаласига катта аҳамият қаратаётганини кўрсатади.

Шу боис, табиатга эҳтиёткорона муносабатда бўлиш — фақат маънавий бурч эмас, балки қонун олдидаги жавобгарлик ҳамдир.

Алишер Аметов,

Қорақалпоғистон Республикаси судининг судьяси