JÁMIYETLIK TÁRTIPKE QARSÍ JÍNAYATSHÍLARDÍŃ KRIMINOLOGIYALÍQ PROFILI
Hár qanday jámiyette sociallıq turaqlılıq hám qáwipsizlikti támiyinlewde jámiyetlik tártip áhmiyetli orın iyeleydi. Jámiyetlik tártiptiń buzılıwı tek ǵana puqaralardıń kúndelikli turmısına unamsız tásir kórsetip qoymastan, al mámlekettiń huqıqıy hám sociallıq strukturalarınıń turaqlılıǵına da qáwip tuwdıradı. Sonlıqtan, jámiyetlik tártipke qarsı jınayatlar zamanagóy kriminologiyanıń áhmiyetli izertlew baǵdarlarınan biri sıpatında qaralmaqta.
Bul jınayatlar sheńberinde islengen huqıqbuzarlıqlar kóbinese jeke basqınshılıq, ǵalabalıq tártipsizlik, hákimiyat wákiline qarsılıq kórsetiw, biyzarılıq sıyaqlı kórinislerde kórinedi. Bunday huqıqbuzarlıqlardı islegen shaxslardıń sociallıq-demografiyalıq ózgeshelikleri, psixologiyalıq jaǵdayı, jınayatqa alıp kelgen sebep hám sharayatlardı tereń analiz qılıp olardıń kriminologiyalıq profilin qáliplestiriwde tiykar bolıp xızmet etedi.
Bul maqalada jámiyetlik tártipke qarsı jınayat islegen shaxslardıń kriminologiyalıq profili hár tárepleme talqılanadı. Sonday-aq, bul jınayatlardıń aldın alıwǵa qaratılǵan nátiyjeli ilajlar islep shıǵıw ushın zárúr bolǵan kriminologiyalıq maǵlıwmatlar tiykarında analitikalıq qatnas usınıs etiledi.
Jınayashı shaxsı – eń dáslep jınayat subektiniń shaxsı. Jinayat nizamshılıǵına muwapıq jinayat subekti onı subekt dep tabıw ushin zárúr kórsetkishlerge iye bolıwı kerek. Bunday kórsetkishler úsh: fizikalıq shaxs (dúnyanıń ayırım mámleketlerinde yuridikalıq shaxslardı da jınayat subekti dep tabıw imkaniyatı názerde tutılǵan, buǵan qosılıw qıyın), shaxstıń belgili bir jasqa tolǵanlıǵı (ǴMDAnıń bir qansha mámleketleri nızamshılıǵına bola 14, 16, 18 jas, dúnyanıń ayırım mámleketleri jınayat kodekslerine bola bolsa – bunnan da kishi jas) hám aqılı pútinlik. Biraq jınayatshı shaxsın sıpatlaw ushın jınayat subektiniń tek ǵana jınayat-huqıqıy belgileri jeterli emes. Belgili bir subekttiń jınayat islewi tek ǵana jınayat islegen adam shaxsı bar ekenligin tán alıw ushın tiykar bolıp xızmet etedi.
Jınayat subektiniń shaxsı insannıń tiykarınan jınayıy minez-qulıq qásiyetleri menen baylanıslı bolǵan basqa hár qıylı kórsetkishlerin de qamtıp aladı. Jınayıy minez-qulıq, eń dáslep, insandı qorshaǵan ortalıq penen belgilenedi. Biraq, soniń menen birge, ol shaxstiń belgili meyilleri, umtılısları, minez-qulıq motivleri hám maqsetlerin de kórsetedi. Tábiyiy, adamga qanday unamsız qásiyetler tán bolmasın, eger ol jinayat islemegen bolsa, oni jinayatshı dep esaplaw múmkin emes. Jınayat islegenlik jaǵdayı belgili bir adamdı sociallıq emes shaxs sıpatında táriyipleydi, biraq onıń mazmun-mánisin tolıq túsindirmeydi.
