PUQARALAR HÁM ISBILERMENLIK SUBEKTLERI HUQÍQLARÍN HÁKIMSHILIK SUD ARQALI QORǴAWDÍŃ ZAMANAGOY MEXANIZMLERI 

Ótken jıllar dawamında hákimshilik  sudlardıń ashılıwı hám usı sudta puqaralar hám isbilermenlik subektleriniń huqıqları qorǵalıwınıń kepillengenligi hám de hákimshilik sudta sudlar tárepinen sudtıń belsendi qatnasıwı principi tiykarında sudlawdı ámelge asırıwı puqaralar hám isbilermenlik subektleriniń sudqa shaǵım etiw boyınsha konstituciyalıq huqıqların támiynlewge xızmet etedi.

 

Házirgi kúnde usı sud huqıq reformaları óziniń nátiyjesin kórsetpekte. Sonıń menen birge tarawǵa puqaralar hám isbilermenlik subektleriniń huqıqların hákimshilik sud arqalı qorǵawdıń zamanagoy mexanizmlerin rawajlanǵan sırt el tájriybesinde ózin aqlaǵan institut hám tártiplerin keń qollaw arqalı puqaralar hám isbilermenlik subektleriniń huqıq hám nızamlı máplerin qorǵawda sudlardıń rolin asırıw, sonday-aq, mámleketlik uyımnıń hújjetiniń yuridikalıq kúshine isenim iskerligin júritip atırǵan puqaralar hám isbilermenlik subektleri huqıqları hám nızamlı máplerin qorǵawdı jánede kúsheytiriw zárúrligi payda bolmaqda.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2025-jıl 30-yanvar kúngi  «Puqaralar hám isbilermenlik subektleriniń huqıqların sud arqalı qorǵawdıń zamanagoy mexanizmlerin engiziw boyınsha qosımsha sharalar haqqında»ǵı 33-sanlı qararınıń qabıl etiliwi bul baǵdarda áhmiyetli qádem boldı.
Qararda, mámleketlik uyımlar menen múnásiybetlerde puqaralar hám isbilermenlik subektleriniń huqıqları hám nızamlı máplerinıń nátiyjeli qorǵalıwın támiyinlew hám hákimshilik sud islerin júritiwdi xalıq aralıq standartlardan kelip shıǵıp jánede jetilistiriw maqsetinde áhmiyetli jónelisler belgilengen.
Atap aytqanda, juwapker tárep bolǵan mámleketlik uyım lawazımlı shaxsi yaki onıń wákili sud májilisinde májbúriy qatnasıwın támiynlew, hákimshilik sud is júritiwinde islerdiń tez hám nızamlı kórip shıǵılıwın támiyinlewge hám de puqaralar hám isbilermenlik subektlerine óz huqıqların qorǵaw ushın qosımsha imkaniyatlar jaratıwǵa qaratılǵan dáslepki esitiw institutin engiziw názerde tutılmaqda.
Mámleketlik uyım qararı yaki onıń lawazımlı shaxsı háreketi (háreketsizligi) ústinen berilgen arzanı (shaǵımdı) hákimshilik sudlarda kóriwde lawazımlı shaxs yaki onıń wákili zárúr tusindirmeler beriw ushın sud dodalawında qatnasıwı shárt esaplanadı.
Eger juwapker tárep bolǵan mámleketlik uyım lawazımlı shaxsı yaki onıń wákili qatnasıwı zárúr dep tabılǵan jaǵdaylarda mamuriy ishni kwrib chiqish keyinga qoldiriladi.
Sud juwapkerdiń qatnasıwı istiń hár tárepleme, tolıq hám durıs sheshiliwine tosqınlıq qılmaǵan jaǵdayda, is mámleketlik uyım lawazımlı shaxs yaki onıń wákiliniń qatnasıwısız kórip shıǵıladı.
Sonday-aq, juwapker táreptiń sud dodalawına kelmegenligi sud tárepinen úzirli dep tabılmaǵan jaǵdayda, lawazımlı shaxsqa sud járiyması qollanıladı.
Sonday-aq, qararda hákimshilik sudlarda dáslepki esitiw instituti engiziliwi názerde tutılǵan.
Dáslepki esitiw arza sudqa kelip túskennen baslap jigirma kún dawamında ótkeriledi. Dáslepki esitiw basqıshında sudya arza beriwshiniń talapların hám juwapkerdiń qarsılıqların anıqlastıradı. Arzadaǵı kemshiliklerdi saplastırıw ilajların kóredi, arza beriwshige talapların dáliyllew ushın zárúr dáliyllerdi hám de juwapkerge pikirin jazba ráwishte usınıwdı túsindiredi.
Bunnan tısqarı, sudya arzadaǵı talaplar hám istegi  dáliyllerge  sudya tárepinen dáslepki huqıqıy baha (talaplardı anıqlastırıw, iske qatnası bolmaǵan táreplerdi almastırıw, qosımsha juwapkerdi qatnastırıw hám basqalar) beredi.
Biraq, sudya kórilip atırǵan istiń mazmunı jaǵınan sheshiliwi boyınsha juwmaqlawshı pikirin bildirmeydi.
Dáslepki esitiw nátiyjesine kóre, sudya arzanı qaytarıw yaki isti sud májilisinde kóriwge tayınlaw haqqında uyǵarıw shıǵaradı.
Usı qarar puqaralar hám isbilermenlik subektleri tárepinen sudqa berilgen arzadaǵı kemshiliklerdı erte saplastırıw dáslepki esitiw basqıshında tárepler ortasında tartıstıń mazmunın túsingen halda, keleshekte bolıp ótetuǵın sud dodalawlarına tayarlıq kóriw, sud dodalawlarında juwapkerdiń qatnasıwın támiyinlew va sud qararlarınıń orınlanıwın támiyinlewde úlken áhmiyetke iye.
Raxima XUDAYBERGANOVA,  
Qaraqalpaqstan Respublikası hákimshilik sudı sudyası