Q.Abdurasulovanıń atap ótkenindey, jınayat subektiniń shaxsı úsh dárejede: jınayatshı shaxstıń ulıwma túsinigi kózqarasınan, hár qıylı kategoriyaǵa tiyisli jınayatshılardıń belgilerin anıqlaw kózqarasınan hám belgili bir jınayat islegen shaxs (máselen, urlıq, adam óltiriw, namısqa tiyiw, avtomobildi alıp qashıw hám taǵı basqa jınayatlardı islegen shaxslar) dárejesinde úyreniliwi lazım.
Usı dárejelerde shaxstı úyreniw hám onıń belgilerin anıqlaw dárejesi hár qıylı bolıwı múmkin, sebebi bul jerde ulıwmalastırıw (abstrakciya) dárejesi hár qıylı. Jınayat subektiniń shaxsı belgili bir jınayat islegen shaxs dárejesinde salıstırmalı tolıq sıpatlanıwı múmkin. Ámeliyat sonı kórsetpekte, búgingi kúnde bıyzarılıq hámde qumar hám táwekelshilikke tiykarlangan basqa oyınlardı shólkemlestirgen shaxs óziniń jámiyetke qarsı minez-qulqı, júris-turısı menen jámiyette, atap aytqanda, jámiyetlik orınlarda ádep-ikramlılıq hám huqıq normalarına muwapıq ornatılgan tártip-qaǵıydalardı mensinbey, olardıń talaplarına ámel etpey yaki olardı buzgan halda ámeldegi jámiyetlik qatnasıqlarga qastıyanlıq etedi. Jinayat isleriniń analizi boyinsha, jámiyetlik tártipke qarsı qaratılgan jınayattıń túri sıpatında bıyzarılıqtı islegen shaxslarga tómendegi faktorlar tásir kórsetip atırganlıǵı anıqlandı: 1) ayıplanıwshınıń óz kúshin kórsetip qoyıwǵa umtılıwı (36%); 2) minez-qulqı jámiyette júriw qaǵıydaları hám nızam normaların mensinbewi (22,5%); 3) aldın jınayat islegenlerdiń tásirine túsip qalıwı (5,5%); 4) turmısınan narazılıq hám basqalardan jaman kóriw; (4%); 5) basqa motivler (ósh aliw, qızǵanısh, jek kóriwshilik hám t.b.) (32%).
Belgili jınayat islew mexanizminde jınayatshınıń shaxsı áhmiyetli rol oynaydı. Sebebi jınayat insan oy-pikiriniń jemisi. Bul baǵdarda F.Y.Gall «jınayat onı islegen shaxstıń jemisi esaplanadı, soǵan muwapıq, jınayattıń ózgesheligi bul individtiń tábiyatı hám ol jasap atırǵan ortalıqqa baylanıslı boladı,» dep esaplaydı. Bul bolsa jámiyetlik tártipti buzǵan jınayatshınıń shaxsın úyreniw zárúrligin keltirip shıǵaradı. Sol sebepli, ázelden jınayatshı shaxsı kriminologiya pániniń tiykarǵı máselesi sıpatında izertlewshilerdiń dıqqat orayında bolǵan. Jınayatshınıń shaxsı eń dáslep jınayat subektiniń shaxsı esaplanadı. Bıyzarılıq hámde qumar hám táwekelshilikke tiykarlangan basqa oyınlardı shólkemlestirgen «jınayatshı shaxsı» túsinigi keń mánistegi sociallıq túsinik bolǵan «insan shaxsı» menen úzliksiz baylanıslı. Huqıqbuzarlıq islegen jınayatshınıń shaxsı degende, nızamda názerde tutılǵan huqıqbuzarlıqtı islegen belgili bir shaxs názerde tutılsa, «jınayatshınıń shaxsı» bolsa onıń ózine tán belgileri hám minez-qulıqlarınıń mazmunın bildiredi. Y.O.Alauxanov jınayatshı shaxsın ulıwma sociallıq túsinik bolǵan «shaxs» hám sociallıq-huqıqıy túsinik bolǵan «jınayatshı» sózlerinen quralǵanlıǵın aytadı. Jınayatshı shaxsı jınayat islegen shaxstıń yuridikalıq jaqtan áhmiyetke iye bolgan siyasiy-sociallıq, ruwxiy hám fizikalıq ózgeshelikleri jıyındısı. Kriminolog ilimpazlardıń jınayatshı shaxstıń sxeması haqqındaǵı ayırım áhmiyetli usınısların keltirip ótemiz. R.Dushanovtıń atap ótiwinshe, jınayatshı shaxsı – jınayatshınıń tiykarǵı intellektual-ruwxıy sıpatları, ruwxıy hám fizikalıq jaǵdayınıń jıyındısı.
Bıyzarılıq islegen jınayatshınıń shaxsı túsinigi ózine tán tárizde jınayatshınıń sociallıq belgilerin ańlatadı, yaǵnıy shaxstıń «sociallıq kelbetin» ashıp beriwge xızmet etedi. Soniń ushin da kriminalistikada shaxsqa materiallıq haqiyqatlıq kózqarasınan – boyı, qáddi-qáwmeti, kózi, qası sıyaqlılar sipatlansa, kriminologiyada shaxsqa oniń sociallıq jaǵdayları arqalı sipatlama beriledi.
Yuridikalıq ádebiyatta jınayatshı shaxsı degende, jınayat nızamın ayıplı túrde buzıp atırǵan shaxstı táriyipleytuǵın, sonday-aq, basqa jeke sharayatlar hám jaǵdaylar menen birge tárizde, onıń jınayıy minez-qulqına tásir etetuǵın sociallıq hám sociallıq shártlesken ózgeshelikler, belgiler, baylanıslar, qatnasıqlar jıyındısı túsiniledi. Jınayatshı shaxsı, arnawlı sociallıq tip sıpatında kóriledi, onıń ózgeshelikleri bolsa…»shaxstıń dessocializaciyasın, hám sol arqalı unamsız sociallıq rollerdi tańlaw hám ámelge asırıwı haqqında gúwalıq beretuǵın unamsız sociallıq sıpatlar bar ekenliginde» kórinedi.
Jámiyetlik tártipti buzıp, biyzarılıq jáne qumar hám táwekelshilikke tiykarlanǵan basqa da oyınlardı shólkemlestirgen shaxsqa baylanıslı kriminologiyalıq maǵlıwmatlar mazmunı jaǵınan jınayatshınıń shaxsı hám onıń minez-qulqı haqqındaǵı maǵlıwmatlarǵa tiykarlanadı. Bul maǵlıwmatlar jınayatshınıń individual ózgeshelikleri onıń shaxs sıpatında qáliplesiwine tásir etken sociallıq ortalıq penen tuwrı hám keri baylanıslarına tiykarlanadı. Atap aytqanda, sóz bıyzarılıqtıń kriminologiyalıq sıpatlaması haqqında júrgizilgende, onda usı jınayattı islegenlerdiń shaxsın sıpatlawshı ózgesheliklerdi ashıp beriw zárúr esaplanadı. Bul baǵdarda, birinshi gezekte, ámeliy wazıypanı sheshiwge tuwra keledi. Zorlıq islegen shaxstıń turmıs tárizi onıń ruwxıy kelbetinde sheshiwshi áhmiyetke iye bolǵan jedel process sıpatında bahalanıp, ol barlıq sociallıq áhmiyetli háreketler sıyaqlı adamnıń jeke iskerliginiń nátiyjesi bolıp tabıladı. Hár bir anıq jaǵdayda tek ǵana shaxstıń ózi jınayat islew haqqında qarar qabıl etedi.
Jınayatshılardı klassifikaciyalaw áhmiyetli analitikalıq hám profilaktikalıq áhmiyetke iye bolıp, jınayatshılıqtıń sebeplerin jáne de tereń hám hár tárepleme úyreniw, jınayatlardıń aldın alıw hám prognozlaw sistemasın islep shıǵıwǵa járdem beredi. Sol sebepli jınayatshılardı klassifikaciyalaw kriminologiyanıń eń áhmiyetli, biraq ele jaqsı úyrenilmegen mashqalalarınan biri bolıp qalmaqta.
Ádebiyatta atap ótilgenindey, jınayat islegen shaxslardı kategoriyalastırıw (tiplestiriw) ideyası olardıń belgili toparları haqqındaǵı maǵlıwmatlarǵa tiykarlanadı. Sonlıqtan, G.A.Avanesov «Jınayatshı shaxsı hám onıń dúzilisin tereńirek úyreniw ushın bunday shaxstıń ózine tán ózgesheligin de ańlaw zárúr», dep esaplaydı. Kórinip turganınday, shaxstin ózine tánligi hám dúzilisi arasında baylanıs bar. Sonıń ushın da, izertlewdiń tiykarında shaxs dúzilisi jatadı, sebebi shaxs dúzilisin ańlamay turıp, jınayıy minez-qulıqtıń mexanizmin túsiniw múmkin emes. Jámiyetlik tártipke qarsı jınayatshılardıń kriminologiyalıq profilin úyreniw zamanagóy jámiyette huqıqıy turaqlılıq hám puqaralıq qáwipsizligin támiyinlewde ayrıqsha áhmiyetke iye. Jınayıy is-háreket – bul tosınnan bolǵan hádiyse emes, al kóbinese sociallıq ortalıq, jeke pazıyletler, ruwxıy-psixologiyalıq faktorlar hám turmıs sharayatlarınıń quramalı óz-ara tásiri nátiyjesi bolıp esaplanadı. Ásirese, biyzarılıq, qumar oyınların shólkemlestiriw sıyaqlı jámiyetlik tártipke qol uratuǵın huqıqbuzarlıqlar jámiyette biypárwalıq, sociallıq qadaǵalawdıń tómenligi hám huqıqıy sananıń tómenliginen dárek beredi.
Izertlew nátiyjeleri sonı kórsetedi, jámiyetlik tártipke qarsı jınayatlardı islep atırǵan shaxslar arasında jaslar sanı joqarı bolıp, olar arasında huqıqıy mádeniyattıń tómenligi, sociallıq turaqsızlıq, shańaraqlıq tárbiyanıń tómenligi sıyaqlı faktorlar jetekshi rol atqaradı. Bul bolsa jınayatshılıqtıń profilaktikasın tek jazalawǵa emes, al sociallıq-psixologiyalıq faktorlardı saplastırıwǵa qaratılǵan kompleksli qatnas tiykarında ámelge asırıw zárúrligin talap etedi. Sonday-aq, jınayatshınıń shaxsın tallaw tek ǵana kriminalistikalıq kózqarastan emes, al sociallıq psixologiya, pedagogika, huqıqtanıw hám basqa da pánler menen tıǵız baylanısta alıp barılıwı kerek. Shaxstıń sociallıq roli, ádep-ikramlılıq qádiriyatları, motivaciyaları hám turmısqa bolǵan múnásibetin tallaw arqalı biz jınayat qáwpin aldınnan anıqlaw hám profilaktikalıq ilajlardı jáne de nátiyjelirek qáliplestiriwimiz múmkin.
Demek, jámiyetlik tártipke qarsı jınayatshılardıń kriminologiyalıq profilin úyreniw – bul tek ilimiy-teoriyalıq emes, al ámeliy jaqtan da áhmiyetli wazıypa bolıp, ol jınayatshılıqqa qarsı gúresiwdiń nátiyjeliligin arttırıw, jınayatlardıń aldın alıw sistemasın jetilistiriw, jaslar arasında huqıqıy sananı arttırıw hám puqaralıq juwapkershilikti arttırıwǵa xızmet etedi. Sol sebepli, bul baǵdarda alıp barılıp atırǵan izertlewler hám tallawlar sheńberin jáne de keńeytiw, jańa metodikalıq qatnaslardı islep shıǵıw búgingi kúnniń áhmietli wazıypalarınan biri bolıp esaplanadı.
Gulistan BISENOVA,
Ózbekstan Respublikası Sudyalar joqarı keńesi janındaǵı Sudyalar joqarı mektebi tıńlawshısı